Ятманов, Александр Степанович

Александр Степанович Ятманов
А. Мичурин-Азмекей
Шочын	1912 ий 29 шыжа(1912-10-29)
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Шовакшэҥер уезд, Изи Моламас ял
Колен	1985 ий 29 идым(1985-09-29) (72 ий)
Колымо вер	Марий АССР, Провой ола
Чап пӧлек да премий	Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1982), Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1962)

А. Мичурин-Азмекей (Александр Степанович Ятманов) 1912 шыжа 29, Россий империй, Озаҥ губерний, Шовакшэҥер уезд, Изи Моламас ял — 29 идым 1985, Марий АССР, Провой ола) — марий серызе, прозаик, кусарыше, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1957), Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1982), 1941—1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Илыш корныжо

А. Мичурин-Азмекейын ачаже — Ятман Чопан (Ятманов Степан Ятманович) — Ӧрзалак (Арзебеляк) марий лийын, тушкак Кугу Моламас ял гыч шкаланже ӱмыр йолташым, Мария Михайловнам, конден. Ик ийын чот ташлыше вӱд суртпечылан кугу эҥгекым ыштенат, еш изи Моламасыш куснен. Тушто тунам улыжат шым-кандаш сурт лийын. Ондак изи, шыгыр пӧртыштӧ иленыт. Икмыняр ий гыч уржа пеш чаплын шочын, да тудым ужалыме окса дене Пӧтла (Кугу Иркин) ялыште вич пырдыжан, урем велыш вич тӧрзан пӧртым налыныт да Изи Моламасыш конден шынденыт.

Ты пӧрт кызытат уло. 1994 ий шыжа тылзын, писатель Мичурин-Ятманын (Азмекейын Сергей изажын) шочмыжлан 90 ий теме вашеш, тудын пырдыжешыже изак-шоляк Ятмановмыт лӱмеш шарнымаш оҥам почыныт.

А 2012 ийыште 28 шыжан, шочмыжлан 100 ий теме вашеш, Чакмарий ялыште, культур да каныме рӱдер ончылно, писательлан чапкӱм почмо. Тушан лӱмнержым, чурийжым да кумыл ойжым («Шочмо мландем! Тау тынар мотор улметлан!») велен шындыме.

Ятмановмыт ешыште кум эрге да кок ӱдыр кушкыныт: Сергей, Иван, Александр, Анастасия да Устинья. Эн изи эрге, ончыкылык Азмекей, 1920—1925 пошкудо Олыксоласе (кызыт тудым Чакмарий але Красный Яр  маныт) земский училищыште, вара Юл воктенысе Какшамарий  ял озанлык школышто шинчымашым налын. 1927 ийыште школ илыш нерген возен колтымо икымше заметкыже Москосо «Марий ял» газетеш лектын.

1930 ийыште Марий педтехникумыш тунемаш пурен, но кандаш тылзе гычак (1931 ий 1 ӱярнян педсоветын пунчалже почеш 1-ше ступенян Кугу Корамас школыш (кызыт — Волжский районысо Чодыраял) вуйлатышылан колтеныт. Амалже — туныктышо ситен огыл.

1932 ийыште шымияш школлан (ШКМ-лан) пашаеҥым ямдылыме куд тылзаш педкурсышто историк специальностьым налын да Кугу Шигак ялыш  (Звенигово район)  школ вуйлатышылан толын. Коло ияш Александр Ятмановлан ныл ий  тунемман школым шымияшыш савыраш пернен. Паша изиш вийнаш тӱҥалмек, у вуйлатыше «Марийская правда» газетыш «Наши первые шаги» статьям возен колтен (1933 ий 29 идым):

«Новый учебный год наша школа встретила в полной готовности… Создали довольно прочную материальную базу. Колхоз Мушмари весной обработке и охране мы собрали большой урожай. Имеем  350 пудов картофеля, 15 пудов гречи, 6 пудов овсяной муки… В колхозах наших есть фонды помощи беднейшим учащимся, промартель Мушмари выделила 50 рублей на приобретение обуви беднейшим учащимся, обеспечила 37 чел. Учащихся бесплатными квартирами.

Теперь перед нами основная задача — хорошо организовать учебно-воспитательную работу в школе, выполнить почётные задачи, которые возложены на учителя…

Таковы наши первые шаги. Безусловно, в условиях нашей, ранее отсталой национальной области масса трудностей в организации работы школ. Но трудности преодолимы. Мы даём слово, что сделаем нашу школу — Больше-Шигаковскую ШКМ — примерной, по-большевитски преодолеем все недостатки».

Черетан тунеме ий пытымек, 1934 ий кеҥежым Александр Степанович Кугу Шигак гыч МАО-н рӱдӧ олашкыже куснен, Йошкар-Ола ронош инспекторлан пурен. Тушечынак армийыш каен. Румыний границыште, Тирасполь ола кундемыште, пограничник лийын. Лач служитлен пӧртылмӧ пӧртылмӧ жаплан, 1937 ий 15 шорыкйолышто, Сергей изажым, Чакмарий ШКМ директорлан ыштыше писатель Мичурин-Ятманым, арестоватлат, вара лу ийлан лагерьыш колтат. Тидлан кӧра шольыжат («Марий коммуна» газет редакцийыш пашаш пурен улмаш) азапыш логалеш — тудын ӱмбак чыланат йӱштын, тушманлын ончаш тӱҥалыт. Тыгай койышым чытен кертде, А. Ятманов 1937 ий 31 ӱярняште ответственный редактор лӱмеш докладной запискым сера:

«Чыла могырымат мыйын ӱмбакем шӧрын ончымылан кӧра паша ышташ йӧсӧ лийме дене 1 апрель гыч мыйым паша гыч кайымылан шотлаш йодам, эрла, 1 апрельыште, пашашке ом тол».

Но редактор Елена Сидоркина самырык журналистым шкенжымак титаканлан шотла да шыде, негыздыме приказым воза:

«Культур сектор вуйлатыше Ятманов йолташын кок кече годым пашашке лекдымыжлан тудым 1 апрель гыч паша гыч лукташ».

Тудо ийын Писатель ушемыште ик погынымаш почеш весе эртен, я иктым, я весым ятлен вурсеныт. Вуйлатыше-влак Мичурин-Азмекейлан (тунам кинофикаций управленийыште пашам ыштен) уэш-пачаш шижтареныт: «Мом эре шып шинчет? Изатын осал пашаж нерген ойлен пу». Но тудо шке ӱмбакше тыгай языкым ок нал, да 1937 ий сорла тылзын ик погынымашын протоколешыже тыге серен шындат:

«Степанов Азмекей, несмотря на ряд вопросов о его отношении к брату — врагу народа и будучи специально приглашён, на первое заседание 17 августа не явился, а 19 августа, хотя на заседании участвовал, не сказал ни слова. Заседание правления объявляет политическое недоверие к нему».

Тидыже НКВД-лан сигнал гаяк лийын. Арестоватленат кертыт ыле. Но тӱкен огытыл. Векат, шылтык шагалрак улмаш.

Репресийын марий литературым «солен» кайымекше, самырык вийлан корным почшо лийыт. Сергей Николаевын, Георгий Ефрушын, Миклай Казаковын, Чалай Васлийын, Макс Майнын, Василий Рожкинын книгаштым писын гына савыктат. Азмекейланат черет шуэш: 1940 ий шошым «Патриот-шамыч» ойлымаш сборникше лектеш.

Тунам автор книга издательствыште пашам ыштен. Тушечынак 1941 ий теле тылзын армийыш каен. Юго-Западный фронтыш логалын. Вес ийын июньышто пурла кидше сусырген, а июль мучаште Сталинград кундемыште рота командирын алмаштышыже А. Ятманов, нелын сусыргышо, пленыш логалеш. Суртышто ватыже уверым вучен йӧслана. Миклай Казаковлан армийыш 1942 ий 17 идымыште возымо письмаште Юлия Ильинична чонжым тыге почын:

«Йочам-шамыч изирак огыт лий гын, вуй-поч каем ыле. Мом ончаш, веет тиде Отечественный войнаште участвоватлыме деч почётный паша укеат мемнан. Манметла, тыге чонем тарватем да моткоч чот когаргем, пуйто уло шӱмем аяр тул дене йӱла, тушманым сеҥаш кайыме шуэш. Азмекей эреак, пытартыш жап марте (кайымешкыже), когаргыш. «Ынде неужели мые тиде войнаште участвоватлыде кодам?» — манеш ыле. Да,кузе кайыш, тугак пытыш ала мо, ынде кумшо тылзе письмажат уке, а шӱм моткочак чот коршта, шелшаш гай чучеш… Но мо, тыге пӱралтын улмаш мыланна. Ме кызыт мартежат икте-весе дене ойырлен илышна: то тудо тунемеш, то туныкта — ӧрдыж велыште коштеш, то еҥ тушман илаш эрыкым ыш пу — тыге изи ӱмырна когыньнан эртен кайыш, ужат. Ала иктаж-могай пӱрымаш утарен коден гын, шкенжын пиалже дене огыл гын, эргыжын пиал денак коштын толеш гын веле. Теве тыге шоналтемат, кӧргемлан изиш куштылемеш…».

Ятманов-Азмекейын пленыште лийме корныжо Польша, Германий да Чехословакий гоч эрта. Такшым ватыжлан чын ойлен улмаш: сарыште фашизм ваштареш кредалде кодын, 1945 ий марте тушман кидыште орланен. 1942—1945 ийла писательын шӱмешыже паремдаш лийдыме сусырым коденыт. Мӧҥгӧ пӧртылмек, тошто верыш, издательствыш, вуйлатыше В.Столяров-Юксернын алмаштышыжлан налыныт. Ик ий утла эртат, ала-кӧжӧ кӱшыл органыш вуйым шиеш: «Ончалза ян, книгам лукмаште ончычсо пленный-шамыч — Азмекей, Докукин, Кирпичников (Йыван Кырлан шӱжарын марийже) — пашам ыштат. Нуным кожен колтыман!»

Сталин жапыште ончычсо пленный-влакым тушманлан ужалалтшеш ужыныт. Санденак Мичурин-Азмекейлан книгоиздат гыч каяш логалын. Онын колымекше иже, 1955 ийыште, кокымшо книгажым («Чодырасе сӱан») луктын кертын. 1957 ий ага тылзыште СССР писатель ушемыш пуртеныт. Писатель кусарыме сомыллан ятыр вийым пуэн, публицистикымат ӧрдыжеш коден огыл. Но изиш ончычрак ешыже шаланен. Тугодсо закон почеш, тидын нерген газетыш серыман улмаш. Юлия Ильиничнат тыгак ыштен: марийже деч ойырлаш шонымо нерген «Марий комунна» газет гоч (1952 ий 11 ӱярня) увертарен, вара ты йодышым калык суд ончен (тунам еш Институтский уремысе 7-ше номеран пӧртыштӧ илен). Мутат уке, тиде савыртыш писательын чоныштыжо сусыр палым коден. Илен толын, Александр Степанович Писатель ушемын полшымыж дене Звенигово олаште шкаланже пачерым налеш да пытартыш ийлажым тушто эртара. Александр Степановичлан республикысе культурын заслуженный пашаеҥже лӱмым пуымо.

Сылнымут корныжо

А. Мичурин-Азмекейын возымыжым тематике шот дене кум ужашлан шелаш лиеш: пӱртӱс нерген ойлымаш-влак, мыскара да социальный темылан возымо произведений-влак. Поснак кугу верым пӱртӱс теме налын шога. Тукым гыч тукымыш вожланен кодшо йомак-койдарчык ден пӱртӱс тушто-ондалчыкымат, илалшырак сонарзе-колызо-влакын пӱртӱс тушто гаяк «оксадыме, но поян» илышышт гыч шарнымашыштымат, но ойыртемынак лишыл да чонеш логалше улыт мыланна тачысе кечын кажне еҥым шочмо пӱртӱсын йолташыже да аралашыже лияш ӱжшӧ ойлымаш-влак.

Икымше ошкылым журналлашке возымо гыч тӱҥалын. «У вий» журнал 1929 ийысе 3-шо номерыште увертарен: «А. С. Ятмановын «У вий», «Шонышо», «У илышыш» почеламутлаже печатлаш огыт йӧрӧ». 1931 ийыште тышан икымше ойлымашыже («Чоя рывыж капканеш пижеш») савыкталтын. 1932—1933 ийлаште журналыш «Чодыра йӱклана», «Корай», «Элнетыште»  очерклаже пурталтыныт.

1939 ийыште «Пиалан илыш» альманахеш  писатель "Комунист Миклай" повестьшым савыктен.

1940 ийыште А. Мичурин-Азмекейын икымше сборникше "Патриот-шамыч" лӱм дене лектын.

1955 ийыште А. Мичурин-Азмекейын «Сонарзе-влакын ойлымышт» манме, «Чодраса сӱан» сборникше тӱням ужеш. Тиде жап гычын, писательын творчествыштыже тӱҥ теме — пӱртӱс.

Шуко ойлымашыже-влак марла да рушла савыкталтыныт («Пӱртӱс мурызо», «Тул воктене», «Волгыжтӱр»).

1956 ий ага тылзын Писатель ушемыште каҥашыме годым Никандр Лекайн повестьын кокымшо ужашыжым але мартеат возыдымылан авторым шылтален ойлен. Азмекей эре варалан кодшо пашашке кычкалтеш, да ешарыме, уэмдыме «Комунист Миклай» повесть 1966 ийыште посна книга дене савыкталтеш.                      

Произведений-влак коклаште посна верым Мичурин-Азмекейын «Шап ерыште» ойлымашыже налын. Ойлымашын геройжо — сонарзе. Лудо лӱйымӧ олмеш тудо вараш-курныжым лӱа да лудым утара. «Шап ерыште» сборникым татар, чуваш, мордва, финн, эстон, коми, венгр йылме-влакыш кусарыме.  

 А. Мичурин-Азмекейын «Россон чодыраште» повестьше (1972) калыкын война жапысе подвигше нерген каласкала, документальный мемуаристикалан шотлалтеш.    

Серызе шке ӱмырыштыжӧ марла кандаш да рушла вич книгам луктын шукта. Документ негызан, ямде «Мӱндыр ӱжара» повестьше таче мартеат ош тӱням ужын огыл.     

Тӱҥ произведенийже-влак

• Патриот-шамыч: ойлымаш-шамыч [Патриоты: рассказы]. Йошкакр-Ола: Маргосиздат, 1940. 60 с.
• Чодрасе сӱан: ойлымаш-вл. [Лесная свадьба: рассказы]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1955. 47 с.
• Тул воктене: ойлымаш-вл. [У костра: рассказы]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1960. 88 с.
• Комунист Миклай: повесть. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1966. 136 с.
• Пӱртӱс муро: ойлымаш, очерк, фельетон [Поэзия природы: рассказы, очерки, фельетоны]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1968. 110 с.
• Россон чодраште: (документ негызеш возымо повесть) [В лесах под россонами: документ. повесть]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1972. 128 с.
• Пондаш мыскара: ойлымаш-вл. [Борода: юмор. Рассказы]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1976. 72 с.
• Пӱртӱс муро: ойлымаш-вл. [Поэзия природы: рассказы]. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1981. 206 с.

Моло вере савыкталтше произведенийже-влак

• Гай: (рассказ) // Туан литература: 2 ч.: кудымшы класслан хрестомати / К. Беляев дон С. Ибатов. Козмодемянск: Маргосиздатын Кырык-Мары филиал, 1949. С. 158-163.
• Кайык комбо // Марий литература: 10 класслан хрестоматий / А.Ф. Веденькин ямдылен. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1975. С. 145-149.
• Кастене мутланымаш: ойлымаш // Шочмо йылме: тӱҥалтыш школын кокымшо классшылан лудшаш книга / П.А. Клюкин ден А.Н. Глушкова ямдыленыт. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1960. С. 221-222.
• Кум теҥге: ойлымаш // Марий литература: 10 класслан хрестоматий / А.Ф. Веденькин ямдылен. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1975. С. 139-143.
• Россон чодыраште: документ негызеш возымо повесть // Ава шӱм: кум повесть. Йошкар-Ола: Марий кн. изд-во, 1991. С. 143-251.
• Шошым: ойлымаш // Марий литератур: 4 класслан хрестоматий / Е.М. Иванова, А.Н. Клюкина, П.А. Клюкин ямдыленыт. Йошкар-Ола: Кн. лукшо марий изд-во, 1972. С. 149-150.
• А илыш шуйна…  Новелла // Марий коммуна. 1975. 29 март. С. 4.
• Йочам годым: ойлымаш // Ямде лий. 1975. 12 апр.
• Йӱдеат руштат: сатира // Ончыко. 1965. № 5.
• Кастене: ойлымаш  // Ончыко. 1955. С. 69-70.
• Корнышто: ойлымаш // Марий коммуна. 1937. 9 март. С. 3.
• Красноармеец: ойлымаш // Марий коммуна. 1939. 9 окт.
• Мирон кугызан ойлымашыже // Ончыко. 1955. № 1. С. 57-62.
• Ни кол огыл, ни шыл огыл: очерк // Волжская правда. 1966.  6 авг.
• Нигӧ, нимо мондалтын огыл: корнысо блокнот гыч // Марий коммуна. 1971. 23 февр. С. 4.
• Родинын ӱдыржӧ: писательын блокнотшо гыч // Рвезе коммунист. 1940. 9 март. С. 4.
• Салам, шыже! // Марий коммуна. 1966. 3 сент. С. 4.
• Шошо телым сеҥа: ойлымаш // Марий коммуна. 1963. 14 апр. С. 4.
• Элнетыште: очерк // У вий. 1933. № 4. С. 41-42.
• Юрий Чавайн // Ончыко. 1964.  № 2. С. 53.

Муро-влак

• Если бы знала, как глубоко озеро!
• Река глубока, а воды нет
• Восходит утреннее солнце

Моло йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

• У костра: рассказы / пер.  А. Докукина. Йошкар-Ола, 1959. 80 с.
• Поэзия природы: рассказы / пер.  А. Смоликова, М. Мукачева, З. Макаровой, Л. Ятманова. Йошкар-Ола, 1977. 112 с.
• Дедушкина азбука: рассказ  / пер. Л. Ятманова // Зелёная роща. М., 1976. С. 192─197.
• На зорьке: рассказы. Йошкар-Ола, 1977. 112 с.
• Лесная свадьба: повесть, рассказы. Йошкар-Ола, 1985. 176 с.
• На озере Шап: рассказ / пер. А. Докукина // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 223─229.
• В лесах под Россонами: документ. повесть; пер. с марийск. Р.И. Ананьевой.  Йошкар-Ола: МПИК, 2008. 119 с.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• А. Мичурин-Азмекей // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 413-415.
• А. Мичурин-Азмекей (Александр Степанович Ятманов) // Ончыко. 1984. № 2. С. 49.
• А. Мичурин-Азмекейлан – 85 ий // Провой кундем. 1997. 24 окт. С. 49.
• Валентинов А. На зорьке: в мире книг // Марийс. правда. 1970. 15 янв. С. 3.
• Васильева К. Годы и судьбы Ятмановых // Передовик. 2002. 19 нояб. С. 3.
• Виса А. «Чодрасе сӱан» нерген йолташем дене мутланымаш // Ончыко. 1956.  № 3. С. 89-91.
• Глушкова З.М. Мичурин-Азмекей – марий Пришвин // Марий Эл. 2007. 2 окт.
• Галютин Ю. Пӱрымашыже ойлымаште улмаш: А.С. Мичурин-Азмекейын шочмыжлан - 85 ий // Марий Эл. 2007. 2 окт.
• Данилов Б. Мичурин-Азмекейын творчествыжым каҥашымаш // Марий коммуна. 1961. 29 сент. С. 3.
• Зайниев Г. Азмекей – марий Пришвин // Кугарня. 1997. 31 окт.
• Ибраева Г. Туныктымо пашажым Кугу Корамас школышто тӱҥалын // Волж. вести. 2012. 11 окт. С. 3.
• Иванов Л. 70-летие А.С. Мичурина-Азмекея // Молодой коммунист. 1982.  4 нояб.
• Изи Моламас гыч пӱртӱс мурызо / И.Степанова ямдылен // Кугарня. 2007. 5 окт. С. 4.
• Кадыков Н. «Лесная свадьба»: о сб. рассказов Мичурина-Азмекея // Марийская правда. 1956. 25 март. С. 3.
• Кадыков Н. «Тул воктене» // Марий коммуна. 1961. 13 янв. С. 3.
• Новиков Вл. Певец родной природы: писателю А. Мичурину-Азмекею – 60 лет // Молодой коммунист. 1972. 12 окт. С. 3.
• Осмин И. Пӱртӱсым мурышо // Марий коммуна. 1968. 22 нояб. С. 3.
• Тимофеева В. Йомартле пионер жапем // Ямде лий. 1980. 26 янв. С. 2.
• Каныш-Ковешникова Г. Страсти по писательскому дому // Марийская правда.  2007.  4 окт.  С. 8.
• Юксерн В. Мичурин-Азмекей: «Шарнымаш» цикл гыч // Марий Эл. 1996. 27 апр. С. 4; 30 апр.  С. 6; 1 май.  C. 6; 6-7 май.  С. 7.
• Ятманов Л. Поэзия природы // Марийская правда. 1982. 29 окт. С. 3.

Чап

• СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1957).
• Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1962).
• Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1982).
• II степенян Ачамланде сар орден (1985).

Кылвер-влак

• Мичурин-Азмекей.(руш)
• Великий подвиг советского народа.(руш)
• Личные фонды - Государственный архив Республики Марий Эл.(руш)
• Мичурин - Азмекей (Ятманов Александр Степанович) (1912-1985) – марийский писатель.(руш)

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 240.
2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 413-415.
3. Иванов И.С. Марий литератур. Йошкар-Ола, 1994. С. 8-12.
4. Галкин И.С. Кто и почему так назвал. Йошкар-Ола, 1991. С.125.
5. Иванов Л. 70-летие А.С. Мичурина-Азмекея // Молодой коммунист. 1982.  4 нояб. С. 1.
6. Глушкова З.М. М ичурин-Азмекей – марий Пришвин // Марий Эл. 2007. 2 окт.
7. Галютин Ю. Пӱрымашыже ойлымаште улмаш: А.С. Мичурин-Азмекейын шочмыжлан - 85 ий // Марий Эл. 2007. 2 окт.
8. Данилов Б. Мичурин-Азмекейын творчествыжым каҥашымаш // Марий коммуна. 1961. 29 сент. С. 3.
9. Зайниев Г. Азмекей – марий Пришвин // Кугарня. 1997. 31 окт. С. 10.
10. 10. Зайниев Г. Серыш да почеламут // Марий Эл. 2012. 3 окт. С. 7.
11. Изи Моламас гыч пӱртӱс мурызо / И.Степанова ямдылен // Кугарня. 2007. 5 окт. С. 4.
12. А. Мичурин-Азмекейлан – 85 ий // Провой кундем. 1997. 24 окт. С. 49.