Тӱҥ Ош Кугу Юмо

Тӱҥ Ош Кугу Юмо (южо вере тудым Ош Поро Кугу Юмо маныт; курыкмарла Кого Йымы) – Юмылан Юмо улеш. Тудо – Сандалык, чыла тӱням иканаште шке шинчаончалтышыж дене авалтен шогышо, чылажымат ончылгоч палыше да палдарыше, виян дечат виян, поро дечат поро, тӱнямбал илышым тӧрлык да чын шот дене ик таныпеш кучен, виктарен, чарныде шочыктен, осал деч арален ашныше курымашлык пӱртӱс вий да оза. Моло Юмо дене таҥастарымашыште эн тӱҥ, эн кӱлешан, кугу виян улмыжым шотышко налын, тунамак илышым пеҥгыдын эскерен шогымыжым умылен, поснак чот пагалымашым ончыкташ шонен, марий-влак тудым XIX курымышто Тӱҥ Юмо маныныт.

Марий калыкна Тӱҥ Ош Кугу Юмым илыше вий дене пойдаралтше пӱртӱс явлений-влак да нунын кӧргӧ чон куатышт семын пагала. Поро Ош Кугу Юмын образшым ме ваш-ваш келшен илыше индеш Кӱшыл Юмын поро пашашт гыч рашемден сеҥена. Кӱшыл Юмо коклаште поро тыныслыкым, шулыкым пуэн шогышо, чылажымат илаҥдарыше Тӱня юмо, Илян юмо да Агавайрем юмо; адыл кумыл дене илышым пӱрен , калык кумылым асу шӱлыш дене овартен, осал деч арален илыше Пӱрышӧ юмо, Кугу Серлагыш да Мер юмо; илышым порын шочыкытшо вий дене авалтен вораҥдарыште, поро перке дене куандарыше Шочын Ава, Мланде Ава да Перке Ава улыт.

«Юмо» мут нерген

Юмо – тиде Пӱртӱс. «Юмо» мут дене палемдыме пагалыме вийым шуко финн-угор калык пала. Финн-влак тудым «jumala», эстон-влак «jumal», коми калык «йем», йӱдвел чудь «юмель», саам-влак «йивмел» маныныт. Индий калык вес тӱнян озажым Яма манеш. «Йо» мут китай йылмыштат уло, тудо «йӱла», «порядок» мутым ончыкта. Шуко шанчызе еҥ юмо мут Урал велыште илыше индоиран (арий) калык деч менан йылмышкына логалын манын шона. Авестыште эн ондак илыше еҥым-кугыжам Йима (индий калыкын – Яма) манын лӱмдымӧ. Тудо пуйто ше калыкше дене вич тӱжем вара кечывалвелыш калыкшым наҥгаен. Тыште 600 ий иленыт. Калык да вольык шукеммылан кӧра адак вес верыш куснаш логалын. Историк-влакын шонымышт почеш, нуно Хорезм, Амударья эҥер кундемыш каеныт. Тыштыже 900 ий пеш сай иленыт. Но осал вий телым шонен луктын. Сандене индоиран калык шокшырак верышке Индий, Иран кундемыш илаш кусна.

Пашаже

Тӱҥ Ош Кугу Юмо сандалык кӧргысӧ каваште мландӱмбалне вияҥше илышлан да тыгак тоштыеҥ-влакын вес тӱнясе илышыштлан оза. Юмо айдемылан чоным пуэн, йочам. Тудо вольыкым мӱкшым, кушкыл ден пеледышым, шурным кушта, ешым погаш, малым поянлыкым чумыраш полша.

Тӱҥ Ош Кугу Юмо мланӱмбаке ятыр гана шке Пиамбаржым колтен, шнуй еҥ-влакым (Ӱлыл юмо) калыклан пӧлеклен. Нунын туныктымо ойышт негызеш тӱнямбалне шуко у религий-влак шочыныт. Сандалык Юмым мондышо-влак Пиамбар да шнуй еҥ-влакым посна Юмо семын пагалаш, нунылан кумалаш тӱҥалыныт. Тыге Тӱҥ Ош Кугу Юмо олмеш ондак палыдыме юмо-влакын образышт шочыныт, ош тӱнясе пӱртӱс вий да явлений-влакым посна Юмо семын пагалымаш койыш шарла.

XIX курымышто лекше книгалаште марий-влак 140 утла Юмым паленыт манын возымо. Чыла пӱртӱс чонан улеш манын ӱшанымыштлан кӧра водыж-влаклан, шыртлан, кереметлан кумалмаш йӱла-влак шочыныт. Марий-влак шке йоҥылышыштым XIX курымыштак умыленыт. 1828 ийыште Купран кӱсотышто эртыше пеш кугу кумалтыш Тӱҥ Ош Кугу Юмылан угыч кумалаш тӱҥалме семын калык шарнымашеш кодын. Тиддеч вара тиде Юмым чыла юмым иктеш ушнен шогышо, ик эн тӱҥ, марий йӱлалан негызым пыштыше, эн чот шергакан Юмо семын пагалат.