Марий Элын эртыкше

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал
(Эртык Марий Эл гыч колтымо)

Эртымгорно[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Финнугор калык-влак акрет годсек кызытсе касвел, йӱдвел да покшел Российын ужаштыштыже верланен иленыт. Марий Эл верланыме верыштыже шуко акрет годсо арвер-влак кодыныт, кудо икымше тӱжемийлашке мемнан курымашлык (Кристос шочмо) деч ончыч пурат. Шке лодкален возымо тиштым йомдарымылан да суас акрет годсо кагазвлак Озаҥ ханство жапыште пытарымылан кӧра шукырак увервлак покшел Юлышто руш летопись-влак дене кылдалтын.

Марий-шамычым эн ондак VI курымышто лишне гот калыкын эртымгорнызо Иордан merens семын палемден. Вара X курымышто казар курымсерышче марий-шамычым Ц-р-мис семын палемден. Тыге руш-влак нунын дек ончыл (касвел) марий-шамычым (мӓрӹ) «меря», шеҥгел (эрвел) марий-шамычым (марий) «черемис» лӱмден тӱҥалыныт. Тыгак суас-шамыч марийкалыкым «сярмысь» але «чирмеш» лӱмденыт. Тиде жапыште марийвлак пошкудо Юлысо Булгарий дене, кудо тунам кызытсе Татарстан олмышто верланен, лишыл кылым кученыт. Тудым 1236 ийыште Бату-онын саркалыкше кырен шалатен. Тиддеч вара Шӧртньӧ Урда лиймеке марий-влак нунын дене сай кылым кученыт. XIIIXV курым коклаште марий-шамыч Шӧртньӧ Урдаш да Озаҥ онлыкыш пуреныт.

IX курым гыч марий калык эрвелыш кайыше Киев Русьысо славян-шамыч дене кылдалт шогат. Нуно марий мландыш пуреныт да икмыняр ожно марий ола олмылаште илаш тӱҥалыныт (Нӧрӧ ола, Ростов), тыгак у олам шынденыт: Ярославль, Суздаль, Владимир, Угарман. Эркын-эркын касвел марий Христианлыкыш пурымеке славянлаҥдат, Кристос тыныш пуртымаш ваштареш шогышо еҥ-влак куржыт эрвелыш, марий мландын кӧргыш. Кокла курымлаште марий кундемыште руш-суас вашпижмаш (руш ден суас калыкын вашпижмашыже) чӱчкыдын лиеда (тыглай паша лиеш). Тидын жапыште марий калык суас велне лиеш. Кужу жап суас ден марий калык-шамыч сеҥышыш лектыт, варажым Иван Грозный ончылгоч шонен пыштыме да руалтен налме сарым тӱҥалеш: 1546 ийыште курык марий калыкын мландыже (Юлын пурла серже) Моско йымак логалеш, 1552 ийыште Чар саркалык Озаҥ-олам налыт, да олык марий-влак йозакым Москолан тӱлаш тӱҥалыт. Варажым шонен пыштыме колонизаций тӱҥалеш: тыге 1557 ийыште негызым пыштыме Шовакшэҥер олалан, 1583 ийыште — Чыкмалан, 1584 ийыште — Чарлалан (кызытсе Йошкар-Ола). Марий мландыште тиде жапыштак Шынчара, Яраҥ, Вӱрзым, Малмыж руш карман-влакыш савырненыт. 1552 иймучаш гыч марий мландыште тушман ваштареш утарыше кредалмаш ылыжын. Руш курымсерышчешамыч тиде 30 ий наре шуйнышо кредалмашым «черемис-влакын сарышт» лӱмденыт. Тунам шуко марий тӧратушка да тыглай калыкын пелыштыже марий калыкын эрык верч пытен. Шуко онвлаклан Турцийыш да Крымыш куснаш логалын.

Кристиан тынеш виеш пуртымылан кӧра марий-шамыч суртым-ялым коден эрвелыш илаш куснаш тӱҥалыт. Икымше Пӧтыр годым марий-влакым саркызматыш (армийыш) налаш тӱҥалыт, вершӧрын шанче шымлымаш эртаралтеш, марий йылмын икымше кириллик йӱкпале негызеш возымаш лектеш. 1792 ийыште Вениамин Пуцек-Григорович кириллице негызеш икымше марий йылмылончым савыкта. Марий калыкын илышыже пеш неле лийын, садлан шуко марий Пугачовын сӧгалтымашыже годым Руш кугыжаныш ваштареш кучедалын.

1872 ийыште Озаҥ олаште туныктышо семинарий почылтеш. Тушто Юл кундемысе чыла калыкым, тидын шотышто марий-влакымат, туныкташ тÿҥалыт. Тиде марий калыкын илышыштыже кугу ошкылым ончыко ышташ полшен. Марий школ-влак почылтыт, марий кнага-влак савыкталтыт, тыгак тунемме кнага-влакат. 1917 ийысе Пургыж революций кугыжан кучемжым сӱмырал шуа. Тыге марий калыкланат моло дене иктӧр кертыжан (равноправный) лияш, шке вийжым чумырен, эрыкыш, волгыдо илышыш лекташ корно почылтеш. 1917 ий сорла тылзыште Ӱпӧ губернийын Пӱрӧ олаштыже икымше Марий Погын эртен.

Марий автоном вел[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

1920 ийыште Кылме тылзын 4-шо кечынже Марий автоном велым ыштыме нерген декретым луктыныт. Марий автоном вел кум контоныш шеледалтын: Йошкаркакшан (Краснококшайский), Чыкма (Козьмодемьянский) да Шернур (Сернурский).

Марий АССР[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

1936 ийыште Теле тылзын 5 кечынже Марий АССР-ыш савырыме. Марий автономийым ыштыме дене марий йылме кугыжаныш статусым налын. Марий тӱвыра, сылнымут, савык, школ виянаш тӱҥалыныт. 1930–шо ийлаште педагогике, чодыра технике институт-влак почылтыныт, йылмым, сылнымутым да эртыкым шымлыше марий институт пашам ышташ тӱҥалын, театр почылтын.

Марий Эл Республик[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

1990 ий гыч Марий Эл Республик лиеш. 1920 ийлаште кок иктӧркертыжан йылме шырым шынденыт: олыкмарий йылме да курыкмарий йылме. Тыгодым марий йылмыште тыгак кугу кундемойвлак уло (касвел-йӱдвел, малмыж, эрвел) да шуко верысе кутыртыш. 1930 ийлаште, моло калык республиквлак дене тӧр, чыла марий интеллигентвлакым пытарен улыт. Эркын-эркын марийвлак республикыште шагалемын толеш, марий йылме политик пызырымашлан кӧра руш йылме дене вашталтыме.