Марий Тӱрек кундем
| Кундем | |||||
| Марий Тӱрек кундем | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Мари-Турекский район | |||||
|
|||||
| Эл | Россий | ||||
| Ужашыже | Марий Эл | ||||
| Административ рӱдӧ | Марий Тӱрек | ||||
| Негызлыме | 1924 | ||||
| Администраций вуйлатыше | Решетов Сергей Юрьевич | ||||
| Официал йылме-влак | руш,марий | ||||
| Калыкчот (2010 ий) | 23 177 | ||||
| Калык-влак | марий, руш | ||||
| Инаныше-влак | Танле | ||||
| Кумдык | 1500 км² (7-мше(о) вер) | ||||
| Шагат ӱштӧ | MSK (UTC+4) | ||||
| Телефон код | 83634 | ||||
| Автомобиль код | 12 | ||||
| Официал сайт | |||||
 |
|||||
 Медиафайлы на Викискладе | |||||
![Тисте[d]](/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Flag_of_Mari-Tureksky_rayon_(Mariy-El).png)
Марий Тӱрек кундем (Марий-Турек район, Марий Турек район; рушла Мари-Турекский район) — Марий Элыште верланыше мунициапал район. Административ рӱдер — Марий Тӱрек — ола сынан посёлко.
Географий[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Марий Тӱрек кундем Марий Эл Республикын эрвелныже верланен. Йӱдвел-эрвелне — Виче вел дене, кечывалвел-эрвелне — Татарстан республик дене, касвелне — Марий Элысе Шернур, Поранча да Морко кундем-влак дене пошкудылана.
Район кумдык 1500 км² (але 150 000 га) шуеш, .
Географий[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Кумдык:1,5 тӱж. меҥ². Кужыт: 76 меҥ. Лопкыт: 36 меҥ. Мландын кумшо ужашыжым чодыра налеш. Тыште шуко корем, курык уло. Нур, олык, чодра, куэр-влак дене верысе пӱртӱс поян. Илем-влак эн чӱчкыдын ӱлнырак верланеныт, кӱкшытыштӧ огыл.
Эртык[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Марий Тӱреклан негызым 1699 ийыште пуымо. Марий Тӱрек кундем 1924 ийыште ышталтын.
Верысе марий-влак ты мландым «эрвел» манын лӱмдат. Марий Элыште лач ты кундемыште кече эн ончыч кынелеш. Тыште илыше-влакым ожно «эрвел марий-влак» лӱмденыт. «Турек» руш мут марий «тӱрек» мутын ыҥжым йӧршеш вашталтен. Чынжым, «тӱрек» мут «тӱр» мут гыч негызлалтын. Тышеч марий мланде тӱҥалеш.
Марий Тӱрек кундемын эртымгорныжо Виче вел дене кылдалтын. Виче эҥерыште Малмыж онлык шочын. Марий-влакын феодал ушемышт лийын, кызытсе Марий Тӱрек кундемын ужашыже тушко пурен. Озаҥым налмаш годым Малмыж он Полтыш, виче марий-влакын вуйлатышыже суас-влак велыште кредалын. А тунам курыкмарий-влак Акпарсын вуйлатымыж почеш руш-влаклан полшеныт.
Кунам Озаҥ сеҥалтын, марий мланде Москосо кугыжанышыш пурен, марий-влак эрык-верч кредалмашым тӱҥалыныт. XVI курымысо эртымгорнышто тиде кредалмаш-влак «черемис сар» семын возалт кодыныт.
Верысе калыкым чыштырен кучашлан XVI курым мучашыште москосо виктем марий мландыште форпост-ола-влакым чоҥаш тӱҥалыныт. 1584-ше ийыште Вӱрзым эҥер серыште Вӱрзым карманым Уржум олаш савырненыт, тудо вигак уездын рӱдерже лийын, тушко кызытсе Марий Тӱрек кундемын ужашыжым пуртеныт. Ты жапыштак марий-влакын Малмыжым руш карманыш савыреныт. Ты верлаште марий-влаклан апшат пашм шукташ, ола деке лишемашат чареныт. Кугу эҥерла гычат нуным поктен колтеныт. Тунам Марий мландын тӱржӧ изиш касвелкыла куснен. Тӱрек ола гыч кайымеке, марий-влак у илемым чоҥеныт, тошто лӱмымак коденыт, тыге Марий Тӱрек шочын.
Калык[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
1 Шорыкйол 2005 ийысе шотлымаш почеш кундемыште 24 500 еҥ илен.
Кундемыште руш, марий, суас, одо-влак илат.
Кӧргӧ шеледымаш[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Кундемыш «Посёлок Мари-Турек» лӱман ола шотан илем да 5 ял шотан илем пура:
Марий Тӱрек кугыял - ола шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
(Шукерте огыл Тат-Китня сельсовет ден Алексеевский сельсовет-шамыч тышке ушненыт) Административ рӱдер - Марий Тӱрек кугыял (посёлко).
- ола сынан кугыял Марий Тӱрек (Мари-Турек)
- Андри Почиҥга (Андреевский починок)
- Алексеевский села (Алексеевское)
- Аимке ял (Аимково)
- Ошламучаш ял (Ашлань-Вершина)
- Кугу Шаганур ял (Большой Шаганур)
- Кӱшыл Турек ял (Верхний Турек)
- Ельсуково ял
- Елка ял
- Заводской посёлко
- Звер ял (Зверево)
- Китньымучаш ял (Китнемучаш)
- Тектэҥер ял (Курбатово)
- Марий Озармаш ял (Мари-Возармаш)
- Марий Нольдӱр ял (Мари-Ноледур)
- Изи Купто ял (Малая Купта)
- Китне ял (Мари-Китня)
- Марий Купто ял (Мари-Купта)
- Марий Шолэҥер ял (Мари-Шолнер)
- Марий Шолкер ял (Мари-Шолкер)
- Ӱлыл Турек ял (Нижний Турек)
- Петровское ял
- Кырлян почиҥга (ял) (деревня По речке Ноля)
- Катыршан почиҥга (ял) (деревня По речке Купта)
- Руш Шолэҥер ял (Русский Шолнер)
- Руш Нольдӱр ял (Русский Ноледур)
- Тат-Китне ял (Тат-Китня)
- Тат-Шолкер ял
- Эҥерӱмбал ял (Энгербал)
- Якын почиҥга (ял) (Яхино)
Карлыган ял шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
(Шукерте огыл Сардаял сельсовет тышке ушнен)
- Кугу Карлыган ял (Большой Карлыган)
- Киселево ял
- Кукурем ял (Кукрем)
- Лоп ял (Лопово)
- Лӱсэҥер ял (Люсинер)
- Изи Карлыган ял (Малый Карлыган)
- Кӱйык ял (Мамсинер)
- Чоманэҥер ял (Мари-Посенур)
- Шордэҥер (Нижний Шолдынер)
- Пижмарий (Новая Пижмарь)
- Павайнур (Пабайнур)
- Поком (Пахомово)
- Сардаял ял
- Сарда ял
- Сӱльта (Сюльта)
- Толтенур ял
- Шихалеево ял
- Шӱргынур, Памашъял (Шургунур)
Косолоп ял шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Административ рӱдер — Косолап (Косолоп) села.
- Косолоп села (Косолапово)
- Озаҥсола ял (Азянково)
- Акпатыр ял (Акпатырево)
- Арып ял (Арып-Мурза)
- Кугу Вочарма ял (Большая Вочерма)
- Коршун ял (Большие Коршуны)
- Кугу Руял ял (Большой Руял)
- Вошма ял
- Кожлаял ял (Козлоял-Сюба)
- Кукарка ял (Кукарск)
- Изи Мунамарий ял (Малая Мунамарь)
- Малинкино ял
- Изи Руял ял (Нижний Руял)
- Орсӱвы ял (Орсюба)
- Письмэҥер ял (Письменер)
- Пумарий ял (Пумарь)
- Савактӱр ял (Сабактур)
- Руял почиҥга (ял) (дер. Средний Руял)
- Сысоево ял
- Чурык ял (Чуриково)
- Шуаръял ял (Шуварово)
Марий Пыламарий ял шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
(Шукерте огыл Нартас сельсовет тышко ушнен) Административ рӱдер - Марий Пыламарий (Мари-Билямор) села.
- Марий Пыламарий села (Мари-Билямор)
- Александровский ял
- Ошлан ял (Ашлань-Билямор)
- Кугу Нольо ял (Большие Ноли)
- Ворончихино ял
- Кӱшыл Сенде ял (Верхняя Сенда)
- Элымбай, Ешмет ял (Елымбаево)
- Лесной посёлко
- Манылово села
- Кукшо Пыламарий ял (Кушко-Билямор)
- Нартас посёлко
- Сенде ял (Сенда)
- Токпай почиҥга ял (Токпаево)
- Вурзымнольо ял (Уржумноля)
- Хозино ял
Марийский ял шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Административ рӱдер - Мариец посёлко.
- Мариец посёлко
- Булгар (ял) (Болгары)
- Ведерники ял
- Верхний Мир ял
- Дружино ял
- Дубровка ял
- Исмаил ял
- Кирино ял
- Нусла ял (Малые Нослы)
- Нуса ял (Малая Нуса)
- Сардабаш ял (Малый Сардабаш)
- Тӱнтер ял (Малый Тюнтерь)
- Малые Янгурцы ял
- Новопавловский посёлко
- Новый Мир ял
- Симоновск ял
- Шишэҥер ял (Шишинер)
- Шора ял
Хлебниково ял шотан илем[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
(Шукерте огыл Опаринысе сельсовет тышке ушнен) Административ рӱдер - Хлебниково села.
- Хлебниково села
- Опарин ял (Большое Опарино)
- Коршун (ял) (Большие Коршуны)
- Кӱшыл Мосара ял (Ивская Вершина)
- Крупино ял
- Лом ял
- Левник ял (Лебедево)
- Ӱлыл Мосара ял (Нижняя Мосара)
- Пиштан ял (Пиштанка)
- Руйко ял (Руйка)
- Руш Мосара ял (Русская Мосара)
- Семеновка ял
- Сизнур ял (Сизнер)
- Суходоево ял
- Сукма ял
- Йошкарэҥер ял (Талый Ключ)
- Тошкем ял
- Юмочка села
Лӱмлӧ еҥ-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
- Станислав Устюгов - марий мурызо, семлызе (Кӱшыл Турек)
