Марий Эл

Республик
Марий Эл Республик
Мары Эл Республик, Республика Марий Эл
Тисте Ойып
Марий Элын чапмурыжо
56°42′ с. ш. 47°52′ в. д.
Эл	Россий
Ужашыже	Юлсер федерал йырвел
Кӧргӧ шеледымаш	3 ола, 14 кундем
Административ рӱдӧ	Йошкар-Ола
Вуйлатыше	Юрий Зайцев
Виктервуй	Юрий Зайцев
Кугыжаныш Погынын вуйлатыше	Анатолий Смирнов
Эртыш да географий
Негызлыме	4 Кылме, 1920
Кумдык	23 200 км² (Вӱд-2,8 %, 76-й)
Шагат ӱштӧ	GMT+07:00 Moscow Time
Эн кугу ола	Йошкар-Ола
Моло кугу олала	Юлсер-Ола, Чыкма
Экономике
ВВП	177,7 (2018)
• место	71-й
• на душу населения	260,8
Калыкчот
Калыкчот	670 730 еҥ (2022 ий) (66-й)
Чаклык	28,69 еҥ/км²
Инаныше-влак	Танле
Официал йылме-влак	Марий, Руш
Цифрр идентификатор-влак
Код ISO 3166-2	RU-ME
Телефон код	+7 836
Почто индекс-влак	424000-424999
Интернет-домен	mari
Автомобиль код	12
Официал сайт
Медиафайлы на Викискладе

Марий Эл Республик

Марий Эл Республик (курыкмарла Мары Эл Республик; рушла Республика Марий Эл) — Россий Федерацийын субъектше, Юлсер федерал йырвелыш пура. Марий Эл да Марий Эл Республик ик виян лӱм улыт.

Рӱдола — Йошкар-Ола.

Киров, Угарман велла, Суас да Чуваш Эл дене чек уло.

Илышйогын

• 1920 ий, 4 кылме Марий автоном область (МАО) ыштыме.
• 1936 ий, 5 чатлама Марий Автоном Совет Социализм Республикыш савырыме.
• 1990 ий, 22 шыжа гыч — Марий Совет Социализм Республик (МССР)
• 1992 ий, 8 сорла гыч — Марий Эл Республик

Географий верланымаш

Марий Эл Эрвел-Европысо тӧрверын эрвел могырышто, Юлын покшел йогыныштыжо верланен.

Республикын кугырак ужашыже Юлын шола серыштыже улеш.

Шола серын касвел ужашыжым купан Марий лапвер налеш. Республикын касвелныже Юлыш Вӱтла кугу эҥерйол ушна. Эрвелнырак лапвер мучко, Виче аркан кечывалвел тайылже гыч йогаш тÿҥалше, Юлын шола эҥерйолжо-влак йоген эртат: Изи Кундыш да Кугу Ошла эҥерйолвлак дене пырля Изи Какшан, Кугу Кундыш да Рӱде эҥерйол-влак дене пырля Кугу Какшан. Нунын лапыштышт шуко чодыра ер уло.

Республикын эрвел ужашыже Виче арка тураште верланен, аркан кӱкшытшö 275 м марте. Тушто мландыÿмбал тöр огыл, тудо тÿрлö эҥер лапла да коремла дене шеледалтын. Нунын коклаште Виче вӱдкундемысе эҥер-влак: Лаж, Талман, Шӱкшан да моло эҥерйол-влак дене пырля Лемде; Пувӱд, Вӱрзым, Шошма; Шора, Йыр да Ӱшӱт эҥерйолвлак дене пырля Юлын шола эҥерйолжо Элнет.

Республикын 14 районжо гыч Юлын пурла серыштыже иктыже гына верланен — Курык марий (Кырык мары) район. Тудо Юлвел кӱкшака верын йӱдвел тӱрыжым айла. Туштак Юлыш Шур, Сумка, Йынга, Арйынгы, Шундыр (Шӹндыр) эҥерйол-влак йоген пурат.

Республик кӧргыштӧ Юлышто Шовакшэҥер да Куйбышев вӱдаралымверла верланат.

Административ шеледымаш

• республик кид йымалне улшо олала: 3
• кундем кид йымалне улшо олала: 1
• кундемла: 14
• ола сынан кугыялла: 16
• ялысе администраций-влак: 180
• ял илемла: 1632

Кундемла

• Йӱрнӧ кундем
• Килемар кундем
• Кужэҥер кундем
• Курыкмарий кундем
• Марий Тӱрек кундем
• Маскасола кундем
• Морко кундем
• Оршанке кундем
• Поранча кундем
• Провой кундем
• У Роҥго кундем
• У Торъял кундем
• Шернур кундем
• Юлсер кундем

Ола-влак

Рӱдола: Йошкар-Ола.

Олала: Юлсер-Ола, Провой, Чыкма.

5 тӱжем деч шукырак еҥан илемла (1 Шорыкйол 2010)

Йошкар-Ола 260,3 Семонсола 7,5 (2008) Юлсер-Ола 56,2 Лушмара 6,8 Чыкма 22,7 Оршанке 6,7 Маскасола 16,7 У Торъял 6,5 Провой 12,0 Поранча 6,6 У Роҥго 10,3 Марий Тӱрек 5,9 Морко 10,1 Кужэҥер 5,8 Шернур 9,1

• Тыгак ончо: Марий Элысе илемла

Калыкчот: 703 200 еҥ (2008 ийыште), 711 540 (2006), 728 000 (2002). Чаклык: 30,9 еҥ/км² (2005), ола калык: 63,1 % (2005).

Йошкар-Олаште, Юлсер олаште, Йошкар-Ола воктене верланыше икмыняр яллаште да республикын касвелыштыже руш-влак шукырак улыт. Ялысе вер-шӧрлаште шукырак марий-влак илат, Курыкмарий кундемыште — йылме да тӱвыра шотышто олыкмарий-влак деч ойыртымалтше курыкмарий-влак. Провой кундемыште икмыняр кукмарий (чуваш) ял уло. Суас-влак тӱҥжым Йошкар-Олаште, Юлсер олаште, тыгак Поранча да Марий Тӱрек районлаште илат.

Калык	Калыкчот 2002 ийыште, тӱж. (*)
Руш	345,5 (47,5 %)
Марий	312,2 (42,9 %)
Суас	43,4 (6,0 %)
Чуваш (Кукмарий)	7,4 (1,0 %)
Украин	5,1
Одо	2,2
Ошруш (Белорус)	1,4
Мокша-Эрзя	1,3
Азери	1,2
Армян	1,1
1000 деч шукырак еҥан калык-влакым ончыктымо

Эртымгорно

Финнугор полко-шамыч акрет годсек кызытсе касвел, йӱдвел да покшел Российын ужаштыштыже верланен ылеве. Марий Эл верланыме верыштыже шуко акрет годсо арвер-влак кодыныт, кудо икымше тӱжемийлашке мемнан курымашлык (Кристос шочмо) деч ончыч пурат. Шке лодкален возымо тиштым йомдарымылан да суас акрет годсо кагазвлак Озаҥ кучымаш жапыште пытарымылан кӧра шукырак увервлак покшел Юлышто руш курымсерышвлак дене кылдалтын.

Марий-шамычым эн ондак VI курымышто лишне гот калыкын эртымгорнызо Иордан merens семын палемден. Вара X курымышто казар курымсерышче марий-шамычым Ц-р-мис семын палемден. Тыге руш-влак нунын дек ончыл (касвел) марий-шамычым (мӓрӹ) «меря», шеҥгел (эрвел) марий-шамычым (марий) «черемис» лӱмден тӱҥалыныт. Тыгак суас-шамыч марийкалыкым «сярмысь» але «чирмеш» лӱмденыт. Тиде жапыште марийвлак пошкудо Юлысо Булгарий дене, кудо кызытсе Суас Эл олмышто верланен ыле, лишыл кылым кученыт. Тудым 1236 ийыште Бату-онын саркалык кырен шалатен. Тиддеч вара Шӧртньӧ Урда лиймеке марий-влак нунын дене сай кылым кученыт. XIII—XV курым коклаште марий-шамыч Шӧртньӧ Урдаш да Озаҥ онлыкыш пуреныт.

IX курым гыч марий калык эрвелыш кайыше Киев Русьысо славян-шамыч дене кылдалт шогат. Нуно марий мландыш пуреныт да икмыняр ожно марий ола олмылаште илаш тӱҥалыныт (Нӧрӧ ола, Ростов), тыгак у олам шынденыт: Ярославль, Суздаль, Владимир, Угарман. Эркын-эркын касвел марий Христианлыкыш пурымеке славянлаҥдат, Кристос тыныш пуртымаш ваштареш шогышо еҥ-влак куржыт эрвелыш, марий мландын кӧргыш. Кокла курымлаште марий кундемыште руш-суас вашпижмаш (руш ден суас калыкын вашпижмашыже) чӱчкыдын лиеда (тыглай паша лиеш). Тидын жапыште марий калык суас велне лиеш. Кужу жап суас ден марий калык-шамыч сеҥышыш лектыт, варажым Шучко Йыван ончылгоч шонен пыштыме да руалтен налме сарым тӱҥалеш: 1546 ийыште курык марий калыкын мландыже (Юлын пурла серже) Моско йымак логалеш, 1552 ийыште Чар саркалык Озаҥ-олам налыт, да олык марий-влак йозакым Москолан тӱлаш тӱҥалыт. Варажым шонен пыштыме колонизаций тӱҥалеш: тыге 1557 ийыште негызым пыштыме Шовакшэҥер олалан, 1583 ийыште — Чыкмалан, 1584 ийыште — Чарлалан (кызытсе Йошкар-Ола). Марий мландыште тиде жапыштак Шынчара, Яраҥ, Вӱрзым, Малмыж руш карман-влакыш савырненыт. 1552 иймучаш гыч марий мландыште тушман ваштареш утарыше кредалмаш ылыжын. Руш курымсерышчешамыч тиде 30 ий наре шуйнышо кредалмашым «черемис-влакын сарышт» лӱмденыт. Тунам шуко марий тӧратушка да тыглай калыкын пелыштыже марий калыкын эрык верч пытен. Шуко онвлаклан Турцийыш да Крымыш куснаш логалын.

Кристиан тынеш виеш пуртымылан кӧра марий-шамыч суртым-ялым коден эрвелыш илаш куснаш тӱҥалыт. Икымше Пӧтыр годым марий-влакым саркызматыш (армийыш) налаш тӱҥалыт, вершӧрын шанче шымлымаш эртаралтеш, марий йылмын икымше кириллик йӱкпале негызеш возымаш лектеш. 1792 ийыште Вениамин Пуцек-Григорович кириллице негызеш икымше марий йылмылончым савыкта. Марий калыкын илышыже пеш неле лийын, садлан шуко марий Пугачовын сӧгалтымашыже годым Руш кугыжаныш ваштареш кучедалын.

1872 ийыште Озаҥ олаште туныктышо семинарий почылтеш. Тушто Юл кундемысе чыла калыкым, тидын шотышто марий-влакымат, туныкташ тÿҥалыт. Тиде марий калыкын илышыштыже кугу ошкылым ончыко ышташ полшен. Марий школ-влак почылтыт, марий кнага-влак савыкталтыт, тыгак тунемме кнага-влакат. 1917 ийысе Пургыж революций кугыжан кучемжым сӱмырал шуа. Тыге марий калыкланат моло дене иктӧр кертыжан (равноправный) лияш, шке вийжым чумырен, эрыкыш, волгыдо илышыш лекташ корно почылтеш. 1917 ий сорла тылзыште Ӱпӧ губернийын Пӱрӧ олаштыже икымше Марий Погын эртен.

Марий автоном вел

1920 ийыште Кылме тылзын 4-шо кечынже Марий автоном велым ыштыме нерген декретым луктыныт. Марий автоном вел кум контоныш шеледалтын: Йошкаркакшан (Краснококшайский), Чыкма (Козьмодемьянский) да Сернур (Сернурский).

Марий АССР

1936 ийыште Теле тылзын 5 кечынже Марий АССР-ыш савырыме. Марий автономийым ыштыме дене марий йылме кугыжаныш статусым налын. Марий тӱвыра, сылнымут, савык, школ виянаш тӱҥалыныт. 1930–шо ийлаште педагогике, чодыра технике институт-влак почылтыныт, йылмым, сылнымутым да эртыкым шымлыше марий институт пашам ышташ тӱҥалын, театр почылтын.

Марий Эл Республик

1990 ий гыч Марий Эл Республик лиеш. 1920 ийлаште кок иктӧркертыжан йылме шырым шынденыт: олыкмарий йылме да курыкмарий йылме. Тыгодым марий йылмыште тыгак кугу кундемойвлак уло (касвел-йӱдвел, малмыж, эрвел) да шуко верысе кутыртыш. 1930 ийлаште, моло калык республиквлак дене тӧр, чыла марий интеллигентвлакым пытарен улыт. Эркын-эркын марийвлак республикыште шагалемын толеш, марий йылме политик пызырымашлан кӧра руш йылме дене вашталтыме.

Экономик вияҥмаш

Инфраструктур

Республикыште вес республик ушен шогышо 1 аэропорт уло. Тидын деч посна кӱртньыгорно вокзал, кок аптовокзал улыт, 14 кӱртньыгорно станций, 51 корнызо аптостанций, пурла Юл серыште Чыкма олаште эҥерпорт, 4 верысе порт да баржавлакым ястараш тӱрлӧ ӱзгарлык.

Пуш-карап коштымаш Юлышто да Вӱтлаште.

Йӧнозанлык

Тӱҥ йӧнозанлык укш-влак — машиным чоҥымаш да кӱртньым келыштарымаш (тӱрлӧ ӱзгар да арвер-влак, аптоматизаций йӧнык да чодыра келыштарыме арвер-влак, сатулымаш да кочмывер арвер-влак, машина-влак вольык ончашлан да кочкаш ямдылашлан, чодра, пум келыштарыме да целлюлоз-кагаз йӧндартыш, куштылго да йӧрвар (шыл-шӧр) йӧндартыш.

Эн кугу ыштыквер-влак: ПАУ «Йошкар-Оласе шылкомбинат», Марий машинчоҥышо завод, полупроводниковый прибор завод, Йошкар-Оласе чодыра озанлыклан машинам чоҥышо завод-влак, механик завод (велосипед-влак; Йошкар-Ола), завод «Электроавтоматика» (Йошкар-Ола), Марий целлюлоз-кагаз комбинат (Юлсер-Ола), АУ «Марбиофарм» (эм), коваште завод.

Тӱҥ йӧнозанлык рӱдер-влак — Йошкар-Ола, Юлсер-Ола, Чыкма, Провой.

Тӱвыра

Театр-влак

• М.Шкетан лӱмеш калыкле драме театр
• Э.Сапаев лӱмеш Марий кугыжаныш опер да балет театр
• Г.Константинов лӱмеш руш драме театр
• Республикысе курчак театр
• Йоча ден самырык-влаклан театр
• Курыкмарий драме театр

Тоштер ден ончер-влак

• Калыкле сымыктыш ончер
• Республикысе сымыктыш тоштер
• Т.Евсеев лӱмеш Марий Эл Республикын Калыкле тоштерже

Концерт площадке-влак

• Яков Эшпай лӱмеш Марий кугыжаныш филармоний

Тӱвыра рӱдер-влак

• Республикысе марий тӱвыра рӱдер
• Республикысе руш тӱвыра рӱдер
• Республикысе суас тӱвыра рӱдер
• Республикысе калык усталык да культурканыш паша шотышто республикысе шанче-методик рӱдер

Книгагудо-влак

• Марий Эл Республикын С. Г. Чавайн лӱмеш калыкле книгагудо
• Сокры-влаклан республикысе книгагудо
• В.Х.Колумб лӱмеш республикысе йоча ден самырык-влакан книгагудо

Палыме еҥ-влак

• Николай Алексеевич Заболоцкий (1903—1958) — почеламутчо.
• Аркадий Степанович Крупняков (1919—1994) — советысе да российысе серызе, исторический да фантастический роман-влакым возышо, драматург, журналист.
• Марк Николаевич Евтюхин (1964—2000) — 76-шо гвардейский воздушно-десантный Черниговский Краснознаменный дивизийын 104-ше гвардейский Краснознамённый парашютно-десантный полкын парашютно-десантный батальонын командирже, гвардийын подполковникше, Россий Федерацийын Геройжо. Йошкар-Олаште шочын.
• Валентин Христофорович Колумб (1935—1974) — почеламутчо, серызе, журналист. Морко кундем Мизенер ялеш шочын .
• Александр Владимирович Филимонов (1973 ийыште шочын) — советысе да российысе футболист, капкаорол, куд гана Российын чемпионжо лӱмым сулен, Российын Кубокшым сеҥен; тӱнямбал чемпион, Россий да Евролигын чемпионжо, Континент-влак кокласе кубокым, пляж футбол дене Россий Кубокым налше. Йошкар-Олаште шочын.
• Владимир Ильич Шарпатов (1940 ийыште шочын) — советысе да российысе летчик, Россий Федерацийын Геройжо, Ил-76 самолетын командирже (тиде самолетым Кандагар аэродромыш шындаш логалын, экипажым боевик-влак кученыт. Провой кундем Красногорский кугыялыште шочын.
• Андрей Яковлевич Эшпай (1925—2015) — семлызе, Совет ушем Калык артист, Ленин да Совет Ушем кугыжаныш премий-влакым налше. Чыкма олаште шочын.

Кылвер-влак

• Марий Эл Виктер
• Марий Эл. Административ шеледымаш рашемдылык