Айдеме
Айдеме (лат. Homo sapiens — Айдеме ыҥле) — кок йол дене коштшо примат, Homo sapiens видыш, Гоминиды ешыш пура. Шанче увер почеш, мландыште лийше процесс лектышыш эволюционный — антропогенез, умбакыже могай деталь шымлалтын. Ойыртемле ойыртемже еҥ-влакын, тудо илыш весышт деч ойыраш, прямохождение шотлалтеш, вуй вем высокоразвитый, уш-акыл да йӱкан ойла.
Айдеме да тӱням шымлыме да вашталтыме, тӱвыра да шке историйым ыштат. Тӱҥ айдеме, тудын шочмыжо да палемдыш, да тудын тунем налме вер кодын проблема уло туняште философий, религий, наука да искусство.
Фролов и. в. т. г. борзенковын да «у энциклопедий философий» ончыкта, мом умылаш ок шукто рашемдаш шагал ныл ойыраш лийже (мут-влак) «айдеме»:
- Еҥ пӱртӱсыштӧ янлыкын тӱрлык;
- сущ гаяк еҥ, мер илыш деч лектеш да тудын ваштареш кум палем тӱняште;
- еҥ шотышто «тукым вож»;
- индивид гаяк еҥ, личность.
Айдеме чурийым: йӧным шонен, шуктымылан эрык дене ойырен моштымаш, мут кучымым налде койыш, мораль шонышан-влакат улыт. Тудым палемдыме годым биологий неприспособленность еҥым сӱретлен, могай специализацийже орган-влак дене тудын укелыкше иктаж-тыглай кӱлешан янлык ила, пашам моштен ыштыме ӱзгар-влак, тул, да нуным кучылтын, мутлан, койыш пластичность. Ик настан палыже вес огыл, тудо кӱкшырак, мудреч, койыш, уш-акылым пенгыдемден, ваштареш, шонымашыже, планже, шке колымыжо нерген пален, тидын шотыштак тиде мутланаш йӧратыше, мыскарамат ойыртемалтшым шижын, шке шонымыжым шукта, шерым ышта улмаш да ала-мом ужын.
Основные наружные образования человеческого тела, сверху вниз, в том числе парные.[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
- кожа,
- голова — глаз — ухо — нос — рот — язык — зубы — нижняя челюсть — лицо — щека;
- шея — горло — кадык — плечи;
- рука — локоть — запястье — кисть — пальцы — большой палец;
- позвоночник — грудь — молочная железа — грудная клетка;
- живот — пупок — половые органы (половой член/мошонка или клитор/влагалище) — промежность — анальное отверстие;
- таз — бедро — ягодица — колено — голень — икра — стопа — пальцы ног.
Шӱргӧ — айдеме вуйын ончыл ужашыже, кӱшыл верхнеглазничный кундемын чекше эрта шотышто, ӱлнӧ — ӱлыл лукыштыжо вер да оҥылаш йымалжым, ӧрдыж гыч — да ӱлыл укшыш кундемлан негызым пылышкорка оҥылашлу.[1]