Черемис-влакын сарышт

Озаҥ ханствым сӱмырал шумекышат, Иван IV-лан товатлымекат, марий мландыш тыныс илыш толын огыл. 1552 ийынак декабрьыште йозакым тӱлен илыше олык марий калык коклаште кугу тума ылыжын. Олык марий-влак йозакым погышо еҥ-влакым кыреныт да шкешт Озаҥ могырыш тарваненыт. Нунын ваштареш казак да стрелец-влакын отрядышт лектын, тиде отрядымат марий-влак кырен шалатеныт.

Тыге восстаний тӱҥалын, а март тылзыште тиде вашпижмаш калыкын утаралтме сарыш савырнен. Сар 30 ий наре шуйнен, кум гана шыпланен, угыч ылыжын. Историк-влак тиде сарым «Черемис-влакын сарышт» манын лӱмденыт. Тиде сӧй пеш кумдан шарлен, тышке татар, удмурт калык-влак ушненыт, башкир мландат шучко тул дене авалтын.

Марий сарзе-влак ваштареш Озаҥ гыч воевода Борис Салтыков толын, но марий-влак тудын салтакше-влакымат пуштеден пытареныт, ятырышт пленыш логалыныт. Тылеч вара олык марий-влак ваштареш руш кугыжа Моско гыч, моло кугу олала гыч сарзе-влакым тарватен. Карательный отряд-влак верысе калыкым пеш чот орландарен пуштеденыт. Шке шучко пашашт дене верысе тыныс калыкымат, сарзе-влакымат ӧрыктареныт, нунышт кайыме корнышто мо логалын – чыла йӱлалтен, пуштеден пытареныт.

Тыгай карательный салтак тӱшка калыкым вӱден шогышо шуко онар еҥым орландарен пуштын. Южо вуйлатышыже, Озаҥышке толын, руш-влак ваштареш кредалаш огыл, нунын ой почеш илаш мутым пуэн.

Эн неле туткар жапыштат олык марий сотник Мамыч-Бердей шке йолташыж-влак дене Озаҥ олашке толын оныл. Нуно тошто семынак Юл воктене толен иленыт. Угыч руш кугыжа шке салтакше-влакым нунын ӱмбак колтен. А Мамыч-Бердей марий-влаклан шке кугыжанышым чумыраш шонен да вуйлатыме пашам Ногайский кугыжан эргыжлан – Ахпол-бейлан – ӱшанен. Но Ахпол-бей Москосо сарзе-влак ваштареш кредалаш шукыжак полшен огыл, мӧҥгешла, верыше калыкым ӧкымлен, нунын ӱшаныштым йомдарен.

Тидын деч вара Мамыч-Бердей вашпижмашке курык марий-влакымат ушаш шонен пыштен. Кок шӱдӧ салтак тӱшка дене Юлын пурла серышкыже вончен. Тыште курык марий (ала чуваш?) шӱдывуй Алтыш шкеж деке мутланаш ӱжын. Алтыш варажым шке мутшым пудыртен: марий сарзе-влакым москосо руш-влаклан кучыктен. Тидын нерген летопись тыге ойла: «Курык еҥ-влак шӱдывуй Алтыш йолташыж-влак дене Мамыч-Бердейлан иквереш руш ваштареш лияш сӧрен, тудым ӱшандарен, шкеж деке йӱаш ӱжын. Да тудын дене пырля эше 200 наре сарзе толыныт. Да нуным чылаштым пуштыныт, Мамыч-Бердейым кучын, кугыжа деке колтеныт». Тыге Мамыч-Бердей пытен, а руш кугыжа марий-влакым угыч кум ийлан йозак тӱлымӧ деч утарен.

Тиде ийнынак Моско гыч олык марий мландыш у сарзе-влак тарваненыт. Нуно эрык верч кредалше марий калыкын пытартыш вийжым темдалыныт, вуйлатен шогышо еҥ-влакым пеш шучкын орландарен пуштеденыт. Оычни, тиде пагытыштак Малмыж марий онар Болдуш колен. Кызыт тидым шотыш налын, 26 апрельыште марий калык шке Онар эргыжын пайремжым – Марий талешке кечым – пайремла.

Тыге олык марий-влакын национально утаралтме кучедалмашыштын икымше этапше пытен.

Но руш кугыжан еҥше-влак марийым, пеш чот йӧсландарен, йозак дене индырен ашненыт. Марий калыкын чытышыже пытен толын. 1572-шо ийыште угыч сар тул ылыжын. Ынде олык марий-влак дене пырля курык марий-влакат кынелыныт. Тиде вашпижмашымат кырен шалатыме. Руш-влак тылеч вара Кугу да Изи Какшан воктене Кокшайск олам чоҥаш тӱҥалыныт, тыге марий калыкым эше утларак кулыш савыраш шоненыт.

Но тыныс илыш кужун шуйнен огыл. 1582-шо ийыште марий мландым угыч кугу пудыранчык авалтен. Верысе руш гарнизонлан полшаш, Моско гыч у сарзе-влак толын шогеныт. Ик тӱшка Юл вӱд дене волен, а молышт мланде дене эртеныт. 1583-шо ийыште шошым да кеҥежым эртыше поход годым руш-влак Козьмодемьянск крепостьым чоҥеныт. Ик ий гыч, 1584-ше ий кеҥежым, марий-влакын кугу виян тӱшкам кырен шалатымек, Какшан сереш «Кугыжан олажым» («Царь-ола» – Чарла) чоҥаш тӱҥалыныт. Кызыт тиде олам Йошкар-Ола манына.

Марий мландыште тиде жапыштак Шанчара, Яраҥ, Вӱрзым, Малмыж ола-влак шочыныт. Олалаште руш-влак гына иленыт, марий-влакым пуртен огытыл. Ола лишнат нуно илен кертын огытыл, 5 меҥге ӧрдыжкӧ кораҥшаш улыт улмаш. Тыге руш кугыжа марий мландым шке кид йымакыже поген.

Литератур

• Иванов, А. Г.–Сануков, К. Н. 1998: Марий калыкын историйже.