Суас Эл

Суас Эл Республик
Татарстан Республикасы, Республика Татарстан
Ойып;	Тисте;
Эл	Россий
Чапмуро:	Суас Эл Республикын чапмурыжо
Статус	Республик
Ужашыже	Юлсер федерал йырвел
Кӧргӧ шеледымаш	14 ола, 43 кундем
Административ рӱдӧ	Озаҥ
Эн кугу ола	Озаҥ
Моло кугу олала	Яр Чаллы, Алмат
Негызлыме	27 ага 1920
Вуйлатыше	Рустам Минниханов
Официал йылме-влак	суас йылме ; руш йылме
Калыкчот (2005 ий);	3 768 000 (8-мше(о) вер)
Чаклык	55,4 еҥ/км²
Инаныше-влак	ислам, танле
Кумдык	68 000 км² (вӱд — 6,4 %, 44-мше(о) вер)
Шагат ӱштӧ	GMT+07:00 Moscow Time
Телефон код	843
Интернет-домен	tatarstan.ru
Автомобиль код	16, 116, 716

Суас Эл Республик (Татарстан, суасла Татарстан Республикасы; рушла Республика Татарстан) — Россий Федерацйын ужашыже, Тудо Юлсер федерал йырвелыш пура.

Рӱдола — Озаҥ.

Киров, Сембер, Самаре, Орынбор велла, Марий Эл, Чуваший, Пошкырт Эл, Одо Эл Республик-влак дене йыгыре улеш.

1920 ий 27 агаште негызлыме.

Географий верланыма[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Суас Элын картыже

Суас Эл Россий Федераций покшелне, Элвел-Европысо лапверыште, Юл да Чолман эҥервлакын иктыш йоген ушнымо верыштыже улеш. Озаҥ Моско деч эрвел могырышто, 797 меҥге тораште верланен.

Республикын кужытшо йӱдвел гыч кечывалвелыш — 290 меҥге да касвел гыч эрвелыш — 460 уштыш.

Республикын территорийже тöрвер да чодрастепян зонышто улеш, Юлын пурла серыштыже изи кÿкшакавлак вашлиялтыт. 90% кумдыкшо теҥӹзÿмбал деч 200 м марте кÿкшытыштö верланен.

Республик территорийын 16% деч утларакшым чодра айла, тушто тумо, писте, куэ, шопке, иман пушеҥгевлак гыч пÿнчö, кож кушкыт. Верысе фауныш 430 тÿрлö тупрÿдан да ала мыняр шÿдö наре тупрÿдыдымö янлык вид пура.

Игече[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Игече икмардан кукшо. Южгунам пеш чот кукшо (засуха) лиеш. Шорыкйол тылзын (эн йÿштö тылзе) кыдалш температуржо −14 °C, сÿрем тылзын (эн шокшо тылзе) кыдалш температуржо +19 °C. Йÿр да лум 460 гыч 520 мм марте лиеш. Кушкыл 170 наре кечыште кушкеш да вияҥеш.

Рок[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Рок тÿрлö улмыж дене ойыртемалтеш — республикын йÿдвелныже чодрасе сур да ломыж рок гын, кечывалвелне тÿрлö сынан шемрок вашлиялтеш (32 % кумдыкышто).

Пӱртӱс поянлык[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Республикын тÿҥ мландыкöргö поянлыкше — нефть. Республикыште 800 млн тонн лукташ лийме нефть уло; чылаже 1 млрд тонн шапаш лийын кертеш ман шонат.

Республикын кечывалвелныже Ромашкино да Альметьевск ола воктенысе Новоелхово нефть улмо вервлак Российыште ик эн кугу улыт. Республикыште нефть дене пырля эше нефтьысе газым луктыт — 1 тонн нефтьлан 40 м³. Тыгак ала-мыняр пÿртÿсгаз да газконденсат улмо вер палыме.

Республикын мландыкöргыштыжö тыгак поркÿ (известняк), доломит, чоҥымо ошма, кермычым ыштыме шун, чоҥымо кÿ, сирапор (гипс), шаргÿ дене варналтше ошма, тургыж (торф) уло. Тыгак нефтебитум, кÿреншÿй, мландышÿй, йÿлышö сланец, цеолит, вÿргене, боксит уло манын шонат.

Административ шеледымаш[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

республик кид йымалне улшо олала: 14
кундем кид йымалне улшо олала: 10
кундемла: 43
ола сынан кугыялла: 17
ялысе администраций-влак: 872
ял илемла: 3041

Кундемла[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Калыкчот[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

2002 ийысе Кугыжаныш калык перепись почеш, Суас Элыште тыгай калык-шамыч илат:

Калык	Калыкчот 2002 ийыште, %.
Суас	52,9 %
Руш	39,5 %
Чуваш	3,35 %
Одо	0,64 %
Украин	0,63 %
Мордва	0,62 %
Марий	0,5 %
Пошкырт	0,4 %

Илем-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Суас Элын эн кугу илемлан Озаҥ ола шотлалтеш. Тыгак, Республикыште 24 ола, 17 ола сынан поселко, 897 сельсовет уло.

10 тӱжем утла калык чотан илем-влак
2007 ий, Шорыкйол тылзын 1 кечылан шотлымо почеш|-

Озаҥ	1116,0	Камша	22,0
Яр Чаллы	506,4	Буинск	19,8
Нижнекамск	226,6	Агрыз	18,7
Алмат	141,9	Арск	17,6
Парат	99,0	Васильево	16,8
Бугульма	90,9	Кукмарий	16,6
Алабога	70,0	Мензела	16,3
Лениногорск	65,7	Чолман Алан	14,9
Чистополь	61,5	Джалиль	14,3
Заинск	41,8	Мамадыш	14,0
Азнакаево	34,6	Тетюши	11,5
Нурлат	31,6	Уруссу	11,1
Бавлы	23,0	Алексеевское	10,2

Ончал лаштыкым: Марий илымверла Суас Элыште

Административ-кумдык шеледымаш[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Суас Эл Республикын Конституциже почеш тудын Республикын кумдыкшо 57 административ ужашлан шелалтеш: 43 район, 14 республике кӱкшытан ола.

Кылвер-влак[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Негыз[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]

Фәхретдинов Р. Татар халкы һәм Татарстан тарихы (Татарский народ и история Татарстана) (татар.)
Косач Г. Г.: Татарстан: религия и национальность в массовом сознании // Каариайнен К., Фурман Д. Е. (отв. редакторы). Новые церкви, старые верующие — старые церкви, новые верующие. Религия в постсоветской России. М., Институт Европы РАН, Институт Евангелической Лютеранской церкви Финляндии, 2007.