Иванов, Аркадий Евдокимович

Аркадий Евдокимович Иванов
Аркадий Евдокимович Иванов
Шочын:	1931 ий 29 пеледыш (93 ий)
Шочмо вер:	Марий автоном область, Кужэҥер кундем, Шӱдымарий ял
Колен:	1990 ий 9 сӱрем
Колымо вер:	Йошкар-Ола ола
Эл:	Совет Ушем; Россий
Шанче алан:	йылмызе, шанчызе
Шанче степень:	филологий шанче кандидат
Чап пӧлек да премий	Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше
	Кышкар:Аҥа/Викицитатник

Аркадий Евдокимович Иванов (1931 пеледыш 29, Марий автоном область, Кужэҥер кундем, Шӱдымарий ял — 9 сӱрем 1990, Йошкар-Ола ола) — марий йылмызе, шанчызе, сылнымут критик, филологий шанче кандидат (2012), доцент.

Илыш корныжо

Аркадий Евдокимович 1931 ийын пеледыш тылзын 29-ше кечынже Марий автоном область Кужэҥер кундем Шӱдымарий ялеш кресаньык ешеш шочын.

Верысе школым пытарымеке, туныктышо лияш шонен. Марий педагогике институтыш тунемаш пура. Тыште шымлымаш шотан икымше паша-влакым воза. Тыште «отлично» дене тунем пытарен.

Институтым тунем лекмекыже, икмыняр жап Морко кундем, Весшӱргӧ кыдалаш школышто да эрвел марий-влак коклаште Киебак ден Калтаса школлаште руш йылме ден литературым туныкта. Калык образований системыште 50-ше ийла мучаш марте тырша.

1961 ий тӱҥалтыш гычак тудо В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институтын литератур ден фольклор секторыштыжо тыршаш тӱҥалеш, ик жап вуйлатышат лиеш. Тиде пагыт гыч Аркадий Евдокимович илышыжым пӱтынек шымлымаш паша дене кылда.

Шымлыме пашаже-влак

МарНИИ-ште Николай Арбаным лончыла, а 1962 ийыште тудын нерген изирак монографийым рушла савыктен луктеш («Драматургия Н. Арбана»). Тиде научный пашаже марий шанчызе-влак радамыш самырык уста вийын ушнымыж нерген ойла. Книга научный стиль дене возымо, шонымашым уто чия дене чевертыме огыл. Арбанын илышыжым да тудын пашажым тÿрысынек шерын лектын.

Сылнымутым шымлымаште шинчымашым умбакыже келгемдаш шонен, 1965 ий 10-шо ноябрь гыч 1967 ий марте кок ий жапыште Горький лӱмеш Тӱнямбал литератур институт пелен аспирантурым эрта. Тыште марий драматургийын историйжым умбакыже келгын тунемеш.

1968 ийыште кандидатлык диссертацийым арала. Темыже тыгайрак лийын: «Основные этапы развития марийской драматургии» (1917 – 1967). Вес ийын тудын «Марийская драматургия» лӱман кугу пашаже лектеш.

Монографийыште автор марий драматургийын кушмо корныжын тӱҥ йыжыҥже-влакым раш да тичмашын лончыла. Шымымашым революций деч ончычсо жап гыч тӱҥалеш да 60-шо ийла дене пытара. Драматургийын кажне йыжыҥжын ойыртемжым почын пуаш тыршен, марий драмыште реализмын шочмыжым да вияҥ толмыжым шымлен. «Марийская драматургия» монографийын литературоведенийыште надырже кугу. Тиде пашаж дене автор марий сылнымут наукышто уста шанчызе семын пурен, да лӱмжӧ кумдан палыме лийын. Тиде монографий ныл ужаш гыч шога: икымше ужаш – «Зарождение и формирование марийской драматургии (1912 – 1929)», кокымшо – «В борьбе за социалистический реализм (1930 – 1940)», кумшо ужаш – «Драматургия военных и послевоенных лет) (1941 – 1955)» да нылымше ужаш – «На современном этапе (1956 – 1967)». Моткоч келге содержаниян паша. Тыште драматургийын виян толмыжым чыла шерын лектын. Икымше ужашыште драматургийын шочмыжым возен, кокымшышто драмын илыш дене кылжым ончыктымо, кумшышто сар жапысе да варасе драматургийыште нелылыкым почын пуэн, нылымшыште драматургийыште проблемым да кузе тиде проблемым кораҥдыме нерген серен.

А. Е. Иванов драматургий нерген возымыжым умбакыже посна статьялаште шуен толеш. Нунышт ынде утларакшым драматург-влакын пьесышт але сценысе пӱрымашышт шумлык сералтыныт але писатель-влакын юбилейышт дене кылдалтыныт. Кызытсе лӱмлӧ драматург-влак Н. Арбанын, А. Волковын, К. Коршуновын, С. Николаевын, Н. Рыбаковын сылнымут пашаштым тӱткын эскерен, ятыр поро шомакым каласен, ой – каҥашым пуэн.

А. Иванов – литературоведений да литературно-критический статьян авторжо. 1989 ийыште савыктктен лукмо «История марийской литературы» книгасе драматургийын чыла ужашыжым тудо возен.

1972 ий гыч Марий кугыжаныш университетыште литератур йылмым туныкташ тӱҥалын. Але веле почылтшо у вузын марий предметла дене ни программыже, тунемме книгаже, ни пособийже монь лийын огыл. А марла лукмо литературоведений шотан книгаже пычырик веле лийын. Чылажымат эркын ямдылен шогаш кӱлын. Тудо «Марий литературын кушмо корныжо» лӱм дене студент-влаклан кок ужашан тунемме пособийым савыктен лукташ шонен. Но нелын черанымыж деч вара 1990 ий 9 июльышто тудын ӱмыржӧ кенета кӱрлын. Печатлен лукташ ямдылыме пашаже шукталтде кодын. Кызыт тудын рукописьшым, «Марий литератур» манын лӱмден, Образований министерстве туныктышо-влаклан полыш семын савыктен луктеш.

Аркадий Евдокимовичын «Марий прозын кушмо корныжо» 402 страницан рушла возымо вес кугу шымлымаш пашажым тыгаяк пӱрымаш вучен. Тиде пашаже да кызыт савыктен лукмо «Марий литературын» шуйышыжо, мучаш марте тӱзатен шукталтде, архивыште аралалтыт.

«Марий литератур» пашаже

«Марий литератур» книгаште автор литературым, марий письменностьын шочмыж гычак тӱҥалын, 30-шо ийла марте шымлен толеш, вигеже кок курым чоло жапым авалта. Книга Шабдар Осыпын сылнымут пашажым лончылымо дене мучашлалтеш. Кажне раздел дене библиографий пуалтеш . Автор марий литературын классикше-влак С. Чавайнын, М. Шкетанын, Н. Игнатьевын, О. Шабдарын сылнымут поянлыкыштым тичмашын акла. Посна ужашла дене лончылалтыт: Октябрь революций ден граждан сар, 20-30-шо ийласе поэзий, драматургий, прозо. Автор марий писатель ден поэт-влакын сылнымутан произведенийыштым тӱҥ шотышто идей ден тематике могырым шымла, сылнылык ойыртемжым нужнарак онча. Книгаште произведенийым возымо историй, герой-влакын образыштым лончылымаш, теорий шотан вер-влак умылаш лийшын возалтыныт, сай шонымашым кодат.

Критик сомылым шуктымыжо

Критикын кумда творческий диапазонжо «Марий коммунышто» тылечат рашрак палдырна. Тидыжым южо статья лӱм гычат ужаш лиеш: «1963 ийысе марий драматургий нерген», «Элнет», «Революцийын ошкылжо» (Марий историко-революционный драмын опытшо нерген), «Салтак вате», «Калыкын йєратыме драматургшо» (С. Николаевлан 60 ий темме лӱмеш), «Булычев Егор» да молат.

70-шо ийласе «Марий коммуна» шке лудшыжо-влакым критикын ятыр у пашаж дене куандара. Тематике тыштат – драматургий. У сын дене веле волгалтеш. «Тошто герой дене вашлиймаш» (Н. Рыбаковын «Кинде» пьесыж почеш шындыме спектакль нерген), «Сценыштӱҥ тӱтан сарын геройжо» (М. Шкетан лӱмеш Марий театрын «Ануш» спектакльже нерген), «Кӱртньӧ вий»: роман да спектакль» да молат.

1966 ийыштак «Марийская литература, искусство и народное творчество» книгаште кызытсе марий драматургий нерген кугу статьяже лектеш. Кум ий гыч «Ончыко» журнал гоч. К. Коршуновын драматургийже дене палдара. Идалык гыч «Ончыко» журнал критикын у пашажым темла: «Г. Ефруш да тудын сылнымут корныжо». 1979 ийысе «Антология марийской драматургии» книга А. Е. Ивановын ончылмутшо дене почылтеш.

1978 ийыште Киевыште Шевченко лӱмеш кок томан книга лектеш. Тушто Ким Васин нерген каласкалыше ужаш уло. Авторжо – А. Е. Иванов.

1964 ийыште «Марий коммуна» газетеш лекше статья: «Драматургийым у кӱкшытыш» статьяштыже автор мо верч тургыжлана вик пале. Сеҥымаш уло – сай. А тыпланен шогалат – язык. Тыгай шонымаш дене аклалтыт К. Коршуновын, А. Волковын, М. Рыбаковын у пьесышт. Нунын творчествыштым критик кумда умылымашыж дене акла да статья мучашыште драматург-влаклан корным почын кода: «… жапын йодмыж деч мемнан драматургийна ятыр почеш кодеш. Пьесылаште совет еҥын героический образше эше шке вержым муын огыл, илыш явленийым келгын да кумдан ончыктымаш шагал. Драматургийым у идейно-художественный кӱкшытыш нӧлталаш – марий литератор-влакын лишыл пашашт».

Университетын доцентше марий фольклор да литература дене студент-влаклан кугу, тичмаш программым ямдылен.

Моткоч уста, чыла вере шушо, марий литератур верч тургыжланыше айдеме лийын. Тудын пашажым кӱкшын аклен МАССР Кӱшыл Каҥаш президиумын Чап танык дене палемденыт («Почетная грамота Президиума Верховного Совета МАССР»).

Тӱҥ пашаже-влак

Марийская драматургия. Основные этапы развития. Йошкар-Ола, 1969, 276 с.
Рец.: Бушин В. Первому всегда трудно. – «Театр», 1970, № 5, с. 100 – 101.
Октябрь да марий драматургийын шочмыжо. (Октябрь и рождение марийской драматургии). – «Октябрь», 1967, № 3, с. 105 – 109.
Полвека марийской драматургии. – В кн.: Радуга над Волгой. Йошкар-Ола, 1970, с. 3 – 9.
О современной марийской драматургии. – В кн.: Марийская литература, искусство и народное творчество. Йошкар-Ола, 1966, с. 3 – 22.
Драматургия Н. Арбана. Йошкар-Ола, 1962, 59 с.
«Драматургийым – у кӱкшытыш». // «Марий коммуна», 1964
«Калыкын йӧратыме драматургшо» (С. Николаевлан 60 ий темме лўмеш). // «Марий коммуна»,1964.
«Волгыдо ӱмыр» (М. Георгинан юбилейже лўмеш) // «Ончыко», 1973.
«Тошто герой дене вашлиймаш» (Н. Рыбаковын «Кинде» пьесыж почеш шындыме спектакль нерген). // «Марий коммуна».
«Сценыште тӱтан сарын геройжо» (М. Шкетан лўмеш Марий театрын «Ануш» спектакльже нерген). // «Марий коммуна».
«Кӱртньӧ вий»:роман да спектакль». // «Марий коммуна».
Георгий Ефруш да тудын сылнымут корныжо. ( Творческий путь Г. Ефруша). – В кн.: Ефруш Г. Шошо. Ойлымаш, очерк… Йошкар-Ола, 1975, с. 5 – 16.
Усталык памаш. Арсий Волковлан – 50 ий. (Родник таланта. 50 лет А. Волкову). – «Ончыко», 1973, № 4, с. 79 – 81.
Верность теме. Восхождение. Йошкар – Ола, 1984, С. 36 – 61.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Исиметов М. И. Наукым пойдарыше. ( В семью ученых). – «Марий коммуна», 1968, 15 март.
Бушин В. Первому всегда трудно // Театр. 1970, № 5, С. 100 – 101.
Писатели Марийской АССР: библиограф. справочник. Йошкар-Ола, 1976, С. 110 – 111.
Учаев З. Марий драматургийын савушыжо. // Ончыко, 1981, № 3, С. 104 – 107.
Иванов И. Марий сылнымутым шымла. // Марий коммуна. 1981, 28 июнь.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007, С. 142.
Сабитов С. «Шымлызын надырже» // А.Е. Иванов «Марий литератур». Туныктышылан полыш. – Йошкар-Ола; Марий книга савыктыш, 1993. – 280 с.

Чап

Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше.

Литератур