Шабдаров, Иосиф Архипович

Шабдар Осып (Шабдаров Иосиф Архипович, 27 Ӱярня 1898 — 11 Кылме 1937) – марий литературылан пеҥгыде негызым пышытше-влак кокла гыч иктыже. Тудын ойпогыжо шуко йыжыҥан. Тудо уста почеламутчо, тале прозаик, драматург, литератур критик да публицист. Шабдар Осыпын шочмо верже – Шернур кундемысе Лужалу ял. Тиде ялеш ончыкылык серызе 1898 ий 27 Ӱярня тылзын йорло кресаньык ешеш шочын.

Осыпын 4 ияш улмыж годым 4 шочшан еш ава деч посна кодеш. Изи йочалан йӱштӧ-шокшым ужашыже перна. Мустай нылияш тӱҥалтыш школым кум ийыште тунем пытарымек, тудо Шернурысо земский кокияш училищыште шинчымашым поген. Умбакыже тунемаш каен кертын огыл. Ачажлан озанлык пашаште полшен. Яра жап годым эреак сылнымутан книгам лудын. Тудо пашалан тале, ушан рвезе кушкын, сайын сӱретлен. Тылеч посна Осып сем деке шӱмаҥын.

Шабдар Осыпын илыш-корныжым тӱслен шымлымек, теве мом каласыман: тудо революций деч ончычак мурпого пашам тӱҥалын. Возаш тӱҥалме жаплан серызе кугу илыш-корным эртен. 1917 ийыште Пургыж гыч Шыжа тылзе марте кугыжаныш армийыште лийын. Уста рвезе мер илышыште ончыл радамыште шогымо дене серлаген огыл. Илыш дене тӧр ошкылашлан тунемаш, уш-акылым келге шинчымаш дене пойдараш шонен. 1918 ийыште шыжым Шабдар Осып педкурсыш тунемаш пурен.

«Тыште мыйын общественный ден литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым, почеламутым возкалаш тӱҥальым. Тунамак кугу просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым».

Тиде пагытыште самырык сылнымут мастар 50 наре почеламутым возен. Педтехникумысо рвезе - ӱдыр-влак кок драматический труппыш ушнен, яллаш лектын, спектакльым, концертым ончыктен коштыныт. Кок труппо гыч иктыжым Шабдар Осып вуйлатен. Тунемше-влак кид дене возымо кум журналым савыктеныт: тыште йомак, пьесе, почеламут-икманаш, тунемше-влакын пашашт сералтын. Шернур педтехникым тунем пытармек, Иосиф Архипович Куженерысе кокымшо ступенян шынык-ончыктышо школышто туныктен. Икмыняр ий туштак директорлан ыштен, школым йӧршеш уэмден да пӱтынь марий кундемыште ончыко луктын. Тылеч вара тудо шочмо велыш пӧртылын. Шернур кыдалаш школышто руш йылме да сылнымутым туныктен. Тиде жапыште Шабдар Осыпын мурпогыжо утларак кушкеш, вияҥеш.

Почеламутчо марий сылнымутышто пеҥгыде верым налеш, произведенийже-влак «У илыш», «У вий» журналыште, «Йошкар кече» газетыште савыкталтыт, а 1929 ийыште «Кӱсле йӱк» икымше почеламут ойпогыжо лектеш. Ий гыч ийыш усталыкым поген. Шабдар Осып 20-шо ийла мучаште сылнымутын вестӱрлӧ жанржым – эпический сынан прозым сорлыклен. 1928 ийыште «У вий» журналеш серызын «Акырсаман» повестьше лектын, а 30-шо ийыште тиде повесть «Ӱдырамаш корно» дене пырля посна книга дене савыкталтын. Тыште ме революций ден граждан сар годым марий ялын пуламыр илышыжым ужына.

30-шо ийласе марий сылнымутын ик пале кышаже – Йошкар-Олаште марий серызе-влакын 2-шо конференцийышт эртен. Тушто Шабдар Осып «Марий литератур творчестве да критике» темылан докладым ыштен. Шабдар Осыпым моло дене пырля совет серызе-влакын I-ше погынышко колташ пунчалым луктын. Но 1937 ий 1 Пеледыш тудо НКВД кидыш логалын. Тудо ийынак Кылме тылзын 11 кечын, чот индырымек, палач-влак йӧршеш титакдыме сылнымут мастарым 19 шагат кастене лӱен пуштыныт. Тыге куатле талантан Шабдар Осыпын ӱмыржӧ корно кыдалне, 39 ийыш тошкалмек, пеледме пагытыште кӱрылтын. Но кеч-могай айдемын акшым тӱняште мыняр илыме дене огыт висе. Шабдар Осыпын кодымо усталык пашаже кызытат пеш поян да пайдале.

Негыз

• (Руш.) "Марий сылнымутын эртымгорныжо". Йошкар-Ола, 1989
• (Руш.) Шабдар Осып да тудын сылнымут йӱлаже. Черных С.Е. Йошкар-Ола, 1975
• Осып Шабдар. Мурпого. Йошкар-Ола, 1988