Ялкаев, Яныш Ялкаевич

Ялкаев Яныш Ялкаевич
Яныш Ялкайн, Пӱрӧвелын, Пӱрмар, Пурын, Вичын, Вичемарий, Аркан, Куэр, Ян, Яльян, Ялын, Я.Янович
Шочын	1906 ий 25 шыжа(1906-10-25)
Шочмо вер	Россий империй, Ӱпӧ губерний, Пӱрӧ уезд, Чорай ял
Колен	1938 ий 17 идым(1938-09-17) (31 ий)
Колымо вер	Моско ола
Тыршымаш алан	серызе, кусарыше, Фольклорист, этнограф, библиограф
Медиафайлы на Викискладе

Яныш Ялкайн (Яныш Ялкаевич Ялкаев) (1906 шыжа 25, Россий империй, Ӱпӧ губерний, Пӱрӧ уезд, Чорай ял — 17 идым 1938, Моско ола) — марий серызе, почеламутчо, кусарыше, этнолог, фольклорист, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1934).

Илыш корныжо

Яныш Ялкайн 1906 ий шыжа тылзын 25-ше кечынже Ӱпӧ губерний Пӱрӧ уезд Чорай ялеш кресаньык ешеш шочын. Яныш Ялкайн изинекак чот шуаралт кушкын, илышыште шуко йӱштӧ-шокшым ужын, чыла йӧсым сеҥен лекташ чон куатым муын, шонымыжым пеҥгыдын шуктен. Эреак виян толшо пашаже тӱрлӧ шӧрынан. Шочмо сылнымутнам кумылым савырыше ятыр произведений дене пойдарен. Тыгакак литературым шымлыше пашажат ушнен толын. Журналист, кусарыше семынат тыршен. Тыршыше еҥ илыш кугорныш лекташ чыла вийым пуа. Тудат тыгай чытамсыр, кожмак кумыл дене илен, ончыклык нерген ушанлын шонен. марий кундемын тале серызыже, фольклористше, кусарышыже, этнографше, библиографше. Эреак вияҥ толшо пашаже тӱрлӧ шӧрынан. Шочмо сылнымутнам кумылым савырыше ятыр произведений дене пойдарен. Тыгак литератур шымлыме пашажат ушнен толын. Яныш Ялкайн журналист, кусарыше семынат тыршен. А ты гана Я. Ялкайнын калык ойпогым шымлыме пашажым ончен лектына. Я. Ялкайн самырыкнекак шуко оҥай мурым колын, лывырге ушешыже кодын. Уста еҥ-влакын сылнын муралтен колтымыштым ончыклык шанчыеҥ куанен колыштын, чон кумылжым порсынлен.

Яныш Ялкайнын илышыже да творчествыже

«Мыйын вием мынярлан сита, Совет Родинын чапше лӱмеш тунаре пашам ышташ тӱҥалам; кӱлеш лиеш гын, Совет Эл верч шке илышемат ом чамане», — каласен Яныш Ялкайн Марий АССР Серызе-влак ушем правленийын 1937 ий 17 да 19 августышто эртыше заседанийыштыже.

Школым тунем пытарымекыже, волостной управыште оролын, писарьын полышкалышыжлан пашам ыштен. 1919 ийыште Николо-Березовко селаште почылтшо педкурсышто тунемын. 1924 ийыште педкурсым Пӱрӧ оласе педтехникум дене ушат, Я. Ялкайн тушко вонча да 1926 ий марте шинчымашым пога. Тыште самырык рвезе литературно-творческий пашашке пижеш, литушкем-влак дене пенгыде кылым кучаш туналеш. Йошкар-Олаште лектын шогышо «У илыш» журналыш очерк да статьяже-влакым «Пуро велын», «Пурын» лум дене воза. Тыгак сылнымутан произведенийлан возаш туналеш да Пурышто лекше «Маяк» газетеш савыкта. 1921 ийыште (Акмаев Шакыртан дене пырля) «Марий революционный мурым» возен, 1925 ийыште «Тунемше» почеламутым да вес ийынже «Вурс кайык» поэмым савыкта. 1927—1930 ийлаште Я. Ялкайн Москвасе университетыште тунемеш. Тиде жапыште «Марий ял» газетеш тӱрло темылан серыме нылле утла статьям савыкта, марий библиографийлан материалым пога. 1934 ийыште марла да рушла «Материалы для библиографического указателя по мариоведению» да «Марий библиографий» книга-влакым луктеш.

Я. Ялкайын могай айдеме улмыж нерген икмыняр енын шарнымашыже уло. Писательын ватыже — Надежда Ялкайн — пелашыжын койыш-шоктышыжо, илыш-корныжо, творческий пашаж нерген икмыняр статьям савыктен. С. Шамиева тудын каласкалымыжым дневникеш возен коден. Москваште тунемше йолташыже В. И. Самсонов, тыгак Е. Янгильдын, А. Искандаров, М. Шкетан, П. Карпов, А. Андриянов писатель нерген шке статьяштым савыктеныт. Тунемаш пурымыж годым Я. Ялкайн нерген академик Орлов тыге каласен: Из ста одиннадцати работ большинство написаны удовлетворительно, небольшая часть работ написано слабо. Есть работы, написанные хорошо, но лучшую работу по-русскому языку написал не русский. Это – Яныш Ялкаев» (МарНИИ. Материалы о Яныше Ялкайне. С. 2).

«Чорай веллан чонем пуэм….» Писатель да учёный шочмо велже дене кугешнен, тудын дене эреак кылым кучен шоген. Башкир АССР Я. Ялкайнлан «кечан эл, ямле, киндан, шортнян, нефтян — чыла улан» кончен, «тушто южшат яндар, памаш вӱд гае тамле», «завод йӱкшат шокта чыла эллан».

Кызыт Чорай села вашталтын. Больнице, кок пачашан правлений, сельсовет, Культур пӧрт, почто верланеныт. Ял мучко асфальт корно шуйна. А Культур пӧрт да кыдалаш школ ончылно Яныш Ялкайн лӱмеш чапкӱ-влак вер-шӧрым сӧрастарат. Поэт шочмо ялышкыже пытартыш гана толмыж годым чеверласыме семын «Чорай» почеламутым возен:

Чорай веллан чонем пуэм,
Тунаре ямле тусо мланде.
Кунам, кунам ужам гын ынде
Шочалын-кушмо эр элем?
Аркаш кӱзалын, йырым-йыр мынь
Шогем ончалын, шер теммеш.
Эрвелне курык вуй нӧлталтын,

Колта саламым сур пылеш.

Я. Ялкайн шуко икшыван ешеш шочын-кушкын. Ачаж ден аважын вич ӱдыр да кум эрге лийыныт. Ешын ойгыжо да куанже нерген 1938 ийыште возымо «Лӱмна» почеламутыштыжо уто шомак деч посна поэт рашемда:

Ме кушкынна, нужнаже ялын,

Паша лӱмнам ме курым вошт
Кертна чылан моштен кондалын, —
Эрласе жап орла шок тошт!

Я. Ялкайнын йоча жапше, шке манмыжла, «капка пурак гаяк» лийын. Но рвезе изинекак чыла палаш тыршымыж дене ойыртемалтын. 1925 ийыште возымо «Тунемше» почеламутыштыжо поэт тыге шарна: «Кычыр-кочыр кычкырыше ош лумжат, йӱштыжат, пургыжшат, вичкыж вургемат, рожын катат чактарен кертын огытыл, тудо Пӱрӧ уремым такыртен... Школ дек». Ушеш кодыныт М. Горькийын йӱлышӧ шӱман Данкожо, илышыште верым мудымо Челкаш, А. Чеховын Каштанкыже, С. Чавайын Йыландаже, поро кумылан Чачавийже, А. Пушкинын, Н. Некрасовын, М. Лермонтовын, А. Кольцовын, Жюль Вернын, Ф. Куперын геройышт-влак, рвезын чоным сымыстарен, нуно шукым пален налаш ужыныт.

Могай ола ден ял ила гын,
Могай пасу, могай чодыра
Кожла капка шенгел эллаште?
А, можыч, тушто чап чара?
(«Йӱксӧ», 1938.)

Ныл ияш тӱҥалтыш школым кум ий гыч тунем лекмек, рвезылан умбак тунемаш шонымыжым — «ал мечтажым» кудалташ логалеш. Еш кугулан Яныш 1917 ийыште пашаш ушна: ачаже тудым волостной управыш писарьлан намиен кода. Ынде рвезын илышыже пӱтынек волость пӧртышто, ял калык коклаште,эрта. Тыште чылажымат ужаш лийын: тора-влакын калыкым шотеш налдымыштым, ондалкалымыштым, игылтмыштым… Тидыже илыш деке тура ончалтышым шочыктен. Граждан сар жапыште кок вий ваш тӱкнымат арам эртен огыл, рвезын ушешыже мондаш лийдыме кышам коден.

1919 ийыште Янышын аваже Айсылтан черланен кола. Ешыште эн изи икшыве-влак Яныш ден Алкима шӱжарже Сахаровка лӱман руш ялыште верланыше школ-коммунышко логалыт. Тыште рвезылан умбакыже тунемаш кумда корно почылтеш. Тудо туннемаште чот тырша, сылнымутан литературым шуко лудеш. Школышто йоча-влакым поро пашалан туныктат. Икшыве-влак сад-пакчаште, сурт-оралтыште кертмышт семын тыршат, тулыкеш кодшо салтак вате-влаклан полшаш коштыт, шке мастарлыкыштым сцене гоч ончыктат: концертым, спектакльым шындат. Я. Ялкайнын тиде жапысе илышыже «Андрий Толкын» повестьлан негыз лиеш. Ончыклык писатель школ-коммунышто ик ий утларак ила. 1921 ий январьыште тудо Николо-Березовко селаш почылтшо педагогический курсыш тунемаш пура.

Николо-Березовко солаште

Педкурс 1920 ийын август кыдалне Михайло-Архангельский монастырь олмеш лиеш. «Андрий Толкын» повестьыште Николо-Березовко селам Чолмансола лӱм дене пуымо: «Чолмансола деч ик уштыш пелне, курыкан да чодыран верыште, ожнысо монастырь шинча. Тушко кугыжа годым Миколо юмылан кумалаш … марий-влак кӱтӧ гане коштыныт. Ынде тыште курс почылтын. Курсышто Ӱпо, Озаҥ, Вятка, Пермь марий-влак тунемыт…».

Педкурсыш 15–16 ияш рвезе ден ӱдыр-влакым погеныт. Тунемше-влак тӱҥалтыш жапыште начарын илат. Нуно паек шотеш кремга киндым, изишак шылым, шӱрашым, шинчалым налын шогат. Тыгай неле илышым чытен кертде, южо тунемше педкурсым кудалтен кая. Адакшым монастырь пашам ыштен огыл гынат, тушто монашке-влак иленыт, у илышлан нуно тӱрлӧ чаракым ыштылыныт. Но педкурсым (варажым педтехникумым) пашам сайын виктарен моштышо, кугу шинчымашан еҥ — Л. Я. Мендияров вуйлата. Самырык калык тунемме деч посна ял озанлык пашаш ушна, пакчасаскам ончен кушта, мастерскойышто илышлан мо кӱлешым шке ямдыла… Туныктышо-влакын радамыштат пенгыдемеш. Озаҥ гыч марий йылмым туныкташ В. М. Васильев толеш. Ончыкылык туныктышо-влак педагогика ден психологийым, историй ден литературым, математика ден физикым тунемыт, графический искусство, музыкат ӧрдыжеш огыт код. Педтехникумышто марий да руш хор-влак чапланат. Тунемше-влак концерт, спектакль, лекций дене марий яллаш лектын коштыт.

Я. Ялкайнын педкурсышто тунеммыж годым ачаже кола. Шочмо суртеш Алика ден Ална акаже-влак гына кодыт. Япон самурай-влак ваштареш кредалмаште (Волочевка курыкым налме годым) йӧратыме Янгыбай изаже вуйжым пышта. 1924 ийыште Николо-Березовко селасе марий педтехникумым Пӱрӧ оласе педтехникум дене пырля ушат. Ынде Я. Ялкайн шочмо селаж деке лишкырык лиеш.

Пӱрӧ олаште

Ола эрвел марий-влакын рӱдӧ верыштлан шотлалтын. Тудым 1663 ийыштак Ош Виче энерын пурла серешыже чоненыт. Тушто революций деч ончычак Пӱрӧ инородческий учительский школышто марий учёный-влак В. М. Васильев, Г. Г. Кармазин, просветитель-влак Л. Я. Мендияров, Н. М. Орлов да молат тунемыныт. 20-шо ийлаште Пӱрӧ педтехникумым писатель-влак С. Ибатов (Эман), А. Асылбаев (Асаев), М. Аюпова тунем лектыт, тыштак, Йошкар-Оласе педтехникумыш кайымешкыже, композитор А. Искандаров тунемеш. Я. Ялкайн Пӱрӧ олаште 1924–1926 ийлаште шке шинчымашыжым нӧлта. Тиде кундем, тиде жап тудын произведенийлаштыже ятыр верым налыт.

Я. Ялкайн тысе пӱртӱс ямым йӧратен, поснак эрвел марий-влак дене чак кылдалтше Ош Виче эҥерым, тушто чон ласкалыкым муын. «Ужар жап» повестьыштыже тыге воза: Пеш ямле Ош Виче ӱмыр июнь йӱдыштӧ! Умбалне, мӱндырнак, шола велыште, вӱдын ик ужашыже у вӱргене окса гай йылгыжалт кия, теве тудо верыште параходын кок пачашан чевер тулжо-влак утыр лишемыт, тудын велыш шем орманчым вӱдыш шарыше кугу чодыра йывыртен онча, гармонь ден такмак йӱкым йоктарен волтышо ял-влакат саламым колтат, бакенщик-влакын землянкышт воктен кочкыш шолтымо изи тул-влакат кошар йылмышт дене солык семын рӱзалтен ужатат…»

Ош Виче энер самырык еҥын чоныштыжо поэтический кумылым луктеш:

Ош Виче вӱдыштӧ сай,

Пристаньым толкын рӱпша,
Мурамже олык ӱпшан,
Ош Виче вӱдыштӧ сай.

Ший пароход кожгана…

Я. Ялкайын педтехникумышто туннемыж нерген Алкима шӱжарже тыге шарна: «Ме изам дене изи гына пӧлемыште иленна.Телым вашке пычкемышалтеш, тулым чӱкташ кӱлеш. А тулжо – шикшешт йӱлышӧ керосин лампе. Ме коктынат ӱстел воктене урокым ямдылен шинчена. Яныш мо кӱлешыжым писын гына ыштен пытара да моло пашалан пижеш: книгам лудеш, ала-мом серкала. Мый малаш возам, а тудо ӱстел воктенак шинчен кодеш. Помыжалтме годым ужам: эшеат возын огыл, серкален шинча. Мом возымыжым лач каласен ом керт, но иктым раш шинчем: ты жапыште изам марий йылме кружокыш коштын, пырдыжгазетым лукташ полшен, тудлан тӱрлӧ материалым ямдылен, почеламутым сераш тӱҥалын».

Пӱрӧ педтехникумышто Я. Ялкайн тунемме дене ончыл радамыште ошкылеш, литературно-творческий пашашке пеҥгыдын ушна, марий, татар, башкир литушем-влак дене пенгыдын кылым куча, фольклор ден этнографий деке шӱмаҥеш, келге шинчымаш верч тырша, калык коклашке у культурым шарен колтымаште кумылым ончыкта.

Педтехникумышто литкружок член-влакын творчествыштым лудшо-влак коклаш шарыше «У вий» журнал чаплана. Я. Ялкайн редколлегийын ик чулым тыршышыже лиеш. Журналым сӧрастараш преподаватель-влак полшен шогат. Кружокын пашаж нерген шке жапыштыже Йошкар-Олаште лектын шогышо «У илыш» журналат возен: «Кружокышто занятийым сайын шоналтен ямдылыме план почеш эртареныт, сылнымут илышым эскерен шогаш да тудым лончылен мошташ тунемыныт» («Пӱрӧ маркор кружок паша», авторжо — П», 1926 ий октябрь).

Я. Ялкайн «У илыш» журналыш Пӱрын, Пӱрӧ велын да моло лӱм денат возкален шоген. «Вурс кайык» поэмжат тиде журналыште «Пӱрӧ велын» псевдоним дене лектын. Кружокыш кумло наре еҥ коштын. Тушто тунемше-влакын возымыштым лончылымо деч посна «почеламут возымо законым» шымленыт, савыкталтше турло материалым лончыленыт.

Я. Ялкайнын педтехникумышто туннеме жапыштеже кум произведенийже савыкталтеш: «Маяк» газетеш (тудо Пӱрӧ олаште лектын шоген) «Марий революционный муро» (1921, Акмаев Шакыртан дене возымо), «Тунемше» почеламут (1925), «Вурс кайык» (1926).

1926 ийыште педсовет Я. Ялкаев нерген «академический успеваемостьшо сай» манын палемда да ныл тылзылан Ӱпӧ оласе Калык образований институтыш колта. Тушто нацмен-влакым высший учебный заведенийыш тунемаш пураш ямдыленыт. 1927 ий кенежым Я. Ялкайн шочмо кундемже дене чеверласа, Москошко тунемаш кая:

Ший пароход кожгана,

Шӱм ыш чытал ты гана:
Лекте шинчавӱд лупс гай —
Ош Виче вӱдыштӧ сай.
Кодыч йолташмыт ончен,
Тений ода шукто вучен.
Кайышым Москош тунемаш,
Тыгодым туннеме сай!

(«Ош Виче вӱдыштӧ сай»,1934.)

Моско университетыште

20-шо ийлаште да варажымат марий ӱдыр-рвезе-влак элын вуз ден техникумлашкыже тӱҥ шот дене направлений почеш тунемаш пуреныт. Тидлан амалжат лийын: 1930 ий марте марий кундемыште ик высший учебный заведеният лийын огыл, техникумжат шагал улмаш. Самырык еҥ-влак Москошто, Ленинградыште, Озаҥыште, Вяткыште, Нижний Новгородышто, Ӱпыштӧ да моло олалаште тунемыныт. Я. Ялкайн, кугу конкурсым сеҥен, Моско кугыжаныш университетын этнологический факультетыштыже фольклор ден этнографий отделенийыштыже тунемаш тӱҥалеш.

«Университет! – возен Я. Ялкайн «Ола» повестьыштыже — рвезе шӱмым, йывыртыктен да лудыктен, шке декыже, наука-влакын рӱдышкышт, эртак ужын йӱлышӧ тул! Кугыжа-влакын кӱртньӧ печыштым таул мардеж гай лӱшкыктен шогышо студент-влакын верже».

Моско университет Российыште рӱдӧ учебный заведенийлан шотлалтын, тудо пашаж дене уло тӱня мучко чапланен, тушто кугу учёный-влак пашам ыштеныт. Университет (1775 ийыште почмо) руш учёный М. В. Ломоносовын лӱмжым нумалын. 1927 ийыште нылле утла национальность гыч улшо шым тӱжем еҥан ешым кум марий рвезат ушнат: эрвел марий рвезе Я. Ялкаев, олыкмарий рвезе П. Лашманов (Ланов), курыкмарий рвезе И. Беляев.

Я. Ялкайн ден П. Лашмановын тунемме группышто финно-угор тӱшкаш пурышо йылме-влакым коми калыкын эргыже В. И. Лыткин (1895—1982) туныктен. Тудо шкеже шинчымашым Финдляндийыште, Германийыште да Венгрийыште нӧлтен, варажым филологий наука доктор, профессор марте кушкын. В. И. Лыткинын марий рвезе нерген тыгай шарнымашыже кодын: «Ялкаев пеш тыматле да талантан студент ыле, тунемме деке пеш ончен, кугу йӧратымаш дене финно-угор йылме-влакым тунемын, моткоч кугу усталыкым ончыктен… Тудо зачёт-влакым жапыштыже да кугу шинчымашым ончыктен сдатлен. Ялкаев кокла капан, шемалге-кӱрен ӱпан, серьёзный да эре шонышо тӱсан, пеш скромный да талантливый студент ыле. Студент жапыште возкалымыжым пален омыл, тунемше йолташыштат, очыни, пален огытыл. Тидыже Ялкаевын моткоч скромный улмыжым ончыкта».

Икымше курсышто «Общий языкознанийым» профессор М. Н. Петерсон лудын. Я. Ялкайн дене пырля тунемше мордва калык гыч В. И. Самсонов йолташыжын шарнымашыж гыч пале: профессор Петерсон, индоевропейский йылме-влак дене палымым ыштымек, кажне студентлан шке шочмо йылмыжлан транскрипцийым ыштен пуэн. Тудо поснак Я. Ялкаевын пашажым кукшын аклен.

Университетыште «Введение в языкознание» курсым профессор Д. Н. Ушаков лудын. Учёныйын чапше тунамак кугу лийын. Варажым Д. Н. Ушаковын вуйлатымыж дене «Толковый словарь русского языка» ныл том дене савыкталтеш. Тудо руш йылмым шымлыме пашашке студент-влакым моштен ушен.

Икана этнологийым туныктышо профессор В. К. Никольскийын вӱдымӧ семинарыште Я. Ялкайн рефератым ямдылен. Тыгодым тудо фактический материалым немыч да англичан йылме дене савыкталтшымат ончен шуктен. Тидыже шуко студентым ӧрыктарен.

Я. Ялкайнын преподаватель-влак кокла гыч поснак М. Т. Маркелов да Ю. М. Соколов дене кугу кыл лийын. Профессор Маркелов мӧнгӧ библиотекыштыжат заниматлаш ужын. Я. Ялкайн профессор Маркеловын да тунемме группын пунчалышт почеш 1929 ийыште шымле пашаште кугу тыршымашым ончыктымыжлан «выдвиженец» лиеш. Тидыже тунемме условийым саемдаш йӧным ыштен. Выдвиженец-влаклан посна занятий-влак эрталалтыныт. Профессор Ю. М. Соколов фольклорист семын чапланен. Тудын дене кыл университетым пытарымекат шуйнен. Тудо Я. Ялкайнын рушла лекшаш «Марийские песни» сборникшым редактироватлен, СССР Серызе-влак ушем пелен фольклор секцийым вуйлатен. Я. Ялкайн тушто чӱчкыдын лиеден. Студент-влаклан сылнымутан литератур денат келге шинчымашым пуэныт. Тыште поснак А. В. Луначарский ойыртемалтын. Кугу шарнымашым коден профессор А. С. Орлов. Тудын образшым Я. Ялкайнын «Ола» повестьыштыжат ужына. Преподаватель древнерусский литературым туныктен, тудым поснак «Слово о полку Игореве» нерген эртарыме занятийже ушеш кодын.

Студент-влак деке чӱчкыдынак писатель, поэт-влак толеденыт, нунын дене вашлиймаш творческий пайремыш савырен. Теве 1927 ий 4 ноябрьыште университетын актовый залышкыже В. В. Маяковский толын. Тушко марий рвезе-влак Я. Ялкайн, П. Лашманов, И. Беляеват логалыт.

20-шо ийла мучаште эл мучко калык коклаште грамотым шарыме паша тӱҥалеш. Н. К. Крупская тиде йодышым 1928 ий 29 октябрьыште студент-влак дене вашлиймыж годым тарвата. Кӱчык жапыште студент-влак кок тӱжем утла еҥым лудаш-возаш туныктен шуктат. Тиде пашаште Я. Ялкайнат ӧрдыжеш ок код, заводышто шым еҥан группым туныктен луктеш.

Студент-влак пален налме шинчымашыштым паша дене кылден шогат. Я. Ялкайн, П. Лашманов да Моско консерваторийын студентше А. Искандаров 1930 ий кеҥежым Оршанка, Торъял, Шернур кантонлаште академический полевой практикыште лийыт, марий-влакын фольклорышт, религий ойыртемышт, музыкальный творчествышт нерген материалым погат, калыкын материальный культурыжым шымлат, беседым эртарат. Я. Ялкайн ден П. Лашмановын тунемме жапыште Москошто «Марий ял (газет)|Марий ял» (1927–1931) газет лектын шоген. Я. Ялкайн тушан тӱрлӧ тема дене нылле утла статьям савыкта.

Университетыште тунемме жап Я. Ялкайнлан весе денат пайдале лийын. Тыште тудо марий библиографийлан материалым пога. Тудым 1934 ийыште рушла да марла савыктен луктеш. Я. Ялкайнын «Марий библиографийже» нерген В. А. Мухин тыге возен: «Тиде книга вошт ончымо гай кушмынам, ончык каймынам … раш палыкта».

Я. Ялкайн тунемме годым шуко жапым кусарыме пашаланат ойырен. Тидыже марий да руш йылме-влакым утларак шижын мошташ полшен. Тудо шкетын але йолташыже-влак дене пырля коло утла брошюрым марлаш кусарен луктеш. Я. Ялкайн Моско университетыште тунемме жапшым 1936 ийыште лекше «Ола» повестьыште ончыктен. Тыште лудшо еҥ тӱрлӧ калыкан ешым ужеш, герой-влак коклаште — Рашитов Хасан, прототипше — Муса Джалиль. Татар рвезе Муса Джалиль ден Я. Ялкайн пырля тунемыныт. 1930 ий декабрьыште Я. Ялкайн университетым тунем лектеш. Пашам ышташ Йошкар-Олаш Рӱдӧ марий тоштерыш толеш, пел ий гыч илаш Москошко кусна. Умбакыже тудын литератур да научный пашаже элын рӱдӧ олаж дене кылдалтеш.

«...Сылне произведенийым ышташ пеш кугу культуран лияш кӱлеш».

Я. Ялкайн Москошто профессиональный писатель семын пашам ышташ, СССР Серызе-влак ушем дене кылым куча, тудын йодмыж почеш тӱрлӧ пашам шукта. Шочыт ойлымаш ден повесть-влак, почеламут-влак. «Онго» романын икымше ужашыжат тыштак ош туням ужеш. Тиде жапыштак шымлыме пашам ышта, «Советская этнография» журнал редколегийын членже семын эл мучко экспедицийлан коштеш. Шочмо Пошкырт кундемжымат огеш мондо. Тудо учёный да писатель семын шуаралтеш, кусарыше семынат чапым налеш, марий сылнымутан литературын ончыкылыкшо нерген коляна, ятыр литературоведческий статьям воза, фольклор да сылнымут литератур нерген йодышым тарвата.

Я. Ялкайнын сылнымут ойыртемжым чын умылаш тудын литературоведений да критика дене статья-влакше полшат, нуно тудын тематикыжым, содержанийжым палемдат, путынь творчествыжлан негызым ыштат. «Сылнемут нерген мут» статьяштыже лудына: «Чынак сылне произведенийым ышташ пеш кугу культуран лияш кӱлеш». Тыге тудо писатель ончылно пеш кугу требованийым шында да возышо еҥ келге шинчымашан лийшаш манын палемда, тудо «шке калыкшын экономикыжымат, историй-этнографийжымат, йылмыже кузе кушкын толмымат» шинчышаш, уке гын писатель «…чынак сылне,тичмаш образан, сай йылме дене серыме произведенийым пуэн ок керт».

Тидлан тунеммаш деч посна илышым шке шинча дене ужаш кӱлеш. Тидыжым писатель эн кӱлешанлан шотла. 30-шо ийлаште Я. Ялкайн Касвел Сибирь ден Урал мландыште, Юл кундемыште, Крымыште, Кавказыште, Ленинградыште лиеш, Ӱпышто, Горький автозаводышто, Моско метром ыштымаште пашазе-влак дене вашлиеш. Пашаеҥ, колхозник, туныктышо, студент-влак дене мутлана. Марий сылнымутан литературым шолын шогышо илыш дене таҥастарен, Я.Ялкайн тыгай шонымашыш толеш: мемнан сылнымутышто илыш йодыш-влак, пашаеҥым, пашазе интеллигенцийым ямдылыме шотышто проблеме-влак кӱлеш наре шындалтын огытыл; рвезе совет интеллигенцийын илышыже, тудын мер пашаште тыршымыже да шуко моло йодышат ончыкталтын огытыл.

Фольклор-этнографий дене келге шинчымашым налмыже Я. Ялкайнлан сылнымутын ойыртемжым умылаш полшен, литератур теорийыым рашемдымашке конден. Тидым «Роль фольклора в развитии марийской литературы», «Муро ден литератур», «Чавайн ден фольклор», «Историй ден фольклор » да моло статьялаштыже почын пуа. Калык творчествым погымаш, шанчым келгын шымлымаш писательын усталыкшым шуарат, писатель да критик паша нерген чын умылымашым пуат.

Раш эстетический позиций, возымо мастарлыкым кукшын аклымаш писательлан сылнымут пашаштыже тыгай кӱкшытыш шуаш йӧным ыштат.

Я. Ялкайнын писатель семын шуаралтмаштыже руш литературым лудын шогымыжо шагал огыл полшен. Н. Некрасов, А. Пушкин, М. Лермонтов, Л. Толстой да молат рвезе писательлан шке шотан туныктышо лийыныт. М. Горький дене вашлийме, произведенийже-влакым изинекак лудын шогымо да варажым марий йылмыш кусарыме Я. Ялкайным писатель корныш пенгыдын шогалаш кумыландат.

Центризадатын ту жапыште вуйлатышыже А. П. Рябинина Я. Ялкайн нерген тыге каласен: «Ялкайн... шке калкыкшын культурыж верч чот тыршен. Тиде кӱкшыт гыч чыла чумыр пашажым ончен, шочмо эллан, калыклан шкенжым чаманыде служитлен».

«Мый поэзий верчын шкемым шым чамане, шым чамане»

Я. Ялкайн Москошто илыме жапыштыже издательстве-влак дене кылым куча, «Советская этнография» журнал редколегийын членже лиеш, марий писатель-влакын произведенийыштлан рецензийым воза, СССР Серызе-влакын ушемышт пеленсе фольклор секцийын пунчалже почеш экспедицийлаш лектеш, кугу творческий шонымаш дене ила… Тиде талантан айдеме кенета волгалтын, но ош тӱняште илаш улыжат кумло ик ий утларак веле пурен улмаш. 1938 ий шошым, пӱртӱс одарланен пеледме жапыште, шинелян еҥ-влак ныл шагат эрдене налаш толыт…

Мый поэзий верчын шкемым
Шым чамане, шым чамане.
Луктым шокшо мурым, семым,
У элем вияҥже манын.
Мыйын муза ыш шу кушкын —
Кӱрльыч мурым йот еҥ-шачым,
Уло илыш чучо йӱштын,
Сай инаным кӱрльым шӱм гыч.
Честный еҥ пала ойгемым,
Ок вурсал шӱгар ӱмбалне.
Мый поэзий верчын шкемым
Шым чамане, шым чамане.

Тиде поэтын пытартыш почеламутшо. «Поэзий — илыш » маналтеш тудо.

Тыге каласен кертын Я. Ялкайн пӱтынь сылнымут пашаж нерген. Тудо поэзийлан гына огыл, прозыланат, шанче пашаланат уло вийжым, моштымашыжым пуэн. Я. Ялкайн ондак шке мастарлыкшым поэзийыште ончыкта.Тудын сборникше «Элем» (1934) маналтеш. Автор тиде сборникыш пурышо почеламутлаште шочмо элжын илышыж-пӱрымашыж дене кугешна да тургыжлана, куана да ойгыра. «Элем» лӱманак почеламут волгыдо шӱдырла илышын ончык каймыжым аллегорий йӧн дене ончыкта. Автор тудым писын кайыше поезд дене танастара. Почеламутын тӱҥ шонымашыже — калыкын илышыж ден элын пурымашыжын чак кылдалтмышт.

Элын ончык каймыжым поэт паша дене кылда. Тыгодым поэтын лирический геройжат калык дене иктыш ушна. «Мый, у мурым чот удалын, у эл дене кушкынам», — куана тудо. Калык илышым чоҥа, стройкылаште, нур пашаште чот тырша. Паша — илышын символжо, ончыко нангайыше вийже. Тиде шонымашымак автор «Марий кундемын 13 ийже», «Метро», «Эпохын шӱлышыжӧ» почеламутлаште почын пуа.

Марий калыкын илыш сынже, пӱрымашыже вашталтеш. Теве Моско метром чоҥымаште гына шӱдӧ дене марий-влак тыршат:

— Палет? — маннам мый
Марий метрозылан, —
Москва йымачын
У корным чоҥет олалан.
Олалан веле огыл,
Чоҥет калыклан.
(«Метро».)

Поэт илышыште оза лийше айдемын тӱрлӧ пашаште тыршымыжым ончыкта, тудын уш-акылже пӱсеммым, койыш-шоктышыжо вашталтмым ужеш. Тыге Я. Ялкайн айдемын илышым тӱзаташ шочмыжым чумыр творчествыжлан негыз семын налеш.

Сборникыш пурышо кугу произведений — «Ленин» поэме (1934). Ту жапыште калык В. И. Ленин деке кугу пагалымаш дене илен. Поэт-писатель-влакат шке возымаштышт тудым моктеныт, тау мутым ойленыт. Садлан Я. Ялкайнын творчествыштыжат тиде тема ӧрдыжеш кодын огыл.

Я. Ялкайнын поэмыжым эпический сынан манаш лиеш. Тыште автор руш былине традицийлан эҥерта, марий мурын ойыртемжым шотыш налеш. Произведенийыш поэт шкежат лирический герой семын «шеҥын» пура, событий-влаклан вияҥаш ешартыш вийым пуа: «Кӱслеже Ямайын йомартлын шокталтыш. Мӱкш гае ызгалын нӧлтале у семым. Калык шогале Ямай йыр вӱд семын». Событий-влак поэмыште кӱслезе Ямайын мурыж гоч ончыкталтыт.

Чолман вӱдыш
Ош Виче вӱд ушна.
Ушнымеке,
Изиш лончылалт йога
Ай, Ош Виче вӱд
Шем вӱд деч йотышна.

Поэмыште пачаш-пачаш каласалтше корно-влак, синтаксический параллелизм шонымашым келгемдат, Ленин колымылан калыкын кугу ойгыжым почын пуаш полшат. Тыге кӱслезын мурен ойлымыжо произведенийлан былине тӱсым пуа, лудшылан утларак умылаш лийшым ышта. Поэмыште калык кокла гыч лекше патыр-влакым (Пугачёвым, Чоткарым) ончыктымо. Пызырналтше калык тудым утарен кертше вийлан ушанен ила. Тыгак тудо Ленинлан ӱшанен.

«Эрге» (1935) поэме Пошкырт мландыште эртыше граждан сар жапыш конда. Ту исторический эпохын ойыртемжым, марий кресньыкын психологийжым, йӱлажым, тептержым, илыш тургымышто кокытеланыме койышыжым автор Салмиян ден тудын эргыже Изилан гоч почын пуа. Произведений содержанийже дене документ сынан, тудым илыш факт негызеш чонгымо.

Сборникыш пурышо произведенийлаште автор тукым ден тукым кокласе кылым, айдемын чон моторлыкшым лудшылан почын ончыкта, илыш нерген келгын шонаш тудым тарата. Тышеч Я. Ялкайнын ойго-куанжым, уш-акыл кӱкшытшым, тӱня ончалтышыжым пален,умылен налына.

1937 ийыште Я. Ялкайным, «калык тушман» манын титаклен, писатель ушем гыч луктыт, вес ийжын эрык деч посна кодат. Тиде жапыште возымо «Ит инане», «Поэзий – илыш», «Тӱняште», «Поэзий кыл», «Ужатымаш» да моло почеламутшат ойган шонымашан, шӱлыкан улыт. Поэт чыным вараш кодын умылымыж нерген ойла.

Но ончык вӱдышӧ шӱдыржӧ, шке манмыжлан. «ал мечтаже», йӱксӧ семынак тудлан эре кончен:

Коеш тачат ӱмбалне йӱксӧ,
Ужалын, ончык чоҥешта.
Молан, чарналын, тый от вучо,
Шукталтде кодшо ал мечта.
(«Йӱксӧ». 1938)

Я. Ялкайн пӱртӱсын ямжым умылымо символжо Ош Виче эҥер лийын гын, ал мечтаже — йӱксӧ, ару чонан, поро койышан волгыдо кайык. Я. Ялкайнын поэзийжымат нунын дене таҥастараш лиеш. Кузе уке гын? Илышыште пеҥгыдын шогаш порылык тӱня лийшаш.

Я. Ялкайнын классический литератур дене палыме лиймыже тудлан поэзийыштат у кӱкшытыш тошкалаш эҥертыш лийын: руш поэт-влак А. Пушкинын, М. Лермонтвын, Ф. Тютчевын, А. Блокын, В. Маяковскийыын, немыч-влак В. Гетен, Ф. Шиллерын, Г. Гейнен, венгр Ш. Петефин, турок О. Хаямын строкашт-влак тудын кусарымыж дене марла йоҥгалтыныт, марий лудшо деке шуыныт. Адакшым калык творчестве гоч толшо поэтический поянлык Я. Ялкайным поэзий тӱняште ойыртемалтшым ышта, содержанийым веле огыл, тӱрлӧ формымат шындараш йӧным пуа: ритмже йоҥгалтшан, кумда диапазонан лиеш, тудо поэзийыште силлабо-тоникым да тонический стихым пеҥгыдемда.

«Илышыште мо лийме нерген каласкалем»

Я. Ялкайн творческий пашаеҥ семын калык коклаште лияш йӧратен, тидыже эпохын шӱлышыжым, айдемын илыш ончалтышыже вашталтмым утларак пален шогаш полшен. 1935 ийыште лекше «Кечан кече» книгаш пуртымо ойлымаш ден очерк сынан произведений-влакын («Енисейыште сой», «Алтай курык», «Москва», «Кечан кече», «Андрий Толкын») герой-влакышт Москошто, Пошкырт мландыште, Хакасий степьыште, Алтай курык коклаште, Кузбассыште илат, тӱрлӧ калык ешыште пашам ыштат. Шукыж годым тыгай ен-влак дене Я. Ялкайн Пушнине институт пеленсе аспирантурышто тунемме жапыштыже, Сибирь мландыште научный экспендиций дене коштмыж годым вашлийын. Критик П. Карпов (Пунчерский), книга лекмым саламлен, тыге возен: «Я. Ялкайн марий писатель-влак кокла гыч эн первый художественный очерк жанрым пуртен».

Я. Ялкайнын геройжо-влак ару шонышан, кукшо культуран улыт. Теве Отто Чолпанымак налаш («Алтай курык»), тудо кугу талантан журналист. Илыш пурымашыже оҥай: ссыльный немыч ачаж деч тулыкеш кодмек, тудо марий ешыште кушкеш, илыш йолташлан ойрот ӱдырым ойырен налеш, лишыл палымыже-влак руш, ойрот, марий калык гыч улыт.

«Андрий Толкын», «Ужар жап», «Ола» (1934—1936) повесть-влак автобиографический сынан трилогийым ыштат. Кум повестьым историй материал, герой-влак ушен шогат. «Андрий Толкын» повесть граждан сар жапысе марий ялын илышыжым почын пуа гын, «Ужар жап» повесть самырык тукымын тӱня ончалтышыже педтехникумышто шуаралтмым, у интеллигенцийын шочмыжым ончыкта. Повестьын тӱҥ геройжо — Адай Айдемыр. Тудым Андрий Толкын образын шуйнышыжо манаш лиеш. «Ола» повесть самырык калыкын Моско университетыште шинчымашым налмыжым ончыкта. Тидыжым автор тӱҥ геройын илышыж гоч сӱретла. Ачин Пайгаз мӱндыр марий ял гыч Москошко толеш, тӱрлӧ нелылыкым сеҥен, наука корнышко ушна. Пайгаз университет илышым тӱрлӧ нациян ешыште тӱҥалеш, рвезе калык кокласе келшымаш шӱлышеш шуаралтеш.

Кум повестьым трилогий семын возаш, векат, Я. Ялкайным руш литературын традицийже таратен, Л. Толстой («Детство», «Отрочество», «Юность»), М. Горький («Детство», «В людях», «Мои университеты») деч тунем шогымыжо, нуным йӧратен лудмыжо полшеныт.

Тыге Я. Ялкайн, шке калыкшын историйжым шымлен, шке ужмо-колмо событий ден илыш факт-влаклан энертен, самырык тукымын учебный заведенийлаште шуаралтмыж нерген возен. Тыгодым поснак айдемын чон моторлыкшо кушмо корнылан кумда верым ойырен.

Я. Ялкайнын повесть ден ойлымашыже-влак тематике шотышто икте-весышт дене кылдалт шогат, содержанийышт дене икте-весышт дене кылдалт шогат, содержанийышт дене икте-весыштым ешарат, сюжет, персонаж-влакын куснымышт событий-влакым кумдан почын пуаш полшат.

«Оҥго» роман – историко-революционный произведений.

«Онго» романыште марий калыкын вес калык-влак дене кыл кучымаште шуаралтмыжым, ушакылже помыжалтмым ончыктымо. Событий-влак колымшо курым тӱҥалтыш гыч первый империалист сар (1914) марте эртат. Ту жапысе Россий мучко шарлыше пудыранчыкын марий ялышкат шыҥен пурымыжо калыкым кожгата, тудын илышыжым вес лончыш савыра. Роман чоҥалтмыж дене шуко сюжет корнан. Тидыже марий шемерын илышыжым кумдан ончыктен пуаш полша. Роман тӱрлӧ событий-влак гоч тӱрлӧ социальный тӱшка-влакым сӱретла: кресаньык Эман, тудын Орванче ачаже, Эбат, эре пояш гына шонен илыше Орлай Кости, семинарист Аланов, туныктышо Моркын, эрык верч кучедалме корныш шогалыше рвезе Аик Ардаш.

Произведений тӱҥалтышыште событий Пошкырт вел марий-влак коклаште эрта. Ял илыш, тудын ойыртемже… Странице гыч страницыш вер-шор кумданеш, событий-влак шарлат: ял-влак, Ӱпо тюрьма, Озаҥ, Петербург, Сибирь кундем, Енисей энер… Романын геройжо-влак Минусинск да Саян марте шуыт, научный библиотекылаш коштыт, Петербургысо музейлаште лийыт, уш-акылышт дене Лодзи, Прага, Лондон марте шуыт. Тыге марий-влак туня илышым илат.

Произведенийыште калыкын илыш-йӱлажым фольклор да этнографий материаллан эҥертен почмо. Повествованийыш калыкмут, ойсавыртыш, муро-влакым моштен шындарыме, историй документ-влакым, этнографий, социологий материалым кучылтмо.

Я. Ялкайн романын кокымшо ужашыжымат возен пытарен улмаш. Тушто ончыктымо событий-влак граждан сар жапыште Пошкырт марий коклаште эртат. Чаманаш логалеш: 1937 ийысе тургым жапыште романын кокымшо ужашыже ош тӱням ужын шуктен огыл. Савыкташ ямдылыме рукописьлан, «идеологический брак» манын, мучашым ыштеныт.

М.Горькийын, марий сылнымут, Я.Ялкайн

Я. Ялкайнын творчествыже эрвел марий илыш-йӱла, йылме поянлык дене кылдалтын. Тудын произведенийже-влак эрвел марий диалект дене возалтыныт, садлан тушто татар, пошкырт йылме гыч пурышо мут-влакат вашлиялтыт. Писательын «Царевококшайск — Йошкар-Ола» романже, Юл серысе кагаз комбинат нерген документальный повестьше илышым ужде йомыныт. Я. Ялкайнын марий сылнымутан литературышто надырже кугу. Писательын сылнымут традицийже кызытат марий писатель-влаклан кушкашышт эҥертыш лийын шога.

М. Горькийын тӱрлӧ шӧрынан творчествыже национальный литератур-влакын йол ӱмбак шогалмаштышт профессиональный корным палемден. Писатель чынжымак мут мастар лийын, моткоч кугу сылнымут поянлыкым пӧлеклен, илыш чыным почын пуымаште кугу мастарлык дене ойыртемалтын. «Детство», «В людях», «Мои университеты», «Мать», «Дело Артамоновых», «Егор Булычев и другие» да моло произведенийлаже-влак тӱня мучко чапым налыныт.

Элысе тӱрлӧ калык писатель-влак тудын деч эре тунем шогеныт. Йол ӱмбак шогалаш тӱҥалше марий сылнымутланат тудын творчествыжым шымлымаш пеш пайдале лийын. Тиде поснак писатель-влакын возымыштым вияҥден колтымаште палдырнен. Сылнымут мастар-влаклан М. Горькийын возымыжо чапле пример лийын. Тудын произведений-влакшым шымленыт, марий йылмыш кусареныт. М. Горький деч тунем шогымо марий писатель-влакым илышым келгын шымлаш, произведенийым калык сылнымутым шотыш налын возаш кумылаҥда. Чыла тиде литературышто лӱмлӧ писательын традицийжым шочыкташ полшен. Сылнымутшо верым налыт С. Чавайнын «Элнет», М. Шкетанын «Эреҥер», Н. Игнатьевын «Савик», Я. Ялкайнын «Оҥго» романышт, повесть ден ойлымаш, поэм-влак…

1935 ийыште М. Горькийын произведенийже-влак «Ойлымаш-влак» лӱм дене савыкталтыт. Нуным Я. Ялкайн кусарен. Тиде книгаш пурышо ойлымаш-влакым ойырен налаш М. Горький шке полшен. 1930-шо ийлаште турло сборниклаште чапым налше писательын ятыр ойлымашыже, «Мать» романже, «Детство», «В людях», «Мои университеты» да моло произведенийлаже-влак марий йылмыш кусаралт лектыт. Тиде пашам С. Чавайн, М. Шкетан, Н. Игнатьев, П. Першут, да молат шуктеныт.

Марий литературышто мондаш лийдыме кышам коденыт Я. Ялкайн ден М. Горькийын серыш гоч да вашлийын мутланымышт. М. Горький самырык писательлан «Марийские песни» сборникым рушла ямдылаш полша, марий писатель тудым рушла возымо произведенийже-влак дене палымым ышта. Тыгодым М. Горький шурдыде канашым пуа: «Руш йылмым сайын палемда — тиде сай. А мый тыланда шочмо марий йылмыда дене возаш темлем. Национальный литературым ышташ, шке калыкдан культурыжым нӧлталаш кӱлеш…».

М. Горький писатель ушемын вуйлатышыже семын марий литературымат вияҥдаш полшен. Тудын темлымыж почеш СССР Серызе-влак ушемын национальный комиссийжын пашашкыже Я. Ялкайат ушна. Комиссийын погынымашлаштыже тудо марий литератур да калык сылнымут нерген увертарымашым ик гана веле огыл ыштен, нине йодыш дене мутланымаште шке шонымыжым ойлен.

Кугу писательын национальный литератур критикым вияҥден шогымо нерген ойжым критик-влак кумылын вашлийыт. М. Горькийын влиянийже почешак «Советская этнография», «Литературный критик», «Литература национальностей СССР», «Революция и книга», «У вий» журналыште Я. Ялкайнын «Чавайн да фольклор», «Марий литературым вияҥдымаште фольклорын рольжо», «Муро ден литератур» да моло шымлыме статьяже-влак печатлалтыт. М. Горькйын вуйлатыме СССР писатель-влак ушем правленийын темлымыж почеш самырык писатель Моско метром чоҥышо-влак дене лиеш, заводлашке миен коштеш, варажым «Москва» ойлымашыже, «М» очеркше, «Метро» почеламутшо, марий литературышто пашазе класс проблеме нерген статья-влак шочыт.

Я. Ялкайн М. Горькийлан колтымо серышлаштыже фольклор материалым погымо да тудым савыктен лукмо, сылнымутан произведенийым возымо годым кучылтмо нерген воза. Лӱмлӧ писатель вашмутыштыжо Поволжьешт, Сибирьыште, Йӱдвел кундемыште, Кавказыште илыше калык-влакын фольклорым погымо, шымлыме, тудым посна изданий дене «Мемнан фольклорна. Совет социалистический республикыште илыше калык-влакын творчествышт» лӱм дене лукташ шонымашыжым каласа. 30-ийлаште поро литератур традициеш марий писатель-влакын творчествыштат вияҥеш, а Я. Ялкайнын М. Горькийын дене кылже, сылнымутан литературышто ыштен кодымо пашаже волгыдо пурымашан корным ончыктат.

М.Горькийын Я.Ялкайнлан колтымо серышыже

Пагалыме Яныш Ялкаев!
Рукописьдам тыгай адрес дене: Малая Никитская, 6, колташ але кондаш Тендам кумылын йодам. Кертыда гын. Тидым 4 сентябрьыште ыштыза, тиде кечын мый Москоштак лиям.

Те возеда: «Шоныманат огыл,фольклор дене печатлалт лекше сборник-влак руш писатель-влаклан моткоч чот пошлат». Чаманаш логалеш, тиде – тыге огыл, мемнан рвезе пиисательна-влак фольклорым огыт пале, палат гынат, пеш начарын. Тыге кӱлеш ыле — шке фольклор дене пырля союзный республикыласе да автономный областьласе тӱрлӧ калыкын фольклоржым палаш. Тендан пашадам шке жапыштыже тӱҥалмылан да кӱлешлан шотлем —тудын литературный пайдалыкше нерген ме рукописьым ончымеке ойлаш тӱҥалына.

Тыланда тиде кӱлешла ок чуч: Поволжьеште, Сибирьыште, Север кундемыште, Кавказыште илыше тыгыде калык-влакын представительыштын группыштым ышташ да тиде группылан фольклорым погаш, шымлаш, кӱлеш обработкым ышташ кӱшташ? Вара «Мемнан фольклорна. Совет социалистический республикыште илыше калык-влакын творчествышт» лӱм дене сборник-влакым лукташ.

Тиде ойым шоналтыза, да тудын кӱлешыжым, кузе ыштышашым вашлиймына годым каҥашена.

Салам дене А. М. Горькийын.

Я.Ялкайн да М.Джалиль

Моско университетыште Я. Ялкайн ден М. Джалиль ик жапыште тунемыт. Я. Ялкайн фольклор да этнографий, а татар рвезе литератур отделенийыште шинчымашым нӧлтеныт. Садлан южо лекцийым пырля колыштыныт.

Кок студент коклаште первый тунемме ийыштак икте-весым умылен моштымаш негызлалтеш. Шонкален ышташ тунемше Я. Ялкайн да пеш чулым, вургыжшо чонан, чолга Джалиль икте-весыштлан келшеныт веле огыл, очыни, эр печкалтше талантыштат нуным икте-весышт деке шупшын. Келшымашлан вес амалат лийын: Яныш татарла пеш сай ойлен моштен.

Университет илыш Я. Ялкайнын «Ола» повестьшын содержанийжылан негыз лийын. Произведенийын тӱҥ геройжо-влак Ачин Пайгаз — тудын прототипше автор шкежак лийын, Рашитов Хасан — татар калыкын эргыже. Повестьын содержанийже да илыш факт-влакым танастарымаш пенгыде шонымашыш кондат: Хасан Рашитов гоч писатель Муса Джалильым ончыктен пуэн.

Рашитовым произведенийыште кугу опытан, илыш проблемым сайын палыше йолташ семын сӱретлыме, тудын университет деч ӧрдыжат палымыже шуко уло манын ончыктымо. Хасан Озаҥыште рабфакым тунем лектын. А Пайгаз Башкортостан гыч толын, ончыч педтехникумым тунем пытарен. Кугу олаш логалмекше, первый кечылаште тудым студент-влакын тӱргоч шолын шогышо илышышт ӧрыктара, умылыдымашым луктеш.

Рашитов Хасан тудлан тыгай жапыште энертыш семын лиеш. Ачин Хасан пелен кажне кечын пенгыдемеш, студент-влакын илыш йогынышкышт ушна, шупшылалтеш, шанче, литератур, мер паша деке кумыланеш.

Я. Ялкайн «Ола» повестьым 1930-шо ийлаште возен, тудо Москошто 1936 ийыште савыкталт лектын. Тиде повесть — Муса Джалильым сылнымут гоч ончыктышо икымше произведений.

Я. Ялкайн ден М. Джалиль университетым тунем лекмекат, чӱчкыдын вашлийыныт. Чуваш поэт П. Хузангай кумлымшо ийласе илыш нерген тыгай шарнымашым коден: «Центриздат иза-шольо калык кокла гыч лекше мыйын таҥаш ятыр писательлан кушкаш йӧным пуэн. Коридорлаште чӱчкыдын тӱрлӧ йылме дене мутланыме шоктен. Редактор-влакын тунам эше бюрократический штат дене лочыдымо кабинетлашт гыч поэт-влакын почеламутым лудмо йӱкышт йоҥгалтын. Тушто татар-влак Муса Джалиль ден Ахмат Файзи, удмурт-влак Кузебай Герд ден Ашальчи Оки, марий-влак Яныш Ялкайн ден Александр Ток, чуваш-влак Курак ден Николай Шубоссин да Российысе моло калык гыч лекше литетератор-влакат ваш ужыныт, палыме лийыныт, ӱчашеныт, алал кумыл дене икте-весыштын кушмым эскерен шогеныт, иза-шольыла нунын сеҥымашыштлан куаненыт, ситыдымашыштлан азапланеныт. Чынже денак тиде кумылзак иза-шольо еш лийын».

М. Джалиль илышым моктен мурен, шучко сар жапыште тудын верч вуйжым пыштен. Я. Ялкайн уло талантшым шочмо эл, калык верч пуэн, 1938 ийыште, репрессий жапыште, тудын ӱмыржӧ кӱрылтын. Кок корно, кок пӱрымаш, но илышышт волгыдо, нимо дене амырталтдыме лийын.

Тӱҥ произведенийже-влак

• Элем. Почеламут-влак. – Моско. ГИХЛ,1 934. 54 с.
• Андрий Толкын. Повесть. – Моско. Гослитиздат, 1934. 136 с.
• Сылнымут нерген мут. Статья-влак. – Йошкар-Ола, 1935. 64 с.
• Материалы для библиографического указателя по мариведению.1762–1931. – Йошкар-Ола, 1934. 108 с.
• Марий библиографий. 1821 ий гыч 1933 ий марте эрвел-олык да курык марий йылме дене лекше книгам да тун статьям ончыктымаш. – Йошкар-Ола, 1934. 232 с.
• Кечан кече. Ойлымаш-влак. – Моско. Гослитиздат, 1935. 158 с.
• Эрге. Поэма. Эрвел марий-влакын Колчак ваштареш гражданский сарыште кучедалмышт гыч. – Йошкар-Ола, 1935. 48 с.
• Ужар жап. Повесть. – Йошкар-Ола, 1936. 136 с.
• Ужар жап. Повесть. – Йошкар-Ола, 1960. 124 с.
• Ола. Повесть. – Моско. ГИХЛ, 1936. 214 с.
• Ола. Повесть. – Йошкар-Ола, 1967. 172 с.
• Онго. Роман. I ужаш. – Моско. Гослитиздат, 1937. 368 с.
• Онго. Роман. – Йошкар-Ола, 1958. 272 с.
• Кечан кече. Ойырен налме произведений-влак. – Йошкар-Ола, 1959, 188 с.
• Круг. Роман. Перевод Вл. Муравьева. – Йошкар-Ола, 1980. 240 с.
• Алтай кырык. Повесть. В кн. Онар халык. – Йошкар-Ола, 1979, 105–153 с.
• Повесть о детстве. Кугарня, 1993, 23, 30 июль.

Моло йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

• М. Зарницын. Копшанге. Йоча ойлымаш-влак. – Моско. Рудосавыктыш, 1928. 16 с.
• В. Сорин. Владимир Ильич Ленин. – Моско, 1934. 100 с.
• Б. Житков. Маймыл нерген. Ойлымаш-влак. – Моско, 1935. 20 с.
• М. Горький. Ойлымаш-влак. – Моско. Гослитиздат,1935. 192 с.
• А. Гайдар. Нылымше блиндаж. Ойлымаш. – Моско. Гослитиздат, 1932. 32 с.
• А. Пушкин. Дубровский. Повесть. – Моско. Гослитиздат, 1937. 112 с.
• А. Пушкин. Йомак-влак. – Моско. Гослитиздат, 1937. 78 с.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• Краткая литературная энциклопедия. Т. 8. М., 1975. С.1079.
• БСЭ. М., 1978. С.499.
• Казаков М. Поэтын поянлыкше // Поэтын поянлыкше. Йошкар- Ола, 1984. С.37-44.
• Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 365-372.
• История марийской литературы. Йошкар-Ола, 1989. С.219—231.
• Апакаев П. Марий писательда ученый Я.Ялкайнын творчествыже педагогика дене кылдалтше йодыш-влакын верышт // Психоло- го-педагогические проблемы совершенствования системы повышения квалификаций. Йошкар-Ола, 1997. С.43—44.
• Чеснокова С. Поэмы Яныша Ялкайна // Марийская поэма. Тарту, 1998. С.76-81.
• Зайниев Г. «Шочмо эл верч илышемат ом чамане» // Эрвел памаш. Йошкар-Ола, 2001. С.62—ШО.
• Я.Ялкайнын творчествыже : туныктышо-вл. полыш. Йошкар-Ола, 2004.44 с.
• Бурков Л. Я.Ялкайнын поэзийжын йылме ойыртемже // Психолого-педагогические проблемы системы повышения квалификации. Йошкар-Ола, 2005. С. 111—114.
• Иванов И. Я.Ялкайн — фольклорист // Ончыко. 2006. № 9. СА8—22.
• Зайниев Г. Вичын, Пӱмар, Куэрла молат// Марий Эл. 2006.13 окт.
• Иванов И. Калыкын илышыжым кумдан да келгын сӱретлен // Марий Эл. 2006. 25 окт.
• Петров А. Шӱдырла волгалтын да трукышто йӧрен // Кугарня. 2006. 3 нояб.
• МБЭ. Йошкар-Ола, 2007.420-421.

Кылвер-влак

• Яныш Ялкайн.(руш)
• Ялкаев Яныш Ялкаевич.(руш)
• Ялкайн Яныш Ялкаевич.(руш)
• Ялкайн Яныш Ялкаевич.(руш)
• Ялкайн Яныш Ялкаевич это:(руш)

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 420-421.
2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 728-731.
3. Апакаев П. А., Бояринова Г. Н. Марий литератур 9 класслан учебник-хрестоматий. Йошкар-ола марий книга савыктыш 1994, с. 3–70.
4. Зайниев Г. З. Яныш Ялкайн Чумырген лукмо ойпго кок том дене лектеш. Кокымшо том Роман. Статья. Серыш. Йошкар-Ола «МПИК» савыктыш 2006, с. 453–454.
5. Зайниев Г.З. Эрвел Памаш очерк, шарнымаш ой, вашмутланымаш. Йошкар-Ола 2001, с. 62–100.
6. Анатолий Тимиркаев. Я. Ялкайн – фольклорист. – «Ончыко», 2006, № 9, с. 18–22.