Марий
| Марий | |
|---|---|
| Калыкчот: | 600 тӱжем наре |
| Кушто ила: | Россий: |
| Йылме: | Марий, Курык марий, руш да моло. |
| Тын: | Марий юмынйӱла, Танле тын |
| Родо калык-влак: | Одо, Эрзя, Мокша, Мурома |
.svg)
Марий-влак (черемис, çармăс, чирмеш) — финн-угор калык Российште, марий мландын тӱп калыкше, кызыт тӱҥ шотышто Марий Эл Республикыште. Тушто арий калыкын пелыж деч шукырак ужаш ила, 604 тӱжем еҥ (2002). Моло марий-шамыч вес вел да республиклаште Юл серыште да Уралыште илат. Марий-шамычын нылыт тӱшкем уло: олык (марий калыкын шукылыкшо, Юл да Виче эҥер коклаште илат), курык (пурла да шола Юл серыштыже), эрвел (Виче велыште, Суас Элыште, Пошкырт Элыште, Уралыште), да йӱдвел-касвел (Угарман, Кострома да Киров веллаште) марий-шамыч. Марла да курык марла ойлат. Тиде йылмевлак урал ешын финнугор тӱшкаш пурат. Шуко эрвелмарий-шамыч суасла моштат. Шочмо тын-влак: Юмынйӱла да Кугу сорта. Тыгак танле тыным да Ислам кучышо еҥ-влак улыт. Кызытсе жапыште улаш балтий Мари.
Лекмаш
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Эртымгорно
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]"Черемис" мутлан келшыше мутым эн ончыч VI курымышто гот историк Иордан кучылтын. Но "имнискарис" мутым "черемис" мут дене таҥастараш йӧсырак. Кызытсе марий-влакын кугезе-влакышт V да VIII курым коклаште гот, хазар калык дене, Юлысо Булгарий дене кылым кучен. XIII ден XV курым коклаште марий-влак Шӧртньӧ Ордашке пуреныт, Озаҥ ханствыште лийыныт. Кунам руш саркалык Озаҥ ханлыкым 1552-шо ийыште сеҥеныт, марий мланде Моско Кугыжанышыш пурен. 4 Кылме 1920 ийыште марий-влаклан РСФСР-ыште автономийым пуеныт, 5 Теле 1936 — АССР лийын.
Ончыч марий-влак руш да суас ӱчашымаш деч Юл сер деч Вӱтла эҥерын кӱшыл ужашышкыже куржыныт. Тыште марий-влаклан шукырак эрык лийын, руш князь-влак да суас хан-влак дечат тораште. Вӱтламарий коклаште сар демократий шочын. Тудо икмыняр рушла ийсерышыште "Ветлужское черемисское княжество" семын палемдалтын. Вӱтламарий-влак тыгай мут-влакым кучалтыныт: кугуз - кугыза, да кугузвыж - кугыжаныш.
Кугуз-влак эн патыр, кугу пагалымаш сарзе кокла гыч ойырымо (сайлыме) вуйлатыше-влак лийыныт, докан. Икмыняр кугызын лӱмышт ийсерышлаште возалт кодын: Ходжа-Яралтем, Кай, Бай-Пондаш, Кельдебек, Ибраг. Нунын шкеныштын "пеҥгыдемдыме вер" (ола манаш лиеш) лийыныт: Вӱтла-Юр, Шанга да молат.
Марий калыкын тистыже
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Марий калыкын тистыжым Марий Ушемын погынымашыштыже пеҥгыдемденыт. Марий Элын тистыж деч ойыртемалтеш. Кум тӱс гыч шога, ош тӱс чимарийын яндарлыкшым ончыкта, йошкар тӱс - илышым, шем тӱс мланде дене кылдалтеш.
Лӱмлö марий-шамыч
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Васильев, Валериан Михайлович — йылмышанчызе, этнограф, фольклорист, сылнымутчо
- Григорьев, Александр Владимирович — сӱретче
- Ефремов, Тихон Ефремович — сотемдарче
- Ефруш, Георгий Захарович — сылнымутчо
- Иванов, Михаил Максимович — почеламутчо
- Игнатьев, Никон Васильевич — сылнымутчо
- Искандаров, Алексей Искандарович — семлызе, хормейстер
- Йыван Кырла — почеламутчо, киноактёр
- Миклай Казаков — почеламутчо
- Кислицын, Вячеслав Александрович — Марий Элын кокымшо Президентше
- Колумб, Валентин Христофорович — почеламутчо
- Конаков, Александр Фёдорович — драматург
- Лекайн, Никандр Сергеевич — сылнымутчо
- Луппов, Анатолий Борисович — семлызе
- Макарова, Нина Владимировна — совет семлызе
- Микай, Михаил Степанович — сылнымутчо
- Молотов, Иван Николаевич — семлызе
- Мосолов, Василий Петрович — агроном, академик
- Мухин, Николай Семёнович — сылнымутчо, кусарыше
- Николаев, Сергей Николаевич — драматург
- Олык Ипай — почеламутчо
- Орай, Дмитрий Фёдорович — сылнымутчо
- Палантай, Иван Степанович — семлызе, фольклорист, туныктышо
- Пет Першут — почеламутчо
- Сави, Владимир Алексеевич — сылнымутчо
- Сапаев, Эрик Никитич — семлызе
- Смирнов, Иван Николаевич — эртымгорнышанчызе, этнограф
- Тойдемар, Павел Степанович — мурызо
- Тыныш Осып — драматург
- Шабдар Осып — сылнымутчо
- Шадт Булат — почеламутчо, сылнымутчо, драматург
- Шкетан, Яков Павлович — сылнымутчо
- Чавайн, Сергей Григорьевич — почеламутчо, сылнымутчо, драматург
- Элексейн, Яков Алексеевич — сылнымутчо
- Элмар, Василий Сергеевич — почеламутчо
- Эшкинин, Андрей Карпович — сылнымутчо
- Эшпай, Андрей Андреевич — кинорежиссёр, сценарист, продюсер
- Эшпай, Андрей Яковлевич — совет семлызе
- Эшпай, Яков Андреевич — этнограф и семлызе
- Юзыкайн, Александр Михайлович — сылнымутчо
- Юксерн, Василий Степанович — сылнымутчо
- Ялкайн, Яныш Ялкаевич — сылнымутчо, критик, этнограф
- Ямбердов, Иван Михайлович — сӱретче
Тыгеак ончо
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Кылвер-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Негыз
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Ксенофонт Сануков "Кок тул коклаште". Марий Сандалык. №1 2009 ий
