Шопке
Шопке (лат. Populus tremula) – яшката тӱҥан, яклака ужар-ошалге шӱман, 35 м наре кӱкшытан лышташан пушеҥге. Диаметрже дене 1 м кӱжгӧ лийын кертеш. 80-90 ий, южгунам 150 ий марте ила, а шоҥго шопке пушеҥге-влак шуэн вашлиялтыт, молан манаш гын чӱчкыдын черлана. Лышташыже йыргешке, мучашыже мутыкрак але кошар-мутык, кужу чара вурган, вурго тӱҥжӧ кок велым лаптыргыше гай.
Шопке Марий Элыште чыла вере кушкеш, тудым Евразийын юалге да йӱштӧ верлаште вашлияш лиеш. Шопке чыла тӱрлӧ чодыраште кушкеш. Шукыж годым тудым чодыра тӱрыштӧ, чодыра аланыште, куэрыште ужаш лиеш. Коклан изирак яндар шопкерат вашлиялтеш. Шопке утларак вӱдыжгӧ мландым йӧрата.
Изи мардеж годымат лышташ-влакше выр-выр-выр модыт. Шопкен тыгай ойыртемжым мут мастар-влак шке ойпогылаштышт моткоч устан сӱретлат. Налза, мутлан, С. Г. Чавайнын кумдан палыме «Чодыра йӱк» почеламутшым. Теве кузе тудо пушеҥге-влакын йӱкланымыштым оҥартыш мут дене ончыкта:
- Кожла вует – гож-гож-гож,
- Пӱнчӧ лыгет – лыб-лыб-лыб,
- Писте вует – лыж-лыж-лыж,
- Шопке вует – быр-быр-быр.
Сӧрастарыме амал дене садыште тудым огыт шынде, но вӱд поргем тӱреш, мланде ынже сӱмырлӧ манын, шопкем шындылыт. Шопке писын кушкеш.
Тӱрлӧ вере илыше марий-влакын кутырымаштышт ты пушеҥгын лӱмжӧ тыгай сынан: олык, эрвел марий-влакын шопке; Юлын пурла серыштыже илыше курык марий-влакын шапки; шола серысе да Шараҥге (Нижегород обл.) марий-шамычын шапи; Яраҥ (Киров обл.), Тоншай (Нижегород обл.) марий-влакын шапке.
Значений да кучылтмаш[тӧрлаташ | вики-текстым тӧрлаташ]
Лышташ ден самырык шылын куржмаш йӱдвел пӱчӧ-влак куанен илат (Rangifer tarandus). Тыгак Cervus euslaphus sibiricus), чувар пӱян (Cuspipon), жапар (Canthopygus xantholygus), сибирь косиля (Capreolus papreolus pargus). Иктыже Castor fiber) да ош мераҥат (Lepus europaeus). Йолва ур ден. Лышташнер, лышташ, куржмо чагыр кӱдыр (Lurus terix), сузо (Tetrao urogallus), ошмузо (Lagopus lagopus).
Тӱҥ статья: европысо шордын Кормалык шудо
P.tremula рольым модеш европысо шордо (Alces alces Linaeus). Лышташ чот июнь тылзе тӱҥалтыште толын шумек, июнь тылзе тӱҥалтыште кая. Кеҥеж мучашеш шопке рольжо ятырлан да коклан кӱчыкемеш. Сентябрьыште шордо лицадыме одар куржмашым кочкаш тӱҥалеш. Шопке-влакын чотышт теле икымше пелыштак кая. Тыгак шордо шыже велеш шӱмым кумылын кочкеш.
Ял (ола) илемлам ужарташ, мамык дене ыштыме сылне шыжым лышташын койын кушкын шогышо пушеҥгылажым кучылтыт. Шортшо да пирамиде укшеран сылнештарыме формо уло.
Коваштым ийлаш кучылтыт. Тудо нарынче да ужар чиям налаш полша.
Шопке пеледыш гыч апрельыште мӱкш — влак пуракым погат, нершовыч-лӱмӧ дене.
Пӧртым, оралтым, сад мебельым ышташ кая, леведышлык материал семынак кучылталтеш . Руш пу зодчествыште шопке оҥа дене черке куполым леведыныт. Чара южышто 2-3 ий гыч ыштышым шопке лодемым ышта, пужарыме ӱмбалже порсынаҥеш.
Фанерым ыштен лукмо годым, целлюлозым, шырпым да тарым кумдан кучылтыт.
Шопке тӱҥ пытарышылан чоҥышо отрасль шотлалтеш. Тудын гыч тӱрлӧ пила дене пӱчмӧ материалым ыштат: йыргешке, тыгыде шыл, оҥа, пужар шӱк плита, КОК, шӱгычмӧ шпон. Монар дене мончалан ӱзгар, мутлан, теҥгыл, тошкалтыш, полк, решотка да поддон-влак лийыт. Шопке рейке гыч сатум аралаш да шупшыктышашлан контейнер-влакым ыштат.[1]
Шопке пу шокшо полшымышт дене куэ ден тумо (1700 але 1800 лапкан шогылтыт топливе-влакын 1 кубометр кумдыкышт дене кучылталтыт), коҥга тӱньык йӱлаташ (шӱчым йӱлаташ) кучылталтыт.