Юлсер кундемысе Пӧтъял ялын йӱлаже да мурыжо-влак

Пагыт еда толын шогышо пайрем да йÿла-влак марий калыкнан тÿвыра илышыштыже ойыртемалтше улыт. Акрет годым шочын нерештше, историйын тÿрлö жапыште вияҥше калык пайрем, калыкын шкешотан сын-куанжым арален кодымаште кугу верым налын. Калыкын тÿня умылымашыжым, технологийжым, еҥ-влакын усталыкыштым ушен шогышо калык пайрем ден йÿла-влак тачат марий айдемын илышыштыже кумда верым айлат. Пайрем ден йÿла-влак калыкын ыштен шогымо пашаж дене чак кылдалтыныт. Марий айдеме кеч-кунамат пÿртÿсыштö лийын шогышо вашталтышлан келшышын шке озанлык сомылжым тöрлен. Тÿрлö йÿла, ю вийлан ӱшанымаш, пале ден ойпого, модыш, кугезына-влакын тÿшкан погынен Юмылан кумалмышт, надырым пуымышт — чылажат тылзе еда толын шогышо пайрем радамыш шыҥдаралтыныт да озанлык пашан лектышыжым, еш илышым, вольыкым тӱлаҥдыме, аралыме шонымаш дене эртаралтыныт

Шорыкйол пайрем йӱла

Марий Шорыкйолым кугарнян ышта. Кугарня марте кок-кум ӱдыр пӧрт еда тӱрлӧ кочкышым поген коштыт. Погынашлан эн ончыч кутырен келшыме сурт уло. Изарнян самырык-шамыч пасуеш лум каваным ыштат. Йырже модыт, мурат-куштат, кинде сукырат тыгаяк кугу, тыгаяк ошо лийже манын ойлат. Кочкышым погышо ӱдыр-шамыч дене пырля молат шорчол маска-шамычым келыштарат, вара пырля-пырля пошкудо-шамычым пура шолтымо пӧртыш ӱжын коштыт. Шорчол ӱжаш толмашеш сурт оза йыдалым але шке ыштыме вес ӱзгарым кучен шинчеш, ӱдырамаш-шӱдырымо шӱртым але моло кидпашажым ончыкта. Шорчол маска-шамыч озаштым Шорыкйол дене, У ий дене саламлат, пиалым тыланат. Суртысо кажне еҥын сайжым каласен мокталтат, удаже уло гын, койдарен шижтарат, тидым пытараш тыланат. Икшыве-шамычымат ӧрдыжеш огыт кодо. Иктылан тура каласат, весылан важмалдыкын ойлат. Модынат койдарен кертыт. Койдарыме еҥ сырен огеш керт, сырыше еҥлан салтак шорчол уло, шотшо уке гын, верышкыжат шынден кертеш. Толын пурышо коклаште шӱвыр, тӱмыр, гармонь дене сем йӱкшат лиеш, шорчол-шамыч кушташ тӱҥалыт. Куштен чарнымеке, оза шорчол-шамычлан пӱкшым кӱварыш кышка да йодеш: «Васлий кугызай, Васлий кувай, тений кинде шочеш мо?». Нунышт вашештат: «Шӱльӧ кужу лиеш, уржа сайын шочеш, шыдаҥ лийын шушо лиеш, айдемылан илаш мотор лиеш». Адак ӱстелтӧрыш шындат. Оза йодеш: «Вольыкна таза лиеш мо?». Нунышт вашештат: «Таза лиеш, таза лиеш, туто лиеш». Шорчол-шамыч, икшыве уло гын, нуным мурыктат, куштыктат, иктаж-мом ойлыктат, мокталтен, тамлым але иктаж-могай пӧлекым пуат. Тыге лиймеке, чыланат оза-шамычым пура йӱаш ӱжыт. Ял йыр але, ял кугу гын, лишыл пошкудо-шамычым ӱжын коштмеке, чыланат саде пӧртыш погынат. Шоҥго-шамыч шке суртышто кодыт, коҥгаш пареҥгым шуат, оксам шотлат. Шорыкйол кечын оксам шотлет гын, оксан лият, пареҥгым коҥгаш шует гын, шолдыра лиеш. Пӧртыш погынымеке, ӱдыр-шамыч толшо калыкым ӱстелтӧрыш шындат, мурен-мурен, пурам йӱктат. Мурымыштлан южо еҥ тыгыде оксам пуа. Мурат-куштат, шырпым шылтен модыт.

ШОРЫКЙОЛ МОДЫШ

Шерева почеш икте шылтыше, весе кычалше лиеш. Кычалше савырнен шогалеш, шылтыше еҥ еда кая, иктын совышкыжо шырпым кода. Лие, манеш. Кычалше шырпе кӧ дене улмым палышаш. Кум гана ок му гын, муралтен але кушталтен ончыктышаш, муеш гын, мумо еҥ шырпым шылта, ондак шылтыше кычалше лиеш. Южо еҥ, Шорыкйол кечылан лӱмын тагам шӱшкылеш. Тага вуйым шолта (тидлан ондакысат йора), юмылан чокла, кодшо ийын сайжым ушештара, у ийыште тазалыкым, тыныслыкым, пиалым, вольык тулем, чапле шурным йодеш. Шорыкйол кастене ӱдыр-шамыч, у ийыште пӱрымашлыкым пален налаш манын, вӱташ каен, шорык йолым кучат. Вара, понар ден волгалтарен, кӧ могай шорыкым, тагам але казам кучымыштым пален налыт. Ош шорык логалын гын, ошалге чурийвылышан марийлан марлан кает, шеме гын — шемалгылан, шоҥго гын — илалшылан, самырык гын — рвезылан. Каза верештеш гын — вес калык улшылан кает (але суаслан, але рушлан). Вӱташте шорык дене пырля казат лиеш гын, шке пӱрымашым ӱдыр-шамыч рашак пален налыт.

Шорыкйол такмак-влак:

Шорыкйол пайрем шуылдале,
Родем-шамыч шуко тольыч.
Кузе мыйже ом куане:
Ешем кугу, вольыкем вӱта тич,
Кузе мокталтен ом муаралте.
Луо, коло, кумло, нылле,
Витле, кутло, шымлу.
Киндым пурлам, мелнам пурлам,
Аракам подылам.
Лийза, лийза тугерак,
Верым пуыза кумданрак,
Мыланнаже муралташ,
Гармоньжылан шокталташ.
Леве, шыма мардежет
Шижде йӱрым кондалеш.
Тиде Шорыкйол пайремже
Шижде эртен каялеш.

Шорыкйол муро.

Теле йӱштӧ годым, окна кылме годым
Мыйын огыл чиен лекшаш перчаткем.
Чонем йӱлмӧ годым, ужмем шумо годым,
Лийын огыл мыйын йолташем.
Порсын шовычна уло, шиян ӱштына уло,
Пайрем годым чиен лекташ огына вожыл.
Шорыкйол пайремна уло,
Тыге пырля модын-воштыл илашна.
Тошто тувырым огына кудалте,
Мушкын, тумыштен чиена.
Тошто пайремымат огына мондо
Мурен-куштен эртарена.
Чодыра вует тӧр огыл да
Мардеж дене пуалмылан.
Мемнан чурийна чевер огыл
Ойго дене кушмылан.

Тиде мурым ожнысекак Юлсер кундемыште Шорыкйол кастене ик пӧртыш пырля чумырген муреныт. Тыгодымак кӱнчылам шӱдыреныт, оҥай модыш ден модыныт. Шорыкйол касым веселан эртарен, ӱдыр-рвезе-влак ӱстел-тӧрыш шинчыныт. Мӧҥгышкышт каяш жап шумеке, суртоза ден озаватым тауштен мурым муреныт.

Тауштен мурымаш.

Ӱстел йолет, ныл йолет да
Нылылекок пӧрдеман.
Ӱстембалан погымо чесыже да,
Изай-еҥгайын оҥ вийже
Тореш шинчын кочна, йӱна,
Вашеш шогалын тауштена.
Идым кӧргӧ каванан лийза,
Тошкем кӧрго мӱкшан лийза,
Кылат кӧргӧ поган лийза,
Шондык кӧргӧ шийвундан лийза.
Юмын ава волтен пуыжо,
Мланде ава кӱзыктен пуыжо.
Латкок тулар-тулачан лийза
Калыкым йӱктен-пукшышо лийза.

Крешене пайрем

Христиан верам кучышо-влак Шорыкйол пайремым Рошто пайрем дене пайремлаш тÿналыныт да 18 шорыкйол марте, Крешене деч ик кече ончычсо кече марте пайремленыт. 17 шорыкйолышто, йÿд шушан кажне еҥ, еш деныже але клубышто, олымым олтен, тул гоч тöрштылын. Тул гоч тöршталтымылан «Ияже кайыже, сайже кодшо» манына. Крешене вашеш йÿдым черкылаште служба-влак эртаралтыт. Шорчол (мӧчӧр) лийше ÿдыр-рвезе да йоча-влак, моло дене пырля черкыш кайышаш да «ияжым поктен лукшаш» улыт Йÿдым черкыште службышто шогат, эҥерлаште ыресым ыштен, тудлан шнуй шÿлышым пуртат. Кеч-могай вÿд ты кечын шнуй шÿлышан лиеш, сандене йÿштö вÿдыш йÿштылаш пурышо-влакат огыт черлане. Мöнгешла, идалык мучко черым палыде илаш тӱҥалыт, маныт.Тиде пайрем дене тÿрлö йÿла кылдалтын. Нуным палыме уто огеш лий манын шонен, икмынярым ушештарена:

Крешене деч ончычсо кастене, вÿдлан шнуй шÿлышым пуртымешке, кочкаш огеш лий;

суртым осал деч арален кодаш манын, тиде пайрем ончычсо кастеныже чыла окна ден омса ÿмбалан ыресым сÿретлыман;

18 январьыште уло еш дене оксам шотлаш гын, эре шийвундан лият;

ты пайрем кечын шорташ огеш йöрö, уке гын шинчавÿд деч нигунам от утло;

тиде кечын нигöм вурсаш ок йöрö;

тынеш пураш шонеда гын, тиде эн келшен толшо кече;

Kрешене кечын кидыш вÿдварам налаш огеш лий, уке гын кидда пеҥаш тÿҥалеш;

шнуй шÿлышым пуртышо вÿдым нигöланат пуаш огеш йöрö-пиалдам, тазалыкдам пуэда;

тиде вÿдым вÿйыш йоктарен, уло капым шÿалташ гын, ÿмбачында чыла осал мушкылт кая;

тоштыеҥ-влакым ушташ огеш лий, уке гын илыше-влак кокла гыч иктаж-кö колен кертеш;

кӧ тиде кечын пӧртыш ик таза яндар лумым пуртен, тудым шулыктарен, тиде вÿд дене шÿргыжым мушкеш, тудо кужу жап огеш шоҥгем;

тиде йÿдым ужмо омо шукталтеш.

Тиде пайрем годым теве могай пале-влакым шотыш налман:

Крешене кечын поран лÿшка гын, кинде лектыш чапле лиеш;

Таве, эҥер, кран, тулеч моло вер гыч кö эн ончыч вÿдым налеш, тудо идалык мучко ик ганат огеш черлане;

Черке воктене темкалыме вӱдым налмеке, кö корныштыжо камвозеш, ала вÿдшым йоктара, тудо кужун огеш иле. Тидым эше кугезына-влак шекланеныт;

Крешене кечын, кö ÿдырым йÿкташ кая, тудо пиалан илыш ден илаш тÿҥалеш.

Тиде кечын чылаштлан, кöм да мом паледа: пушеҥгылан, янлыклан, йöратыдыме вате але марийлан, эн йöратыме еҥлан, чыла тушманлан — шканда мом тыланеда, нуныланат тудымак тыланыза. Тиде вет те шканда, нунылан огыл, чынже дене, Юмылан тыланеда. Сандене Крешене пайрем кечын нигö дене ида вурседыл, ида ÿчаше. Мöҥгешла, тендан воктене кö уло, тиде кечын чылаштымат туге чот йоратыза, кузе нигунам йöратен огыдал! Тек кеч ты Юмын пайрем кечын тÿняште нимогай осал огеш ышталт, шыде койыш шагалемеш. Мемнан Петъял кундемыштына тиде пайрем аралалт кодын. Но южо еҥ кажне йÿлам эскерен ок шого. Самырыкракше шорчол вургемым лач веселан жапым эртараш гына уремыш чиен лектеш. Чаманен кодаш логалеш, южгунам калык нунын (шорчол маска-влак) деч лÿдешат.

Ӱярня пайрем йӱла да муро-влак

Ӱярня — мланде паша дене илыше еҥын акрет годсо пайремже, телым ужатен, шошым вашлийме йӱла. Тудым пайремлымаш кажне ийын кусаралтеш. Ӱярням Шорыкйол деч вара шым арня гыч эртарат. Тудо февраль мучаште — март тӱҥалтышыште толеш. Мемнан ялыштына тудым ик арня пайремлат. Ӱярня дене руш-влакын Масленица пайремышт коклаште ятыр шотышто икгайлык уло гынат, шукылан ойыртемалтыт:

Ӱярня годым юмо йӱлам шуктен огытыл, ваш-ваш унала коштыныт, тӱшкан-тӱшкан тиде але вес ялышкат унала погыненыт.

Ӱярня годым ӱян мелнам кочкыныт, ваш-ваш сийленыт. Ты жапыште шылым кочкын огытыл. Южышт когыльымат кӱэштыныт. Шке ыштыме сырам йӱыныт, шолтымо аракам (кызытше ынде налмыжымат, окса уло гын) подылыныт.

Ӱарня модыш-влак тӱрлӧ лийыныт: "мужедын", "шылмыла", "шинчам кумен", "карта паҥгала"...

Эн тӱҥ верым мунчалтымашлан ойыреныт. Мунчалтеныт, ломашым келыштаренат, кӱнчылавондо денат. Волен шумек, эн оҥайже-шенгелнысе-влак чыланат ончыкыла керылтыт. Сандене ончылнысыжлан кораҥ шуктыман, уке гын чыланат ӱмбакет оралалтыт. Но, очыни, "пий орала" пӧрдалмашыштат шке сӧраллык уло... Икманаш, Ӱярня — чон-кумыл помыжалташ тӱҥалме йомартле пайрем. Ӱярня годым тыгай муро-влакым муреныт. Муро-увер, муро-ужмаш-влакым эн ончыч палемдыман.
Имньыжым колтышна кугу чодыраш,
Йӱжӧ да кочшо, да толжо манын.
Ушкалым колтышна кугу пасуш.
Йӱжӧ да кочшо, да толжо манын.
Шорыкым колтышна кугу олыкыш,
Йӱжӧ да кочшо, да толжо манын.
Уверым колтышна родо-влак деке,
Ӱярнялан пагален толышт манын.
Тиде сылне муремжым
Окна воктен тунемынам.
Тулар дене тулачыжым
Изин-кугун вученам.
Мӱндырныжӧ оҥгыр йӱк шокталалеш.
Кид кучемеш возылден колыштына.
Лишемаш тӱҥалат, ме палышна.
Капка ончыко куржылден налаш лекна.
Шӱшпык гае туларна толын,
Ой, молан огыл шӱшкалталаш.
Куку гае тулачына толын,
Ой, молан огыл муралташ.
Меже тендам вучышна да
Капкам лектын вашлийна.
Ӱстелтӧрыш шындышна да
Изин-кугун веле койна.
Калык коклаште лач Ӱярня йӱла дене гына кылдалтше муро-влакат илат. Мутлан, ӱярня кашта, йол кашта гыч мунчалтен волымо годым, посна муро шергылтеш:
Ӱярня йор-йор-йор,
Ой, йор-йор-йор,
Йор-йор-йор.
Ӱярня йор-йор-йор,
Йор-йор-йор.
Йор-йор-йор йӱк оҥартыш пайремын чот каен шогымыжым ончыкта. Тудо ялысе пӱтынь калыкын кумылжым авалтен. Чыланат куанен пайремыш ушненыт, кажнын чонжым порсынлен. Ӱярня курык гыч мунчалтен волышо-влак деч вес мурымат колаш лиеш:
Ӱярня йор-йор-йор,
Мелна чож-чож,
Кашта лоч-лоч-лоч,
Родо-шамыч!
Мурызо-влак Ӱярням кумдан пайремлыме нерген ойлат. Мелна нерген каласымат оҥай. Идалык мучко кинде, мелна лийже манын тыланеныт. шуршым почкымо йулат лийын. Еҥ-влак эрдене эр кынелаш тыршеныт ӱярня кашта дене мунчалтен волымышт годым, пуйто шуршым почкеныт, идалык мучко яндарын, чаткан илаш шоненыт.
Ӱярня йор-йор-йор,
Шуршо ынже лий,
Шуршо ынже лий.
Ӱярня кечын имньым кычкеныт, моторын тӱзатеныт, ял мучко кудалыштыныт. Родыштым шарналтеныт, мурым муреныт:
Тенданат лай уремда лаке-луке,
Кататлаш лай лектына гын, тӧрлана.
Теат гына мӱндыр, меат мӱндыр,
Миен толын илалына гын, лишемына.
Самырык коклаште тыгай мурым муреныт:
Изи вӱдет, кугу вӱдет,
Ведра кылдам чот кучыза.
Изи курыкет, кугу курыкет,
Алаша вӱйдам чот кучыза.
Изи кожлат, кугу кожлат,
Товарвондым чот кучыза.
Ох, ӱдыр-шамыч,
Ох, рвезе-шамыч,
Шке ушдам чот кучыза.
Тений ойлышашым, воштылшашым шинчат.
Тыге Ӱярня годым чыла пайрем мурат, тыглай мурат муралтеш. Ӱярня муро-влак йӱк оҥартышан улыт, улан илышым, тазалыкым тыланыме дене кылдалтыт. Рвезе калык гын утларакшым йӧратымаш, шке яндар кучымо нерген мурен.

Тувыртыш пайрем йӱла

Пургыж тылзе шумеке, да тылеч вара ушкалаш еш-шамыч ты пайремым шÿм пырткен вучат. Тудо у кинде семынак еш пайремлан шотлалтеш да идалыклан ик гана веле толеш. Мутат уке, тиде пайремын лÿмын палемдыме кечыже уке, тудо ондакракат, вараракат лийын кертын. Тылеч ондакше пеш шагал ешыште толын. Молан манаш гын, ожнат да кызытат уланрак сурт оза веле вольыкшым йыргешке кап-кыланым ашнен кертын. Вес семынже каласаш гын, тÿж ушкал качыжымат ондакрак кычалын, сандене презе ыштыме жапыштат, тувыртыш пайремжат ончычрак толын. Ушкал лийме вашеш оза ватын йÿд омыжат кÿрылтшö лиеш, сомылжат ешаралтеш. Мутлан, 3 — 4 арня ончыч, тудо, лийшаш ушкаллан, шÿльым шолтен пукша. Тыге тудын шöр корныжо сай лиеш маныт. Тÿж вольыкын водаржым шекланен, палышырак ÿдырамаш, могай презе шочшашым (ушкалаш але ÿшкыжаш) ончылгоч каласен кертын. Презе шочмеке, кугезе йÿлам жаплыше кажне оза вате кишан шÿжерым икмыняр кече посна лÿштен. Ушкалаш презе лийын гын, 9 лÿштышым, ÿшкыжашыным — 7 лÿштышым поген. Ситарен шуктымеке, тудым кöршöкыш иктаж 4 — 5 муным чÿчен, луген колтен. Вара шокшо конгаш тувырген кӱкташ шынден. Эрлашын тудым шокте вошт але марле гоч йоктарен, нугыдыжым, тувыртыш падыраш-влакым ойырен да ик кечылан пеҥгыдемаш коден.Тылеч вара свежа лÿштыш шÿжерым шолташ да кÿын шумекыже, тувыртыш падыраш-влакым ешараш веле кодеш. Тыге тÿҥ пайрем кочкыш ямде лиеш. Но тудо тыглай кочкыш огыл. Сандене ÿстембалсе тувыртыш кÿмыж йымаке ик кормыж шудым але шÿльö, уржа олымым пыштат. Тиде шотшым озан ушкалже шöран да кочкышым васартылшан ынже лий манме койыш дене умылтарат. Тувыртыш пайремлан тыгак тÿрлö моло кочкышымат, сийымат (мелнам, перемечым) ямдылат. Кочкышым ÿстел тöрыш чумырымеке, сортам чÿктат, вÿта гыч пöртыш презым нумал пуртат. Вара сурт оза презылан сайын шочашыже полшымыжлан Юмылан таум маныт. "Кинде гай виян лийже" манын презылан лÿмынак ямдылыме тувыртыш киндым пукшат. Киндым презе кочкын ок пытаре гын, йоча-влаклан пуат. Но оза вате ончыкыжат ушкалаш презе шочшо манын шона гын, тиде киндым рвезе йочалан огеш пу. Тувыртышым ончыч шке еш дене кочкыныт, вара родо-тукым, пошкудо-влакымат ÿжыныт. Шарнем йоча годсо пагытыштем, авамын шкет илыше шоҥго ӱдырамашым тувыртыш кочкаш ÿжын кондымекыже, тудын йомартле, чоным почын тауштен ойлымыжым. Шомакше мондалтын гынат, тудын поро тыланымаш кумылжо ок мондалт. Тиде пайремын ойыртемалтше кышаже весыштат палдырна. Тунам ÿстел кокласе олымбал ÿмбалан але лопка меж шовычым, але байковый одеялым шаралтен шинчыт ыле. Икманаш, тудо йоча чоныштат ала-могай у шижмашым шочыктен да вес ий марте тудын пӧртылмыжым вучаш изи тулым чӱкташ полшен.Тувыртыш кочмо годым, марий йÿла почеш, ятыр шкешотан койыш, пале-влак вашлиялтыт. Мутлан:

тувыртыш кочмо годым, суртыш кӧ эн ончыч пурымым (пӧръеҥ але ÿдырамаш) шекланеныт. Пöръеҥ толеш гын, оза ватын ушкалже ончыкыжо ушкыжаш презым конда. Ӱдырамаш толеш гын, ушкалаш презе шочмым вучыман;

мелнам кÿзö дене пÿчкын кочкат гын, лÿштымö ушкалетын чызыже шелышташ тÿҥалеш;

тувыртышым кочмо годым ÿстембалне вер гыч верыш тарватылаш тÿалат гын, лӱштымо годым ушкалет ик верыште шып шогаш огеш тÿҥал;

тувыртыш кочмо годым совлам комдык пыштет гын, ушкалет ÿян-шöран лиеш;

тувыртыш кочмо годым вÿдым йÿаш ок йöрö. Тиде чесым вÿдым йÿын-йÿын кочкаш тÿҥалат гын, оза ватын ушкалже лӱштымӧ годым шалаш тÿҥалеш. Сандене, кочкын лекмекат, икшывылан икмыняр жап вÿдым йÿаш огыт кÿштö ыле;

тувыртыш кочкаш ÿжмö еҥ тувыртышым шер теммешкыже авызлышаш. Тыге пуйто озан ушкалже кычалтылше (васартылше) огеш лий манын шоненыт.

Икманаш, тиде ойпого поянлык веле огыл, йоча туныктымо, калык педагогикын изи падырашыже, манаш лиеш. Тувыртыш пайрем кугезе койышым аралаш полша.

Кугече пайрем йÿла

Идалык жапыште марийынат да ятыр моло калыкынат, эн кугу пайремжылан ий еда коштын толшо (эреак шошым апрель тылзыште) Кугече пайрем шотлалтеш. Кугече пайрем дене ятыр моло пайрем-влак кылдалт шогат. Кугече пайремым рушла веражат, марий веражат, чимарийжат улденыт. Пайремлан ямдылалтмаш да пайрем эртаралтмаш кажне веран тÿрлö лийын. Ожныракшым, мемнан Петъял кундемыштына, Кугече кечын эрден-эрак пошкудо-влак мончаш пураш толыныт. Нунылан посна вÿдым шындыман улмаш. Тиде кечын икымше гана вочшо ош лум гай яндар вургемым чиеныт. Эр гычак суртышто тÿрлö чес ямдылалтеш. Ӱстел ÿмбаке кочкыш-йÿышым погат. Юмо деч пиалым, тазалыкым йодыт, тошто марийым кычкырат, колышо лишыл еҥым , родым шарналтат, шужо маныт. Ялыште родо, лишыл пошкудо-влак ваш-ваш унала коштыт. Кугече пайремым эртарен колтымо деч ончыч, Кичке пайремым ыштеныт. Кичкым юмоҥа шеҥгелне арален киктеныт, нине кичке воштыр-влак ю виян лийыныт. Кичке воштыр дене вольыкым кÿтушкö поктен луктын коштыныт. Кугече пайремым кушкыжмо кече гыч пайремлаш тÿҥалыныт. Чыла ялысе калык юмылан кумалын; тиде кечынак имне вуйым шотленыт, а вуй коҥгыражым капка ÿмбак шынденыт, шуен огытыл. Вÿргече кечын колышо-влак родо-тукымышт деке коштыт, манын ойлат калыкыште ожнысекак. Пайремлан кушкыжмо гычак ямдылалташ тÿҥалыныт. "Вÿран " вӱргече. Тиде кечын, шоҥгыеҥын ойжо почеш, воштырым кидыш йöршын налаш ок йöрö. Уке гын, кишке чÿнгалеш маныныт. Тыгак шондыкым почаш ок лий-кугу мардеж пöртӱмбалетым налын кая, иктаж-кö дек каяш-толаш ок йöрö. Иктаж еҥ кечывал деч ончыч суртышкет толын кая гын, почешыдак шÿчым кудалтыман улмаш.Тиде кечын ондакрак, эррак кынелаш тыршеныт, лӱмегожлан чодыраш каяш тарваненыт. Тиде кушкылым пöрт мучко йÿлалтен коштыныт, эсогыл сарай, вÿта мучкат савырненыт. Йоча-влакым эрденак шÿдырыктеныт, кöршöкым, кÿварÿмбак кышкыдтыныт. Тыге ыштен, пуйто вараш чывым нумалаш ок тÿнал. Изарня-сорта кече, тоштыен-влакым сийлымаш. Ты кечын кажне колышылан, сортам шынденыт. Кум сортам йÿлалтеныт: колышылан, Христослан да Мланде Авалан. Изарнян тыгакак шинчалым йÿлалтеныт да тудым араленыт. Кугарня — "Кугу Кугарня". Тиде кечын чыла калык пашам ок ыште, кана. Шуматкече — "Аяр кон кече". Шуматкечын да рушарнян пыл кокла гыч юмо вола маныт. Йÿдым лÿйкалымаш лийын. Родо-тукым-влак дек унала коштыныт. Кугече кечын мужыр дене куштыман улмаш, а шке пелашым вальсыш ӱжын огытыл. Пайрем кечын тыгай такмак-влакым муралтен колтеныт:

Куэ лӱҥга, куэ лӱҥга
Куэ лӱҥга гын, ямле.
Шочшем-влак, мемнан дене
Теат лийда гын ямле.
Айдыза муралтен колтена,
Нöлталтше кумылна.
Нöлталтше кумылна,
Пырля эрта ÿмырна.
Тошкалтыш йымал ола комбыжо
Кок муным мунчале,
Тудо кок мунышто ик муныжым,
Пыштен улыт кинде перкелан,
Весыжым пелештеныт кинде перкелан.
Меже кӱшкӧ шумеш лӱҥгалтена,
Родо шочшыланна поян шурнан лияшлан.

Кугече кечын лÿҥгалтыште кашта гоч кÿшкö нöлталт лÿҥгалтет гын, озымет сайын лектеш, кынетат кужу лиеш, маныт калыкыште. Кызыт Петъял кундемыште Кугече пайремым чыла гаяк христиан вераш ушнымылан кöра, вес семынрак пайремлат гынат, шуко йÿлаже аралалт кодын. А Кугече пайремже христиан-влакын Кугечышт деч вич кече ончыч палемдалтеш. Христиан верам кучышо-влак Кугече пайремым тыге эртарен колтат. Кугече кече вашеш черкыште пелйÿдым служба тÿҥалын, волгалт шумеке пытен. Тиде йÿдым шуко еҥже омо деч посна эртара, пайремлан ямдылалтеш. Кугече шушаш йÿдым урем дене эртет гын, кажне суртышто тулым ужат. Кугече пайремлан пешыже огыт ямдылалт гынат, кажне еш тулым чӱктен мала. Калыкын ойлымо почеш, волгалтше пӧртыш Иисус Христос пурен лектеш, кажныжым благословитлен кода. Эрдене эрак кажне суртышто ямдылыме чесым ÿстембаке погат, юмончылан сортам чÿктат, йолÿмбалне шогышыла, череке молитва-влакым каласен, лызе воштыр пижыктыме юмылук ваштареш кумалыт. Вара ÿстел йыр шинчыт. Ешыште кугыракше "Христос воскрес!" манын, кажнылан чевер муным кучыкта. Муным кучышо "Воистину воскрес", манын вашешта. Ончычак чевер муным, вара моло чесым кочкыт, пÿрам йÿыт. Кечывал деч вара кресава-кресача-влак шке кресÿдыр-кресэрге дек пöлекым наҥгаят. Утларакшым пöлек шотеш у вургемым пуат. Вет ожнысо йÿла гычак пайрем кечын у але яндар вургемым чийымаш аралалт кодын. Тыге калык Кугече кечын ваш-ваш я кресÿдыр-кресэрге, я пошкудо, родо-тукым-влакышт дек коштыт. Кажныже пӧртыш пурен шогалмек, "Христос воскрес" манеш, суртоза ден озавате "Воистину воскрес" манын ойленыт. Пайрем калык мурым мура, кушта, лÿҥгалтыш дене лÿҥгалта. Икманаш, Кугечым веселан вашлийыныт. Шочмын, Кугече эрлашыжым, пайрем Ташлама йÿмаш дене мучашлалтеш. Тылеч посна мемнан кундемысе марий-влак Кугече кече деч вара эше ик арня пайрем куаным кучат да ты жапым Изи Кугече маныт.

Пеледыш пайрем йӱла да муро-влак

Пеледыш пайрем — жапым веселан эртараш йöратыше-влакын эн вучымо кече. Татар-влак пелен илыше Пошкырт, одо марий-влак тудым Сабантуй маныт. Пеледыш пайрем кенеж толмо дене кылдалтын. Тудым ончыч яллаште, вара район ден олаште пайремленыт. Ты пайремым икымше гана Йошкар Пеледыш пайрем лÿм дене 1920 ийыште Шернур селаште эртареныт. Таче Пеледыш пайрем марий калык культурын ойыраш лийдыме поянлыкше улеш. Ты пайрем пашам чаплын шуктышо калыкым саламла, марий айдемылан марий улмыжым шижаш, умылаш полша, иктеш ушнен, йылмым, муро, куштымаш поянлыкым, сылне вургем ойыртемжым аралаш кумылаҥда, моло калык дене пырля келшен илаш ÿжеш. Яллаште пеледыш пайрем чыла вереат иксемын эрта. Пайрем радам кок ужаш гыч чоналтеш: саламлыме да весела кумылым лукшо. Икымше ужашыште, пайремым почмо нерген увертарат, флагым нöлталыт, шошо ага пашам иктешлен, ончыл пашаеҥ-влакым саламлат. Кокымшо ужаш верысе аритист-влакын мурен-куштымышт дене, модыш, весела таҥасымаш дене эрта. Петъял калык моло Петъял сельсоветыш пурышо ял-влак дене пырля Пеледыш пайремым утларакшым Петъялын мотор пÿртÿс коклаштыже эртара. А районнан Пеледыш пайремже Яльчик ер воктене кажне ийын веселан эртаралтеш.

Тыгай муро-влакым муреныт:

Айда йолташ муралтена
Йöраталме мурынам.
Айда йолташ шарналтена
Йöраталме вер-шöрнам.
Молан ом муралтыже,
Молан ом шÿшкалтыже,
Шочмо-кушмо вер-шöремжым
Молан ом мокталтыже.
Азъял кушто – аракаште,
Кожла-Сола – лапыште.
Эх, шеремет, Петъялемже
Мöр пеледыш коклаште.
Азъялыште йÿр йÿреш,
Тошнерыште лум лумеш.
Эх, шеремет, Петъялыште
Чевер кече ончалеш.
Пеш кугу марий элем,
Пеш мотор Волжск районем,
Шерге-шерге мыланем
Шочмо-кушмо вер-шӧрем.
Окна ончыл ош куэм,
Капка ончыл шаршудем,
Шерге-шерге мыланем
Первомайский уремем.
Петъялем-моторем,
Шаршудан уремем.
Мурыжо да куштыжо
Тогызянлук калыкем.
Ломбо ошын пеледеш,
Урем мучко ӱпшалтеш
Мурен - куштен колтена гын,
Ӧрдыж ялыш шергылтеш.

Семык пайрем йӱла

Семык Кугече деч вара, шым арня эртымеке, вÿргечын пурен, да рушарнян Трочын кечын мучашлалтын. Тынеш пурышо-влак изарня кече гыч пайремлаш тÿҥалыныт. Семык — шочмо калыкнан ик эн кугу жаплыме да йöратыме пайремже. Семык толмо дене ме кеҥежын толмыжым умылена. Кеҥеж пагыт ятыр тыглай огыл йÿлам конда. Нуно эше кугыза-влакын тыглай огыл тÿня умылымашышт дене кылдалтын. Ожнысо йÿла радам тыгак мер калыкын илыш радамжым йöнештарен колташ, родо-тукым дене пенгыде кылым кучен, келшен илаш полшен. Йÿла радам ожно пайремын чыла кечыштыжат шукталтын. Радамын кажне айдеме, еш, тукым шуктышаш улмаш. Вÿргечын да изарнян-пайремын тÿҥ кечылаштыже, кугезына-влак вес тÿняште улшо родыштым унала вучен вашлийыныт, мончаш пуреныт, тыгодым кажне тоштыеҥлан сортам чÿктен, кочкыш-йӱыш дене сийленыт, вара ужатен колтеныт. Вÿргече гыч изарняш вончымо йÿд осал вийын озаланыме жаплан шотлалтын. Тудо уда шоныш дене суртышко ынже логал манын, оза-влак кöгöн дене омсам петыреныт, тудым ылыжтеныт, шке суртыштым, ялыштым араленыт, тÿрлö йÿк-йÿаным луктын, осал шÿлышым поктеныт. Самырык-влак ты йÿдым мыскарамат ыштылыныт, рвезе-влак, мутлан, капка ончык пырням ораленыт, леведыш ÿмбак кÿзен, тÿньык рожым петыреныт, мончаште вÿд подым кумыктеныт. Варажым тÿшкан олыкыш воленыт да ӱжара нöлтымеш, ÿдыр-влак пеледышым погеныт. Пайрем годым калык ятыр оййöрам эскерен: мланде пашам ышташ огеш лий улмаш, ÿдырамаш-влак шӱртым чиялтен, вынерымат ошемден огытыл. Ты чарымым шуктыдымо койыш шолемым але тÿтаным пасушко конден кертыт. Кугарня, калыкыште тудым лопка Семык маныныт, тÿшкан жапым веселан эртарыме кече лийын. Мер калык кÿсле, шÿвыр сем почеш кап-кылым лывыртен, чоным куандарен. Ӱдыр-рвезе-влак семык пагытыштым ончычсо семынак веселан эртареныт. Тиде кечын чÿчкыдынак сÿанымат тарватеныт. Шуматын але рушарнян пайрем мучашлалтын. Тынеш пурышо марий-влак рушарнян Трочыным пайремленыт, а шочмо мланде шочмо кечылан шотлалтын. Тидын деч вара яра кеҥеж (уржа пеледме) тÿналын. Тудо 2-3 арня шуйнен. Тиде жапыште мланде пашам ышташ чаралтын.

Ожно Семык пайремлан тыгай мурым муралтеныт:

Элнет гына мланде-лап мланде,
Алашамын йолжым нумалеш,
Айста гына, йолташ-влак, муралтен йӱына.
Муро мемнан кумылнам нӧлталеш.
Тачат гына мыланна Семык пайрем.
Эрлат гына мыланна Семык пайрем.
Вес тыгае Семык пайрем шумешкыже,
Мемнан гына вуйна Юмо деч.

Кызыт Семык пайрем шуко шотышто тошто сынжым йомдарен, но туге гынат, южо районышто посна йӱла-влак аралалт кодыныт. Волжск районышто гын тиде пайрем йöршын мондалтын. Кызыт Семык да Агавайрем пайрем олмеш Пеледыш пайрем эртараралтеш.

Сÿрeм пайрем

Кугезе йÿла почеш шудо солаш лекме деч ончыч калыкна кеҥеж пагытеш толшо ик эн тÿҥ пайремжым эртарен. Тиде — Сӱрем, мланде пашам ыштен илыше тукымын акрет годсо йöратыме сомылжо. Сӱрем пайреман кажне суртоза кÿчан-межаным (тагам) але сурт кайыкым чоклаш ямдылен. Тыге ик шот дене кеҥеж тургым вашеш Юмым пелештен, поро тазалыкым, сай игечым йодын кумалын. Вес шот гыч ончалмаште, ял калык шудо солаш, почешыже уржа-сорла тÿҥалмашеш шыл кочкышым чеслен, кӧргӧ вийым чумырен. Сÿремлан ямдылалтме. Сÿрем — тошто пайрем. Кеҥеж пайрем коклаште тудо эн пытартышлан лийман. Сÿрем деч вара пайрем ок лий, паша тÿҥалеш. "Сӱрем" манме мут тюрк калык йылме гыч пурен, "кудалыштше" манме лиеш. Чын, Сÿрем годым марий-шамыч яра имне дене эрташ кудалыт. Чылт тошто шот дене шуктат гын, Сÿрем деч ончыч отышто кумалтышым ыштат. Вара иже пасу покшелне Сÿрем лиеш. Кумалтыш ок лий гын, Сÿремат ок лий. Сÿрем керек-кунамат кеҥежым, Петро гутлаште, лийман. Южо ийыште лач Петро кечыштак лиеш, южгунам кече вара. Сÿрем лийшаш раш палдырнымеке, рвезе-марий-шамыч Сÿрем пуч ден Сÿрем лупшым ышташ лÿмын кугу чодыраш каят. Пучшо-пуалтыш, ний лупшыжо — Сÿрем кастене шорвал кочмо годым иям покташ ямдылалтеш. Пÿчым ямдылымеке, Сÿрем деч иктаж арня ончыч пуалташ тӱҥалыт. Кас еда тунам марий яллаште мӱндырчак пуч йук шокта. Тудо годымак марий вате-шамыч пурам шолтат, перемечым кÿештыт, ÿячам, моло кинде-шинчалымат ямдылат.

Сÿремыш лекме

Сÿрем кечыште, кечывал эрталтымеке, марий-шамыч пеш чаплын такыр пасуш лектыт: кугырак-шамыч тарантасым, повозкым кичкен, ватыштым-шочшыштым шынден кудалыт; рвезе-марий-шамычше яра имне дене кудал лектыт. Тарантас укеанже янлык орвам кычка. пÿгеш онгырым пижыктат. Ӱдырамаш-шамыч тунам сывыным чиен лектыт. Миен шогалмеке, Сÿрем ончылно шогышо марий-шамыч пучым пуалтат. Пуч тунам чылаже лу-лучко погына. Тошто мастар-шамыч рвезылакшылан тошто мурым пуалтен ончыктат. Пуч йÿк тунам ик жаплан чарныде мӱгырен шога. Пуалтыме коклаште, чоклымо деч ончыч, яра имнешке-шамыч эртарен кудалыт. Ончык лекшылан пöлекым мойн пуымаш уке. Сÿрем калык, ончык лекшым ончен, кычкырен моктен гына шога. Сÿремыште нергежым чыла шуктен пытарымеке, каяш тарваныме деч ончыч, яра имнешкан-шамыч, чыла погынышо калык йыр, у-у-у! манын кычкырен-кычкырен, кум гана пеш чот кудал савырнат. Савырнен пытарымеке, вара, тунамак тарванен, погынышо калык мöҥган-мöҥгышкыжö, але уна кудышкыжо кудал шалана.

Шöрвал кочмо

Мöнгыш шаланен пытарымеке, марий-шамыч ял еда шöрвалым 7-8 пöрт гыч ик кудывечышке погат. Тушто лӱмын шелык лиеш. Шöрвал погымо годым рвезе-шамыч, сурт еда и-и-и! да у-у-у! манын кычкырен-кычкырен, оралтым, саварым, капкам, пöртöнчылым Сÿрем лупш дене кырен, иям поктен куржталыштыт. Шӧрвалым ик суртыш погымеке, тӱшкан кочкаш тÿҥалыт. Шичшыже-шинчеш, вер укеанже йол ÿмбачын кочкеш. Совлам южыжо шке помышыштыжо коштыкта. Кочкын пытарымеке, шöрвал кондышо марий ватым, шовыржым шарен, шенгечше Сÿрем лупш дене шыман пералтен тауштат. Тыгай йӱлам адак ӱдырамашым осал шӱлыш деч утарыме шот дене ыштат.

Сÿремым ужатыме

Эрлашыжым, кечывал деч ончыч, марий-шамыч уржа пасуш Сÿремым ужаташ погынат. Тушкыжо орва дене лекмаш уке: яра имнешкан да йолешке-шамыч веле лектыт. Имне кушкыжшо-шамыч тушто калык ончылно адак ик гана эрташ кудалыт. Вара тушечын нуно вигак пундышан олыкышко Сÿрем кудалташ кудалыт. Миен шумеке, толшо-шамыч чыла Сÿрем пуч, лупш-шамычымат, кугу пундыш пелен "Вес ий марте чеверын!" манын кычкырен, лупшен кышкат. Пуч йÿк ушна. Сÿрем пыта. Уна-шамычат кодшо сийым тышеч-тушеч погкалат да мöҥган-мöҥгышкышт каен пытат. Эрлашыжымак марий-шамыч пашалан пижыт.

Сÿрем муро-влак

Арка гычын аркашке имне йöрата,
Пÿгö ден тортажым модыктен.
Мемнан дек садыгак унала мийыза,
Налаш лектам кок шинчам модыктен.
Пачкашем темен макым ÿдем,
Мÿкш аваже укешат, куана.
Садыге гына сайын илена гын,
Айдеме огыл, Ош Юмо куана.
Кӱшнӧ шӱдыржӧ пеш чÿчкыдӧ,
Ший теҥгеже лийылден вочшо ыле.
Мыйынат шочшем пеш мӱндырнӧ,
Мӱкш шыже лийылде толжо ыле.
Йошкар лай эҥыжым кочнеда гын,
Нуж уло гынат, пурен погыза.
Мемнан лай илышнам паледа гын,
Мÿндыр гынат, толын кайыза.
Курык кокла гыч легылда йÿштö памаш,
Йÿшто гынат, тудым йÿыде огеш лий.
Шочшем, тый мÿндыр улат,
Мÿндыр улат гынат, мийжыде огеш лий.

Агавайрем йÿла

Шошым, мланде пашам тÿналме деч ончыч але тудым мучашлымеке, ялыште Агавайремым эртареныт. Кресаньык-влак Агавайрем отышко лектыныт, юмо деч сай игечым, жапыштыже йÿрым, умен шочшо шурным йодыныт. Тыгак сурт кöргышто чылажат сай лийже манын шоненыт. Тазалык, йöнлö илыш, окса нерген мутым луктыныт. Весела модышат мондалтын огыл.

Агавайремлан калык шот дене ямдылалтын. Сурт кöргым, озанлыкым, уремым арум ыштен, кочкыш сийым ончылгоч ямдылен, поснак муным моткоч шуко погеныт. Вет муно Агавайремын йоратыме кочкышыжо лийын. Пайрем кечын мончаште мушкылтыныт, ару вургемым чиеныт, ваш-ваш мелна, когыльо, салмамуно, туара, пÿрö дене сийленыт. Агавайремлан калык тыгай корныла-влакым муралтен колташ йöратен:

Тачат гына мыланна Агавайрем,
Эрлат гына мыланна Агавайрем.
Вес ий гына Агавайрем мартене
Мемнанат-лай ужар вуйна Юмо деч.

Кызытсе жапыште гын, мемнан ялыште да моло пошкудо яллаштат тиде пайрем мондалтын. Но мемнан ялыште кажне шошым, мланде кошкен шумек, уремла ден коремла-влакым эртат. Кажне сурт гычын ик айдеме ты мероприятийыш ушнышаш.

Ӱдырсий пайрем муро-влак

Идым шенгел куэрышке
Куку толын муралтале.
Тупшат ок кой, оҥжат ок кой,
Мурымыжо вел шоктале.
Вÿта шеҥгел ломберышке
Шÿшпык толын шÿшкалта.
Тупшат ок кой, оҥжат ок кой,
Шÿшкалтымыже веле шокта.
Меже муралтен шогена гын,
Шернат ок тем, тупнат ок кой,
Муралтме йÿкна веле шокта.
Кеҥеж кече чевер кечыште
Мöр пеледыш пеледеш.
Рвезе капкылна дене муралтена
Оза дечын йодылден.

Сугынь

Нарашта-шамыч, мый ынде шоҥго улам, вашке вес тÿняш каем, капем мландеш возеш, чонем узьмакыште (райыште) лиеш. Кужу илышнам порын илен эртараш тöченам, вашке уке лиям, колышт, поро ойем умылен нал. Илен эртаренам шке курымем. Эшеат ожныжым мыланем кочам тыге ойла ыле: «Илат-илат тынарыш шуыт: пел кидыште кинде лиеш, пел кидыште паша лиеш. Айдеме мыняре куштылгым кычалеш, тунаре илышыжлан кÿчыкым муэш. Сакой семын сулыкыш пура, сулыкыш пурымо ÿмбач мланде валне илыш пужла, юмын ÿмыр еҥ деч торла, осал койыш вожаҥеш. Кÿртньö кынелеш, киямат лишемеш, еҥ пелен кÿзö печалтеш, айдемын вийже иземеш, шыдыже овара. Юмын пÿрымö сугыньыш кÿртньым кутынь-йожек-тореш кыдалат, тÿрлö семын вурседылыт, улыжымат-укежымат коркалат. Ожно годым шакше мутым коденыт, юмын лÿмым, поро койышым нöлтеныт. Пеш шыдешкыме годым тыге веле вурсеныт: «Руашет оварген велже! Кочкышетым пий кочшо! Уныка-шамыч, нарашта-шамыч, юмын пÿрымö сугынь веке кумылын лийза! Ода колышт гын, вожылмаш пыта. Кызыт окса шерге. Жап эрта, оксат шулдештеш, юмын пÿрымö илыш кÿлеш шергештеш. Оксам кочкаш ок лий, окса дене мÿшкыр ок тем, эртак кÿлеш юмын пÿрымö. Кызыт кеч-кузеат оксалан пижын толашат, юмо олмеш жаплат да саде оксат садакат йокрокеш кодеш. Еҥ чоным окса кияматыш веле нангая. Окса чон налше. Окса поянлык огыл, уш-кид дене ыштыме пого-кугу поянлык. Мыланна шергын шога юмын семын илымаш. Еҥым пызырымаш – сулыкан паша, вурседыл илымаш – сулык койыш. Те, нарашта-шамыч, тыгане пашаш ида пиж, юмым жаплыза, изиракым аралыза. Тыгай еҥ нигунамат осалым огеш ыште, шарлен-тÿланен ила. Ик еҥат, ик нöшмö пырчат юмо деч утлен ок керт. Осал ыштыше осалын пыта, сайым ыштыше сайын шуна».Теве, уныка-шамыч, тугане илыш толеш, айдеме шулдештеш, ваш-ваш нимом ужаш огыт тÿҥал, айдеме пужлымо ваштареш огыт шого.Чон перегаш нимо деч йöсö, пасум лекташ нимом ок шого, ÿмырым илен эрташ чот неле. Неле гынат, юмо полшымо дене пиалан лият. Шкан мо порым шонет, весыланат тугак. Еҥ кÿм кудалта гын, тый поро мутым кудалте, поро ой дене пöртылеш, изирак кÿ кугырак кÿ лийын пöртылеш. Кертам-моштем манын, ÿчым ит ыште, изи ÿчат кугу титакыш наҥгая. Поро паша туртшо чоным кандара. Кузе мÿкш-шамыч ваш-ваш полшен йытыран илат, тугак айдемыланат илаш кÿлеш. Ош Поро Кугу Юмо авам-ачам ончен-колыштын илаш каласен. Пашаде кочкын илаш каласыме огыл, юмын еҥ пашаште тырша, капыштыже эреак вÿр коштеш, таза лиеш. Кö мландыште узьмакыште улшыла илаш йöрата, тудо, юмын сугынь деч торлен, ÿмыржым кӱчыкемда. Пушеҥгым арам кÿрышташ-тодышташ каласыме огыл. Тудым логалаш ок лий, сусыр пушенге айдеме гаяк кошка, шортеш. Чылажат шот дене, шуко огыл, шагал огыл, илышлан ситышым веле нал. Нимомат Ош Поро Кугу Юмо эпере тавален каласен огыл, эпере тавалет-икшыветлан ок код. Шойышташ каласыме огыл, тÿрлö вере шÿвалаш каласыме огыл, эҥер йогыныш шÿвалат гын, сусыргет. Илыш тÿҥалтыш тÿҥ Ош Кугу юмын тиде поро ойжо нарашта-шамычлан порын илен эртараш, поро икшывыштын порыштым ужаш пÿрыжö, маныныт.

Литератур

1. Волжский район: сборник документальных очерков. – Йошкар-Ола: Комитет Республики Марий Эл по делам архивов, Государственный архив РМЭ, Администрация муниципального образования «Волжский район», 2003. – 320 с.

2. Календарные праздники и обряды марийцев. Этнографическое наследие. Вып. 1: Сб. материалов. – Йошкар-Ола: МарНИИ, 2003. – 286 с.