Шабдаров, Иосиф Архипович

Иосиф Архипович Шабдаров
Иосиф Архипович Шабдаров
	Шабдар Осып
Шочын	1898 ий 27 ӱярня
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Вичкудо ял
Колен	1937 ий 11 кылме (39 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола ола
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем;
Тыршымаш алан	серызе, Драматург, туныктышо, учёный-литературовед

Шабдар Осып (Иосиф Архипович Шабдаров) (1898 ӱярня 27, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Вичкудо ял – 11 кылме 1937, Йошкар-Ола ола) – марий серызе, почеламутчо, драматург, литератур критик, публицист, туныктышо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1934).

Илыш корныжо

Йоча да самырык жапше

Шабдар Осып 1898 ийын ӱярня тылзын 27-ше кечынже Озаҥ губерний Чарла уезд Вичкудо ялеш йорло кресаньык ешеш шочын. Тудын ачаже, Архип Тимофеевич, ялозанлык, столяр пашам ыштен. Серызын аваже – Мусий Марья – тулык ӱдыр, Чодыраял гыч лийын. Мария Мусиевна самырыкше годымак шодо пуалме дене черланен колен. Тикын Арпик ныл шочшо – кум эрге да ӱдыржӧ – дене кодын. Еш йорлын илен. «Ачам-авам йорло ыльычат, путырак начарын иленна, а ныл ияшем годым авам колышат, пеле сокыр ачам изи йоча дене кодо», – возен Осып. «Илышем» лӱман статьяштыже Иосиф Архипович тыге шарна:

Мыйым ончен-куштен шогышо нигӧат лийын огыл. Ты жапыште авам пӱртӱс лийын: кеҥежым олыкышто, пасушто, чашкерлаште вуй орам дене тӱрлӧ мурым (южгунам шке гыч шонен лукмым) мурен коштам ыле, адак пошкудо кугызан, ачамын йомакыштым колышташ моткоч йӧратенам.

Поэт лиймекыже, Шабдар пӱртӱс сӱретлан ятыр сылне почеламутшым пӧлеклен:

Пӱртӱс сыным ожнысек
Мые пешак йӧратем…

Лач сылнымутышто, мотор пӱртӱсыштӧ гына рвезе шӱмжылан куаным муын, калыкын йомартле ойпогыжо тарзе илышын орлыкшым сеҥаш полшен. Шабдар йорло еш гыч лийын гынат, тунемашак тыршен. Анна Архиповна, писательын шӱжарже, тудын йоча жапше нерген тыге ойлен:

Осып Мустаевысе земский училищыште ныл ий олмеш кум ий тунемын. Школ вуйлатыше да учительжылан С.И. Куклин ыштен. Рушла ойлаш кумылаҥден. Шкежат тудо руш лийын гынат, марий йылмым сай шинчен. Тудо, ончыл шонымашан туныктышо, йоча-влакым тыршен шинчымашым погаш, пасу пашам йӧратен ышташ тыныктен. Йочаж годым Осып пешак чулым, чыла ыштен моштышо йоча лийын. Тудын поян фантазийже, эре у модыш-влакым шонен моштымыжо, йоча-влак коклаште «командир» улмыжо ушештаралтеш. Южо йочаже урокым коден але школыш коштмым чарнен гын, Осып тудым пӧртылтен моштен.

1909 ийыште Шабдаров Шернур кок классан училищышке тунемаш пура. Йорлыклан кӧра умбакыже тудо тунем кертын огыл. Йогор изажын армийыш каен колтымекеже, ачажын первый полышкалышыже лийын. Тудо кеҥежым курал-ӱден, тӱредын толашен, кӱтӱм кӱтен, телым йыдалым, пижергым пидын, поян-влаклан шурным шияш коштын. Тарзе, кӱтӱчо илышыжым шарналтен, Шабдар, педтехникумым пытарымекыже, «Кӱтӱчын мурыжо» (1923) сылне почеламутым возен:

Кумда тÿня – суртем уло,
Вольык кÿтÿ – сай ешем,
Изи шÿвыр – таҥем уло,
Ужар олык – тöр вакшем.
Каван печет – шемылай кожер,
Мÿкш отарем – пундышла.
Пура-пÿрем – яндар эҥер,
Уло пого – муш сола.
Ой, шÿвырем, шÿвырем,
Ӱмыр мучкаш сай таҥем.
Олык воктен эр – касат
Ший йÿкет ден муралтат.
Кастеныжат шокталтет –
Сай кумылем тодылалтеш,
Эрденыжат муралтет –
Шÿмем-кылем нöлталтеш…

Але теве Койсола гыч П.Ф. Анисимовичын шарнымыж гыч:

Озаҥыш тӱшкан ула дене мийыме годым Шабдар Осып, кумда чодырам шергылтен, уло кумылын яндар йӱк дене мураш йӧратен, йолташыже-влаакым шке усталыкше дене ӧрыктарен». Кастене, яра жапыште але пайрем вашеш, Осып книга-влакым лудын. Руш йылмым палымыжлан кӧра тудо руш да вес элласе классик-влакым чарныде лудын шоген. «Адак «Марла календарь» дечат ойырлен огыл, – каласкала умбакыже Анна Архиповна: – Тудын первый серызыже С.Г. Чавайн лийын, а чын литературный корныш лекташыже А.Ф. Конаков полшен. Сергей Чавайнын «Марий калыкын тошто илышыж гыч» (1908) книгам Шабдар пытартыш кече мартен сондык пундаштыже арален. Кажне рушарнян Шабдаров Шернур селасе библиотекыш коштын, книга-влакым наледен, лудын шоген. Мӧҥгыштыжӧ улмыж годым адак кӱслем шокташ, сӱретлаш йӧратен. Ачаж деке пошкудо иктаж паша дене толын гын, Осып тудым тыманмеш сӱретленат шынден, вара мыланна ончыктен… Ешыштына кажныже могай-гынат инструмент дене шоктен. Осып кӱслем шоктен гын, Егор шӱвыр шокташ мастар лийын (армийышкат тудо шӱвыр денак кайыш), Матвей-гармоньым. Архип Тимофеевич йоча-влакын шоктымыштым йӧратен колыштын да шкежат ковыж, кӱсле дене шоктен моштен.

1917 ийыште февраль гыч октябрь тылзе марте Иосиф Архипович Кунгур олаште служитлен. «Учебный командыш пурен тунем лектым. Вара кок тылзе наре отделенный командирлан шогышым. Революций лиймеке, мыйым «Совет солдатских депутатов» манмашке сайлышт. Сентябрь тылзыште пеш чот туешкышым, ныл арня госпитальыште кийымеке, кум тылзылан мӧҥгӧ колтышт. Тунам лач демобилизаций тӱҥале, – возен варажым писатель, – революций мыйын илышем вес корныш колтыш. Октябрьын сеҥымыж нерген уверым тудо мӧҥгыштӧ куанен вашлийын. Икмыняр жап Токтай-Белякыште счетовод курсышто тунемын, кооперативыште, вара Шернур ЧК-ште пашам ыштен. Тиде жапыштак яллашке лектын, у илыш нерген докладым, беседым эртарен, бандит-влак ваштареш кредалын. Ончыкылык писательын илышыштыже у йыжыҥ палемдалтеш. Тудо 1918 ийыште Шернур селаште почылтшо педагогический курсыш (вара тудо техникумыш савырна) тунемаш пура. «Тыште мыйын общественный да литературный пашам вияҥе. 1919 ий гыч пьесым, почеламутым возкалаш тӱҥальым. Тунамак кугу культурно-просветительский пашам эртарышым, тӱрлӧ докладым лудым, сценыште модым… Шарнем, 1919 ийыште, шошо велеш, «Йошкар кече» газетеш мыйын «Шӱдыр» лӱман почеламутем печатлалте. Куанымаш мучашдыме ыле. Тылеч вара чӱчкыдынак «Йошкар кече», «Марий коммунист» газетлаш почеламут-влакем печатлалташ тӱҥальыч. Тыге мый поэзий корныш лектым»,-возен Шабдар шкеж нерген. Педтехникумышто тунемме жапыште (1918–1923 ийла) Шабдар 50 наре почеламутым, пьесе-влакым возен, В.И. Ленинын илыш корныжым марий йылмыш кусарен.

Школ да мер илыш

Иосиф Архипович Шабдарын ойпогыжо ойыраш лийдымын туныктымо пашаж дене кылдалтын. Тудо виян педагог лийын, йоча уш-акылым, школ илышым келгын пален шоген. Шернур педтехникумым тунем пытармеке, Шабдар 1923 ий гыч Кужэҥерысе 2-шо ступенян школышто пашам ыштен, руш литературым туныктен. Кок ий гыч тудым школ вуйлатышылан шогалтеныт. Тале, шотан вуйлатыше, у илышым чоҥымаште школын эре ончыл верыште лийшашлыкше нерген шонен да пашам чот ыштен. 20-шо ийла кыдалне Марий кундемыштына школ-городок-влак туныктымо да воспитатлыме паша шотышто ончыл верым налын шогеныт. Нунын кокла гыч Куженерысе III Интернационал лÿмеш школ-городок ик эн сайлан шотлалтын. Тудын тале пашаж нерген верысе да Москосо газет ден журналлаште моктен возеныт. 1927 ийыште Шабдар шкежат «Туныктымо паша» журналыште школ нерген статьям савыктен. Тунамсе городокышто 1-ше ден 2-шо ступенян школ-влак, интернат, йоча пöрт, библиотек, тÿрлö мастерской-влак верланеныт. Городок ялысе туныктышо-влак дене пеҥгыде кылым кучен да нунылан эреак полшен. Пошкудо школла гыч йоча-влак экскурсий дене чÿчкыдын коштыныт. Кундемысе туныктышо-влакын конференцийыштат эреак городокеш эртен. Школыш толмо тÿҥалтыш ийыштак Шабдар шке предметше дене гына серлаген огыл, тудым учебно-воспитательный комиссийыш пуртеныт. Тиде комиссий туныктымо методикым вияҥден, школлан программым ямдылен, урок-влакым эртараш план-влакым рашемден. Иосиф Архиповичын вуйлатымыж дене туныктышо ден тунемше-влак ялысе илыш-йÿлам, культурым, озанлык пашам шымленыт, фольклорым погеныт. Иосиф Архипович Шабдаровын городокышто пашам ыштымыже серызын творчествыжымат пойдарен. Ушештарена, 1931 ийыште тудын «Кориш», «Тÿшка вий дене» йоча повестьше-влак савыкталтыт. «Архивысе документ-влак теве мом ончыктат, – воза Марпединститутын доцентше Р. Хакимова: – Марий калыкын йöратыме писательже О. Шабдар ончыл шонымашан уста педагог лийын, калыкым туныктымо пашаште мондалтдыме, ик эн волгыдо кышам коден». Поэт-педагог Шабдар тÿрлö школлашке, педтехникумлашке миеден, студент ден йоча-влак коклаште поэзий тул шочмым пален налаш да тудым куштышаш верч чарныде тыршен. 1928–1933 ийлаште И.А. Шабдаров Озаҥыште, Восточно-педагогический институтышто тунемеш, тÿрлö наукым радамлыме тудын уш-акылжым пойдара, пÿсемда. Вара аспирантурышто шинчымашым поген, наука пашаеҥ лияш ямдылалтын. Тидын годымак Иосиф Архиповичын шÿм-кылже самырык-влак пелен лийын. Тудо студент, возаш тÿҥалше автор-влак дене кылым кучен. Ик гана веле огыл Красноуфимск оласе Урал марий педтехникумышко миеден. Тушто туныктышо да тунемше-влак коклаште марий литературын кушмо корныжо, шкенжын творчествыж нерген каласкален, почеламутлажым алал кумылын лудын.Техникумын литкружокшымат öрдыжеш коден огыл: самырык-влакын творчествыштым шымлен, кÿлешан каҥашым нунылан пуэн. Тунамак возен:

Родо-шамыч, тунемза!
Илыш йöным палыза.
Тошто койышым кодыза.
Волгыдышко лекталза!
Нигö дечат ида лÿд,
Огеш сеҥе тендам йÿд!..

Шабдарын педагогический усталыкше ойыртемынак Н.К. Крупская лÿмеш марий кугыжаныш педагогический институтышто пашам ыштымыж годым (1933–1937) палдырнен. Институтышто Иосиф Архипович марий литературым, методикым туныктен, студент-влак дене педагогический практикым эртарен. Тудын келге содержаниян да сылнын лудмо лекцийжым студент-влак йöратен колыштыныт. Доцент Иосиф Архипович студент-влаклан сай поро кугурак йолташ, тале лектор, творческий да шымлыме пашаште виян вуйлатыше семын ушештаралтеш. Иосиф Архипович пединститутышто пашам ыштымыж кокла гыч школ нерген шонымыжым чарнен огыл. Шочмо литературым школлаште келгын, наука негызеш, сылнын туныктышаш верч тургыжланен. 1934-ше ийыште Шабдар шочмо литературым туныктымо шотышто икымше программым возен. Тиде программ негызеш пединститутысо студент-влак марий литератур дене рабфакыште урок-влакым эртареныт. Ик ий гыч тудын марий литератур дене хрестоматийже-влак савыкталтыт. Шабдар Осып критика ден литературоведенийланат кӱлеш верым ойырен шоген, самырык автор-влаклан тудо тале туныктышо да тургыжланыше воспитатель лийын.

Сылнымут возаш моло мастарлыклан тунемме гаяк чот тунемман. Тиде, мыйын шотышто, кок корно дене вийнен кертеш. Ик могыржо — тунемаш, шуко лудаш кӱлеш. Вес могырым — шке калыкетем чот шинчыман, тудым алал кумылет дене йӧратыман, тудын илышыжым, койышшоктышыжым, йылмыжым чот шинчыман… Адак илышыште чылт кузе лиеш, тудым тӱрыснек возаш тӧчымӧ ок кӱл, эн кӱлешыжым, эн оҥайжым гына налман… Сылнымут возымо годым оранек возымо пуламашкет пуро, кушто улметым мондо, герой-влак илыш дене илен ончо, нунын ужмыштым уж, кол…

– возен Шабдар. Шабдар келге содержаниян ятыр литературно-критический паша-влакым возен: «Социалистический реализм нерген» (1933), «Марий поэзий ден поэт-влак нерген» (1934), «Империализм саман жапысе марий литература» (1935, тышке кум статья пурен: «Марий литература историйын проблемыже-влак», «Марий литературын шочмыжо», «С.Г. Чавайн»), «А.С. Пушкин марий литературышто» (1937) да т.м.

Илыш мучаш

Элыштына 30-шо ийлаште социально-политический илыш чот нелеммылан кöра марий литература илышат палын пужлен. Марий сылнымутыш тунам шагал огыл литературный карьерист, шкеныштым тÿрлö чоя йöн дене ончык лукташ тыршыше еҥ-влак толыныт. О. Шабдар 1937 ий 22 апрельыште ВКП (б) ЦК-н партконтроль комиссийышкыже да «Правдышке» 5 страницан йодмашым возен. Но арам. Тудо Моско гыч осалым чактараш, чыным пöртылташ полшышо вашмутым вучен шуктен огыл… 1937 ий 1 июньышто йÿдым писатель НКВД кидыш логалын. Тиде кечын Марий АССР прокурорын заместительже О. Шабдаровым «Марий АССР - ысе контрреворлюционно-националистический организацийын активный членже» семын арестоватлаш санкцийым пуэн. НКВД тройкын пунчалжым 1937 ий 11 ноябрьыште 7 шагат кастене палач-влак шуктеныт, нуно Шабдар Осыпым лÿен пуштыныт. «Шабдар Осыпын ойпогыжо, – воза С.Я. Черных «Талант пеледме да порволымо жап» статьяштыже, – кызыт марий калыклан веле огыл кумдан палыме, пÿтынь Россий сылнымутышто, финн-угор тÿняште кÿлеш семын аклыме». «Эртыше жапыште, – палемда М. Казаков, – марий поэзий ятырак ончыко тошкалын, у вий дене пойдаралтын. Но ончычсо йолташ-влакым нигунамат она мондо, нунын тÿҥалме негызышт ÿмбаке у кермычым пышташ, тÿшка мурышко шке йÿкнам ешараш эреак тунем толына. А туныктышо-влак коклаште Иосиф Архипович, ик уста дирижёржо, марий сылнымут толкыным вуйлатен шога. Тудлан ме гына огыл, ончыкылык тукымат поро шомакым каласаш тÿҥалеш…»

Сылнымут корныжо

Тӱҥалтыш ошкыл

Шабдарын икымше почеламутшо «Помыжалт, марий!» (1918) эше педагогический курсыш тунемаш пурымыж деч ончычак, шыжым, шурным шийме жапыште, шочын:

Марий калык, малыше калык,
Кунам тые помыжалтат?
Помыжалталын, вуй нöлталын,
Кунам йырваш ончалат?..
Пич йÿд эртыш ÿмбачет,
Ӱжара, ужат, коеш…
Теве вашке сай кечет
Тыйым лектын ончалеш!

Тыге первый почеламутем шочо. Кагаз ӱмбакше вара, шуко жап лиймеке веле, сералте. Тудым революций саман, паша, кугу куанымаш, шӱм вургыжмаш шочыктен

– возен Шабдар. Граждан сар жапыште, 20-шо ийлаште самырык авторын ятыр почеламутшо печатьыш логалеш, тунамак Шабдар шемер марий калык ончылан шкенжым уста поэт-лирик семын ончыкта. Тиде жапыште тудо «Тунемза», «Волгыдышко», «Таҥемлан», «Рвезыже, ончыко каена» да моло почеламутлам воза. Шкенжын «Волгыдышко» (1918) лирический произведенийыштыже тудо у илышлан куана, тунемаш, Совет властьлан полшаш ÿжеш, кугыжан тюрьма гыч утлен, шемер калыкын эрыкыш лекмыжым саламла:

Ынде, родо, тарване!
Кечет шаҥгак легылден,
Казаматетшым коден,
Эрык дене куане!

«Эй, шемер марий, йывырте!»

1921 ийыште, Марий автоном область почылтмеке, Шабдар Осып марий калыкын автономий лÿмеш «Эй, шемер марий, йывырте!» моктем мурым воза. Автор калык-влакым ваш-ваш келшен илаш, пашам у семын ышташ ÿжеш:

Тÿрлö вер гыч погынен,
Ик сай ойым пидына.
Каҥаш кылым чот моктен,
Эрык мурым мурена!
… Муро йÿкна, талышнен,
Кÿдырчыла мÿгырыжö.
Марий калыкым нöлтен,
Ончык корным виктарыже!

«Йывырте!» почеламутын да мурын историйже нерген марий журналист Гельсий Зайниев «Эй, шÿмбел, йывырте» статьяштыже тыге возен: «О. Шабдар «Йывырте!» почеламутшым Бирск олаште лекше «Маяк» газет редакцийыш колтен. «Йолташ-шамыч, лиеш гын, ты почеламутым печатлыза!» – манын. Тудын почеламутшо газетеш савыкталтын. Тыгеракын, Шабдарын «Йывырте!» почеламутшо Шернур мландеш шочын, эрвел марий кундемыште калык коклаште шарлен. Тышан тудын чын илышыже тÿҥалын. Кокымшо гана вич ий гыч шочын-ындыже Марий автономийын рÿдö олаштыже — Краснококшайскыште. Марий калыкын мурызыжо, И.С. Палантай, талантан композитор, «Йывырте!» почеламутлан волгыдо, марш гай семым возен… 1-ше март, 1926 ий, Марий областьыште Совет- влакын VI съездышт эртен. Концерт лийын. Дирижёр кидшым нöлталеш, йÿксö шулдыр семын солалтен колта. Тунамак у театр куатле сем дене темеш…

Прозышто икымше ошкыл

«Ожныжо шукым почеламут-влакым гына возкалыше, кызыт мый сылнымутан проза велыш утларак лупшалтым», – «Марий литературым вияҥдаш» вуймутан статьяштыже Шабдар у вашталтыш нерген палемден. 1928 ийыште «У вий» журналеш Шабдарын «Акыр саман» повестьше печатлалтын. Тудо — серызын икымше прозаический произведенийже. Тыште Октябрь революций ден граждан сар жапыште марий ялын илышыже, класс кучедалмаш сÿретлалтыныт. Повестьын тӱҥ геройжо – Прокоп Васли – тошто илыш ората гыч лекташ тыршыше, илышыште чыным кычалше икмарда кресаньык. Тудын образшым автор кушмаште, вашталтмаште почын пуэн. Повесть тӱҥалтышыште Прокоп Васли элыште, ял коклаште илышын пудыранаш тӱҥалме вожшым але умылен ок керт: «Эй, атан! Могай илыш тольо, нимо мучашымат муаш ок лий. Иктыже ик семын ойла, весыже вес семын, кумшыжо кумшо семын кукта. Ала-кӧлан ӱшанаш? Ала-кушто чын, ала-кушто шоя – палашат ок лий…» Коммунист Орай Пӧтырым поян-влакын янлыкла пуштмышт Васлин шинчажым почеш: «Васли кугызат, шӱгар пече воктен эргыжын мутшым колышт шогышыжла, вуй йырже шуко шоныш… «Акыр саманже толаш толын да мыланна, йорлылан, огыл, а поян тӧра ден поп-влаклан. Мучашыштым шижын, тыге ажгыныше гай толашат улмаш», – шона Васли кугыза. Шӱргыж мучко йоген волен, Пӧтырын шӱгар рок ӱмбакыже кок-кум чӱчалтыш шинчавӱдшӧ чӱчалте». Шке повестьыштыже серызе у еҥ-влакым-фронт гыч пӧртылшӧ йошкарармеец Орай Пӧтырым, Васли Йываным, Кузьман Йываным сӱретла. Нуно чыланат илышым саемдыме верч кучедалыныт. Ялысе поян Тайлан Выльып, Вӧдыр Микал, Кугу Семон, черке орол Сидыр гай еҥ-влаклан у илыш келшен огыл, нуно тошто семынак оза лийын коднешт. Совет властьлан чаракым шындылыт, шемер калыкын тале эргышт-влакым пуштедат. «Акыр саман» повесть авторлан шкаланжат келшен докан. Арам огыл дыр тудо шке произведенийжым калык коклаште, школлаште, клублаште, тÿрлö конкурсышто ик гана веле огыл йöратен лудын. Теве кузе тиде произведенийым аклен серызе Ким Васин: «Повесть, написанная глубоко, проникновенно, сильная изображением человеческих характеров, была созвучной и типологически родственной таким повестям, как «Перегной» Л. Сейфуллиной, «Всадники» Ю. Яновского, «Жребий» К. Наджми. Недаром в переводе на русский язык издательство «Художественная литература» опубликовало её в антологии многонациональной прозы…» 1963-шо ийыште повесть венгр йылме дене Будапешт олаште «Форраш» («Памаш») марий проза сборникеш савыкталтын. 1931 ийыште посна книга дене писательын «Кориш», «Тӱшка вий дене» йоча повестьше-влак савыкталтыныт. Идейно-тематический могырым «Кориш» повесть М. Шкетанын «Мичун уке ачажат», А. Конаковын «Тулык ÿдыр», В. Сузын «Вараш ача» йоча произведений-влакым шарныкта. Повестьын йылмыже лывырге, поян. Йочан психологийжым келгын почын пуаш писатель тӱрлӧ афоризм-влакым кучылтеш. Марий учёный И.С. Галкин «Шабдарын йылмыже нерген» статьяштыже тыге палемда: «…Кö «Ӱдырамаш корно» романым, «Кориш» повестьым лудын гын, тудо каласа: «Эй, вет йылмыже, могай сылне йылме, памаш вÿд гай яндар да мÿкш умдо гай пÿсö». 1932 ий. Кеҥеж. Озаҥысе Восточно-педагогический институтын студентше Иосиф Архипович Шабдаров Буймышто ял озанлык практикым эрта. Ялысе илыш, тушто лийше тÿрлö событий-влак öрдыжеш огыт код. Серызе тушто ужмо-колмыж негызеш «Телеграмма» вуймутан повестьым воза. Произведений 1933 ийыште «У вий» журналын 2 ден 3-шо номерлаштыже савыкталтеш. «Телеграммыште» колхоз илыш сӱретлалтеш. Туныктышо Матвей Кузьмичын образше гоч Шабдар тошто интеллигенцийын социализм чоҥымо пашашке ушнаш тӱҥалмыжым, шонымашыже вашталтмым оҥай ончыктен. Марий прозышто тошто интеллигентын образшым ме М. Шкетанын «Эреҥер» романысе Яндышев гоч ужына. Нине кок геройжат у илыш ӱмбак тӱҥалтыште ӱшаныдымын ончат гын, вара семын мелын шогалыт. Эн кугу чапым Шабдар шкенжын «Ӱдырамаш корно» романже дене налын. Писательын творчествыжым иктешлыше произведенийын посна ужашыже-влак 1929 ийысе «У вий» журналын кум номерлаштыже, адак 1930 ийыште «Акыр саман» повесть дене пырля ик книгаште, тичмашын Москошто «Художественная литература» издательствыште 1937 ийыште савыкталтын. Роман жанр деке лишемаш Шабдарым чумыр творчествыже ямдылен. Тугак марий литературышто улшо роман-влак: Н. Игнатьев «Вурс мардеж» (1932), «Савик» (1933), «Туан сäндалык» (1935), М. Шкетанын «Эреҥер» (1932) – сылне, келге содержаниян, социально-психологический произведенийым возаш йöным ыштеныт. Адак тидымат мондыман огыл, Шабдар самырыкше годымак руш классик-влакын романыштым шуко лудын. Мо нерген вара шке романыштыже Шабдар Осып возен? Серызе ÿдырамашын социалистический обществым ыштымашке корныжым, революций деч вара совет марий ÿдырамашын угычын шочын-кушмыжым ончыктен. «Эреак лишыл да шерге мыланна романын тÿн геройжо – Марина Кугергина», – воза С. Черных «Мемнан йöратыме писательа» статьяштыже. К. Васинын мутшо дене ойлаш гын, лачак Маринан илыш корныж гоч марий калыкын курымаш пычкемыш гыч лекмыже келгын ончыкталтын. «Писатель лу ий наре жап шкенжын эн сылне произведенийжым-«Ӱдырамаш корно» романным-возен да марий литературышто у, социально-психологический произведенийлан негызым ыштен…– лудына С. Черныхын «У илышым моктен» статьяштыже. – Роман келге лиризм дене шыҥдаралтын. Тыште руш кугу писатель Н.В. Гогольын традицийже раш коеш. Ава кумыл, корно, шочмо мланде нерген лирический отступлений-влак кажне лудшо еҥын шÿмешыже эрелан кодыт. Романын йылмыжым ояр кеҥеж кечын тÿрлö тÿсын йылгыж шогышо вÿд дене таҥастараш лиеш…»

Сылнымутшо

Книга-влак

Кӱртньӧ корно: почеламут-влак (Железная дорога: стихи). Йошкар-Ола, 1929. 39 с.
Кӱсле йӱк: почеламут-влак (Звук гусель: стихи). Йошкар-Ола, 1929. 38 с.
Ӱдырамаш корно: роман; Акыр саман: повесть (Доля женская: роман; Гибель мира: повесть). Йошкар-Ола, 1930. 72 с.
Кориш: икшыве илыш гыч ойлымаш (Гриша: рассказ о детстве). Йошкар-Ола, 1931. 72 с.
Тӱшка вий дене: повесть (Коллективными усилиями: повесть). Йошкар-Ола, 1931. 64 с.
Вурс йӱк: почеламут-шамыч (Стальной звон: стихи). Йошкар-Ола, 1933. 104 с.
Ӱдырамаш корно: роман (Доля женская: роман). Йошкар-Ола, 1937. 316 с.
Кориш: повесть (Гриша: повесть). Йошкар-Ола, 1957. 84 с.
Ӱдырамаш корно: роман (Доля женская: роман). Йошкар-Ола, 1957. 215 с.
Кориш: повесть (Гриша: повесть). Йошкар-Ола, 1958. 100 с.
Кориш: повесть (Гриша: повесть). Йошкар-Ола, 1974. 128 с.
Ӱдырамаш корно: роман (Доля женская: роман). Йошкар-Ола, 1975. 224 с.
Мурпого: почеламут, поэма, повесть, статья-влак (Мое богатство – песни: стихи, поэма, повести, статьи). Йошкар-Ола, 1988. 416 с.

Моло вере савыкталтше произведенийже-влак

Поп ден умдыла // У илыш. 1923. № 6. С. 39
У илыш. Волгыдышко. Мурызылан. Йывырте. Марий поэт-влакын почеламут ден марий калык муро сбоник. Поген, тӧрлатен С.Г. Чавайн. М., 1925. С. 48—49, 54, 87.
Айдемын илыш: почеламут-влак [Жизнь человека: стихи] // У илыш. 1924. № 3. С. 24.
Илыш: почеламут // У вий. 1928. № 2. C.6
Шошым: почеламут // У вий.1928. № 5—6. C. 60
Мыйын мурем. Кӱртньӧ корно. «У вий». 1929. № 2. C. 38—39
Таҥемлан: почеламут // У вий.1929. № 6. C. 11
Кӱсле йӱк. Почеламут-влак //У вий.1929. C. 35
Кече, сай юж, яндар вӱд!: почеламут // Пионер йӱк. 1930. № 4. C. 8
Мардеж: почеламут // У вий.1930. № 1. С. 15
Эй, ола, авамла: почеламут //У вий.1930. № 5—6. С. 8
Завод йӱк: почеламут // У вий.1933. № 1. С. 2
У пасушто: почеламут // У вий.1933. № 8. С. 1
Ораде мардеж // У вий.1935. № 4. С. 7
Максим Горький колен // Марий коммуна. 1936. 20 июня
Мыйын мурем. Кӧ сеҥа. Ораде мардеж. Ленин куат. Пеледыш // Ончыко. 1957. № 1. С. 99–102

Вес йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

Ветер весны: стихи / пер. на рус. А. Овчинникова // Дружба. 1957. № 3. С. 9–10.
Гибель мира: рассказ / пер. на рус. А. Деревяшкина // Натиск (Горький). 1934. № 10. С. 50–59.
Гибель мира: рассказ / пер. на рус. В. Муравьева // Родник. М., 1961. С. 19–36.
Гибель мира: рассказ / пер. на рус. А. Кременского // В семье великой. Т. 1. М., 1972. С. 227–243.
Доля женская: повесть; Гибель мира: рассказ / перевод А. Кременского. Йошкар-Ола, 1959. 92 с.
Доля женская: главы из романа // Антология литератур финно-угорских народов СССР. Будапешт, 1975. С. 715–721.
Кориш / пер. на горномар. Йошкар-Ол, 1958. 92 с.
Кориш: повесть / пер. на рус. В. Муравьёва. М.: Детгиз, 1959. 63 с/
Певцу: стихи / пер. на рус. А. Казакова // Песня, ставшая книгой: рожденная Октябрем поэзия. М., 1982. С. 380.
К свету; Сила Ленина; Певцу; Наше время; Весенний ветер: стихи / пер. на рус. С. Сомовой, А. Казакова, А. Ойслендера // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1984. С. 23–27.
Ӹдӹрäмаш корно: роман / пер. на горномар. А. Канюшкова. Йошкар-Ола, 1978. 232 с.

Театрыште шындалтше пьесыже-влак:

Илыш йыжыҥ: пьеса [Повороты жизни: драма]. Мар. театр, 1929.

Илышыже да сылнымутшо нерген литератур

Библиографий

Апатеева Т.Г. Мондалтдыме // Ончыко. 1978. №3, 104–106 с.
Апатеева Т.Г. Осып Шабдар // Марий литература: 9–10 класслан учебник. 1986. 76–85 с.
Апатеева Т.Г. Шабдар Осып школышто: фотосÿрет, сÿрет да шарнымаш-влак. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1990. 40 с.
Асылбаев А.А. Тышан волгалтын уш-акылна: МГПИ шочмылан 50 ий вашеш // Ончыко.1981. № 3. 97–99 с.
Байбулатов С. Шабдар Осыпын прозыжо // У вий. 1935. № 9-10. 124–144 с.
Васин К.К. Марий писатель Шабдар Осып // Марий коммуна. 1956. 16 окт.
Галкин И.С. Шабдар Осыпын йылмыже нерген // Ончыко. 1959. № 3. 94–100 с.
Зайниев Г. Тыгай лийын «илыш йыжыҥ» // Марий Эл. 1998. 26 март.
Казаков Н.И. Эй, мурызо, чот муро! // Марий коммуна.1973. 27 март.
Конышев А. Илыш шуко йыжыҥан // Ончыко. 2002. 5 №. 158–163 с.
Краткая литературная энциклопедия. Т. 8. М., 1975. С. 571.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 397–398.
Михайлов В. Шабдар Осып – педагог-просветитель // Ончыко. 2008. 3 №. 118–125 с.
Осып Шабдар (1898–1937) // История марийской литературы / отв. ред. К.К. Васин, А.А. Васинкин. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1989. С. 217–219.
Осып Шабдар: указатель лит. Йошкар-Ола, 2007. 32 с.
Хакимова Р. Уста педагог // Ончыко. 1978. № 3. 106 с.
Хакимова Р. Как педагог стал писателем // Мар. правда. 1988. 27 марта.
Черных С.Я. Волгыдо талант // Марий коммуна. 1988. 27 март.
Черных С.Я. Иосиф Шабдар: очерк жизни и творчества. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1958. 152 с.
Черных С.Я. Куатле талант // Марий коммуна. 1983. 27 март.
Черных С.Я. Писатель большого дарования. Йошкар-Ола, 1978. 29 марта.
Черных С.Я. Талант пеледме да порволымо жап: Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш // Ончыко. 1998. № 1. 92–114 с.
Черных С.Я. Шабдар Осып // Марий коммуна. 1968. 27 март.
Черных С.Я. Шабдар Осып // Очерки истории марийской литературы. Йошкар-Ола, 1960. С. 139–181.
Черных С.Я. Шабдар Осып и его традиции. Йошкар-Ола, 1975. 176 с.
Шабдар Осып: 1898–1998. Йошкар-Ола, 1998. 56 с.
Шабдар Осып // Писатели Марийcкой АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1988. С. 305–310.
Шабдар Осып // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 666–669.

Кылвер-влак

Молодые мари почтили память Шабдара Осыпа.(руш)

Литератур

Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 397-398.
Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 666–669.
Апатеева Т.Г. Осып Шабдар // Марий литератур: 9–10 класслан учебник. 1986. 76–85 с.
Апатеева Т.Г. Шабдар Осып школышто: фотосÿрет, сÿрет да шарнымаш-влак. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1990. 40 с.
Черных С.Я. Иосиф Шабдар: очерк жизни и творчества. Йошкар-Ола, 1958. 152 с.
Галкин И.С. Шабдарын йылмыже нерген // Ончыко. 1959. 3 №. 94–100 с.
Черных С.Я. Талант пеледме да порволымо жап: Шабдар Осыпын шочмыжлан тений 27 мартыште 100 ий темеш // Ончыко. 1998. 1 №. 92–114 с.; 2 №. 127–153 с.
Черных С.Я. Осып Шабдар и его традиции. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1975. 174 с.
Шабдар Осып: 1898–1998. Шочмыжлан 100 ий теме вашеш / рушлашке А.Я. Спиридонов кусарен. Йошкар-Ола: Мар. кн. савыктыш, 1998. 56 c.
Шабдар Осып. Творчествыж нерген // Марий литератур. 10–11 кл.: лит. критике да лит. историй дене материал-вл. хрест. / Р.А. Кудрявцева ямдылен. Йошкар-Ола, 2003. С. 139–160.