Марий автоном вел

Марий автоном вел
Марийская автономная область
Эл	Совет Ушем
Административ рӱдӧ	Йошкар-Ола
Эртыш да географий
Негызлыме	1920
Йомдарыме	1936
Кумдык	22 413 км²
Шагат ӱштӧ	UTC+3
Калыкчот
Калыкчот	519 300 еҥ (1931)
Чаклык	23,2 еҥ/км²
Официал йылме-влак	руш, марий

Марий автоном вел — территориал вел, ССРУ-н ужашыже. 1920 ийыште Кылме тылзын 4-шо кечыныште ыштыме, 1936 ийыште Теле тылзын 5 кечыныште Марий АССР-ыш кусарыме.

Эртык

Шочмаш

1918 ийыште Российым Элкӧргӧ сар авалтен. Марий калыкат тидепуламыр деч ӧрдыжеш кодын кертын огыл. Поснак эрвел марий коклаште кугу шеледымаш лийын. "Ошо"-влак кундемыштышт озаланыме годым шукын нунын армийыш логалыныт: кӧ шке кумылжо дене, кӧ виеш. Тыгодым тӱжем дене марий-шамыч Йошкар Армийыште лийыныт.

Вес могырым, марий яллаштат ваш-ваш шогымаш шочын. Большевик партий да Совет кучем яллашке "кулак"-шамычын "уто" кидым погаш пычалан продотряд-влакым колтеныт. Нунылан полшаш "йорло комитет" (йорком, рушла комбед)-влакым чумыреныт, тушко тӱҥ шотышто йолагай, еҥ кӱшеш илаш йӧратыше, аракалогар, шотдымо еҥ-влак ушненыт. Нунылан, кидышкышт саркуралым кучыктен, "поян"-шамычын киндыштым кычалыктеныт. Шуко вере ял калыкын чытышыже пытен, да тудо продотряд-влак ваштареш восстанийым тарватен (Ямангаш, Оршанке да т.м.).

Тунамсе марий мер пашаеҥ-влак чыланат кресаньык еш гыч лектыныт. Яллаште мо ышталтмым ужын, нуно Совет кучемлан ӱшаным йомдараш тӱҥалыныт. Тиде 1918 ий пеледыш тылзыште Озаҥыште эртаралтше Марий калыкын 2-шо погыныштыжо тӱжвак лектын. Совет кучем деке отношенийжым каҥашыме годым тудлан ӱшаным пуаш ӱжшӧ пунчалым ӧрдыжкӧ кораҥденыт да коктеланыме пунчалым луктыныт: чумыр марий калык, шемер кресаньык улмыжлан кӧра, тугай кучемлан ӱшаным пуышаш, кудо шке политикыжым шемер калыклан келшышын виктараш тӱҥалеш. Оҥай: тыгай пунчалым тиддеч ончыч Совет кучем верч чот шогышо кок еҥ - Озаҥ марий комиссар В.А.Мухин да Ӱпӧ марий комиссар А.К.Калистратов - темленыт.

Кокымшо Марий погынын пунчалже почеш Совет правительствыште, калык-влак коклаште пашам виктарыше Калык комиссариат (рушла Наркомнац) пелен, Марий пӧлкам почмо. Тудым вуйлаташ Марий погын И.Н.Коведяев-Умшарым темлен. Но тудо эссер улмаш. Сандене тудым огыл, а большевик-шамыч деке мелын шогышо Н.А.Алексеевым вуйлаташ шогалтеныт.

Идым тылзын 1-ше кече гыч В.А.Мухин ден Н.А. Алексеев Озаҥыште большевик шӱлышан "Йошкар Кече" газетым лукташ тӱҥалыныт, "Ӱжарам" вашке петыреныт.

1918 ий 17 Телыште Н.А.Алексеев тыгай пунчалеш кидым пыштен: "Рӱдӧ Марий ушем марий пролетариат да шемер кресаньыклан йӧрдымӧ мер пашам виктара; сандене тудым эрелан петыраш". "Марий ушем" ушнык-влаклан тӱвыра-просветительский паша дене гына серлагаш кӱштымӧ.

Тыге демократий шӱлышан марий ончылъеҥ-влакын эрык верч кучедалаш тарваныме пашашт кӱрылтын. Нунын ончылно ынде неле чон йодыш шогалын: але у кучем дене келшен илаш, але тудын ваштареш шогалаш. Шукыжо, мер-политик корно деч кораҥын, тӱвыра, сылнымут да туныктымо пашалан пижыныт. Вет тидым ышташ у кучем йӧным петырен огыл. Шочмо йылме дене туныктышо школ, газет да кнага лукмо паша шарлен, тоштер да театр почылтыныт. Чыла тиде пашам коммунист-влак тӱткын эскереныт гынат, шочмо калыкын уш-акылжым вияҥдаш полшышо паша ончыл марий еҥ-шамычлан чоныштым лыпландарен.

Элкӧргӧ сар мучаште Совет кучем дене пырля пашам ышташ нунылан эше ик кугу сомыл лектын - Марий автономий нерген йодышым илышыш пурташ.

Эше 1918 ийыштак Совет правительство руш огыл калык-влаклан автономийым сӧрымыжым шукташ тӱҥалын. Тунам Суас-Пошкырт Республикым ыштыме нерген декрет лектын. Икмыняр ӱчашыме-каҥашыме деч вара тушко марий, чуваш да Юл-Урал кундемысе моло калыкымат пурташ келшеныт. Но тунам тиде кундемым Элкӧргӧ сар авалтен, пырля автономийым почаш йӧн лийын огыл. Тышеч "ошо"-влакым поктен колтымо годым Пошкырт Беспублика йол ӱмбак шогалын. Элкӧргӧ сар мучаште лишемме жапыште суас пашаеҥ-влак идалыкат пеле ондак тӱҥалме пашам мучашке шукташ кӱлмӧ нерген мутым тарватеныт. Но ынде пошкыр-шамыч тореш лийыныт. Тунам В.И.Ленин каласен: ме пошкырт-влаклан посна шкевуя республикым пуэнна, тыгаяк пашам моло эрвел калык шотыштат шуена. Тыге марий калыкланат шкевуя кундемым почаш йӧн шочын. Да мер пашаеҥ-влак тыгай пашам ышташ тӱҥалыныт.

1920 ий пургыж тылзыште Озаҥ олаште марий чулым (активный) пашаеҥ-влакын Пӱтынь Российысе погынымаш эртаралтын. Тушто тӱҥ верым Н. А. Алексеевын Марий автономий нерген докладше налын. Тунам тиде йодыш пешыжак раш лийын огыл. Докладыште да пунчалыште марий илыме чыла верым - Кострома губерний гыч тӱҥалын, Пермь мланде марте - автономий дене авалташ шонымаш коеш. Но кузе тидым ышташ? Вет кугыжан кучемын колониальный политикыжлан кӧра марий-влакын илыме верышт тичмаш лийын огыл, нуно шуко вере весе-влак дене варналтыныт.

Картым тыгай верлан ышташ кӱлын, кушто марий-шамыч чот дене пеле утла лийышт. Тунам, иктешлымеке, раш лийын: пӱтынь марий калыкым ик шкевуя кундемыш ойырен лукташ огеш лий; эрвел, тоншай, пижай, малмыж да шуко моло марий ӧрдыжеш кодыт; марий калыкын пеле нарыже веле чумыр велыш ушнен кертеш.

Картам да моло кагазым ямдылыме жапыште Суас республикым (ага тылзыште) да Чуваш автоном велым (пеледыш тылзыште) почмо. Тудлан кӧра Озаҥ губернийым пуженыт, Чыкма уездым Угарманлан кучыктеныт, Чарлам Виче губернийлан пуэныт. Шовакшэҥер уезд пӱтынек (ты шотышто кызытсе Провой кундем да Юлсер кундем ужашыже) Чуваш велыш логалын. Тыгеже, марий-влакын илыме мланде, иктыш чумыралтме олмеш, эше чотрак шаланен.

1920 ий сӱремыште Озаҥыште марий коммунист-влакын Пӱтынь Российысе конференций погынен. В. А. Мухинын докладше автономий нерген йодышым шонымаш-план семын огыл, а вигак ыштышаш паша семын лончылен. Рӱдӧ марий пӧлкам вуйлаташ шогалтыме Сергей Алексеевич Черняковлан Совет правительствылан кӱлеш документ-влакым ямдылаш шӱденыт. Тиде пашаште тудлан А. К. Эшкинин да Н. Ф. Бутенин чот полшеныт. 8 шыжаште "Йошкар Кече" увертанен: Черняков Наркомнацыште Марий автономий шотышто докладым ыштен, ынде кагазым Совнаркомыш колтымо.

Но тӱрлӧ комиссийлаште тиде йодышым почеш-почеш угыч лончыленыт. Н. Ф. Бутенин вара шарналтен: "Ме шӱлыкаҥынна, вет Шыжа революций кумшо идалыкше лӱмеш шочмо калыклан сай пӧлекым пуаш чот тыршена". Чылажат ямде лийын огыл гынат, содыки тыгай пӧлекым ыштен кертыныт. Пайрем деч ончыч, 2 кылмыште, Совнаркомын эше ик заседанийже лийын. Тушто Черняковын докладше почеш Марий автономий нерген декретеш В. И. Ленин кидшым пыштен, а 4 кылмыште тудым ВЦИК вуйлатыше М. И. Калинин пеҥгыдемден.

Но тиде декретыште автономийым увертарыме гына. Ончыктымо огыл: могай вер-влак шкевуя велыш пурат, могай тудын рӱдӧ олаже, вуйлатыше илтарманже. Сандене С. А. Черняков у декретым ямдылен, да тудым 25 кылмыште пеҥгыдемдыме. Марий автономвелыш Чыкма да Чарла уезд-шамыч, Вӱрзым, Яраҥ, Шурдӱҥ уезд-влакын ужашышт пурталтыныт; рӱдӧ олалан Чарлам увертарыме. Тидын годым Шавашар уездыш пурышо Юлын шола серысе марий мланде шотышто коктеланен возымо: тиде йодышым МАО да ЧАО-н вуйлатыше илтарман-влак, пырля каҥашен, келшен, решатлымаш улыт.

Велым вуйлатыме шотышто палемдыме: жаплан, Совет-влакын 1-ше вел съездышт марте, Революционный комитет лийшаш. 1921 ий 5 шорыкйолыште тудым ВЦИК пеҥгыдемден. Тушто 5 еҥым пуртымо: И. П. Петров, С. А. Черняков, А. В. Григорьев, В. М. Моисеев да В. А. Мухин. 14 шорыкйолыште Ревком икымше заседанийжым эртарен, вуйлатышылан тушто Иван Петрович Петровым шогалтыме. Тыгодым Чыкма уездысе РКП(б) комитетым вуйлатыше А. В. Григорьев олмеш тушко Чарла РКП(б) комитетын секретарьже И. Н. Смирновым пуртымо.

Ынде 25 кылмысе декретыште ончыктымо верлам иктыш чумыраш кӱлын. Шорыкйол-пургыжыште тидым ыштыме. Велым кум кантонлан пайлыме: Йошкаркакшан (Краснококшайский), Чыкма (Козьмодемьянский) да Шернур (Сернурский). Да "Шкевуя Марий кундемым" чумырен шуктымым пайрем семын палемдыме шуын. Ревкомын пунчалже почеш тыгай пайремым 1 ӱярняште эртарыме. Шабдар Осып марий калыклан йывыртыме илыш толеш манмылан ӱшанен, куанен возен (а Иван Степанови Ключников-Палантай) тидлан чапле семым серен):

Эй, шемер марий, йывырте:

Таче тыйын пайремет.

Ынде тыланет почылто

Шке Марий кундемет!

Ме кызыт, 1960 ий гыч тӱҥалын, Марий автономий кечым 4 кылмыште,декрет лукмо кечын, палемдена. 1931 ий марте 1 ӱярняште палемденыт, а вара шуко ий пеледышын 20-шо кечыласе рушарнян пайремым эртареныт. Молан?

1921 ий 21-24 пеледышыште Совет-влакын Марий кундемысе 1-ше съездышт эртаралтын. Тиде погынын пашаж дене Марий автоном велым чоҥымо организационный пашам мучашлыме. Делегат-влак ончылно И. П. Петров Ревкомын пашаже нерген докладым ыштен. Ыштыме пашам иктешлен, съезд шушаш жапыште ышталшаш шуко йодышым каҥашен: калыкым шужен колымаш деч утараш, шолдыргышо озанлыкым тӧрлаташ, тӱвырам, туныктымо пашам вияҥден колташ.

Декрет дене "кӱшыч" шогалтыме Ревком олмеш велын исполкомжым тунамсе Конституций дене келшышын съезд сайлен. Тудым вуйлаташ ик ой дене И. П. Петровым шогалтеныт, исполком президиумыш В. А. Мухин, С. А. Черняков да моло ончылъеҥ сайлалтыныт.

Жап тунам пеш неле лийын. Но тунамсе пашеҥ-влак, ончыкылыклан ӱшанен, шке вийыштым, уш-акыл куатыштым, моштымыштым калык илышым сӧрастарымашке пыштеныт. Автономий марий калыклан озанлык да тӱвыра илышым, тунемме пашам вияҥдаш йӧным пуэн.

Тыгак ончо

• Марий Эл

Негыз

• Марий автономийын шочмыжо. Сануков Ксенофонт. Марий сандалык.№ 3, 2010. Сӱрем - идым, 5-8 лашт.