Ефремов, Тихон Ефремович

Тихон Ефремович Ефремов
Тихон Ефремович Ефремов
	Тихон Ефремов, Т.Уньжинский, Унчо Епрем, Ирысе, Йырсе, Колышт Шогышо, Умылышо, Ефремовский, Ош Мари, Кожламари, Туссо, Фин
Шочмаш дене лӱм	Тихон Ефремович Ефремов
Шочын	1868 ий 12 ага
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Унчо сола
Колен	1938 ий 2 шыжа (70 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола
Тыршымаш алан	серызе

Тихон Ефремов (Т. Уньжинский, Унчо Епрем, Ирысе, Йырсе, Колышт Шогышо, Умылышо, Ефремовский, Ош Мари, Кожламари, Туссо, Фин) (Тихон Ефремович Ефремов) (1868 ага 12, Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Унчо сола – 2 шыжа 1938, Йошкар-Ола) – марий серызе, почеламутчо, этнограф, фольклорист, журналист, туныктышо, мер пашаеҥ, икымше «Кынелза, шогалза!» марий гимнын авторжо.

Илыш корныжо

Тихон Ефремов 1868 ийын ага тылзын 12-шо кечынже Озаҥ губерний Чарла уезд Унчо солаш кресаньык ешеш шочын.

Тихон Ефремовын ешыже

Ачаже икмарда озанлыкым кучен. Ватым кок гана налын. Икымше вате деч кум эрге да кум шешке, тылеч посна марлан кайыше кок ÿдыр лийыныт. Т. Ефремовын шоҥго аваже ачажын кокымшо ватыже лийын. Аваже тылеч ончычат марлан лектын да, йочам ыштыдеак, пелаш деч посна кодын. Тихон аважын ик шочшыжо гына лийын. Кугурак лиймекыже Тихон шке аважым шарналтен возен:

Авам индеш ий ончыч колен гынат, тудым тачат моткоч чот йöратем, тудын нерген шÿм шулыде да шинчавÿд лекде шарналтен ом керт. Авамым нигö деч чот пагаленам да перегенам, тудым тойымо годым шÿгар колоткажлан тувырашым ыштенам. Тидын марте тыгайым марий коклаште нигöат ыштен огыл… Мыйын чоныштем мо сайже уло гын, тиде чылажат – авам деч.

Ефремовмытын ик кудывечыштак кок пöртышт лийын. Тушто марий йÿла да марий койыш дене шындаралтше илыш шолшо памашла шолын шоген.

Тунемме паша

Шуко еҥан ешыште кушшо йоча вич ияш улмыж годымак школыш кошташ тÿналын. А Унчо школ марий гай шагал еҥан калык-влакым туныктышаш верч лым лийде тыршыше просветитель Н. И. Ильминскийын тыршымыжлан кöра 1871 ийыште почылтын. Тудын нерген Ефремов вескана тыге серен: «Унчо школым кугу ушан еҥ Николай Иванович Ильминский почын. Николай Иванович илымыж годым тÿрлö калыклан порым шуко ыштен. Юмылан тау: тудын ыштыме порыжо марий калыкланат кодын… школым почаш шонымыж годым эн лук, эн пусак, эн пычкемыш верым кычалын. Тыгай пычкемыш верым – Унчым муын… Кузе волгыдо шÿдыр йÿдым волгалтарен шога, тугак Унчо школат марий-шамычлан полшен… Унчышто тунемше-шамыч шукышт еныш лектын улыт».

Ялысе школ деч вара латкум ияш Тикын Унчо деч 75 менге торашке, Озаныш, кая да тусо учитель семинарийыш тунемаш пура. Куд ий гыч тичмаш курсым пытарен лектешат, ондак Морко кундемысе Семисолаште туныкта, вара Унчышко кусна. Самырык туныктышын усталыкше нерген поро ой Озанышкат миен шуэш, да 1890 ийыште тудым учитель семинарий пеленсе школыш пашам ышташ ÿжыт. Тыште икмыняр жап гыч шке илышыжым религий дене кылда – дьякон лиеш, а вара Тихон Ефремовичлан Унчо школын (а тудыжо Марий рÿдö школ маналтын, шнуй Гурий братствын оксаж кÿшеш илен) вуйлатышыжлан шогалташ темлат. Тыгай верыште шогышо еҥ священник лийшаш улмаш. Тыге Ефремов 1900 ийыште Тикын ачашке савырна. Калык коклаште тудым бачышка Тикын Епремыч маныныт.

Школысо ныл классыште 120 наре тунемше лийын, тышеч пеле чолыжо – Унчо гычак, молыжо – öрдыж ял ден уездла гыч. Мутат уке, кумалме йÿлалан тыште кугу вер ойыралтын. Тидын нерген школ вуйлатыше 1912 ийыште тыге возен: «Марий-шамыч шуко вере, Христосын туныктымыжым шинчыде, пычкемыште илат, да Унчо школышто марий икшыве-шамычым вералан да кумалаш сайын туныктат. Юмым кумалме паша тыгай: Юмым шукырак кумалат гын, молитва шомак кöргышкö шукырак шына, шагал кумалат гын, шагал шына. Садлан верчын Унчо школышто тунемше-шамычым вераланат, кумалашат сайын кынелын, шÿргым мушкыт да Юмым кумалыт. Адак моло годым вот кунам кумалыт: кочкаш-йÿаш шичме деч ончыч, кочкын-йÿын теммеке; тунемаш туҥалме годым, тунем чарныме годым. Эн пытартышлан малаш вочмо деч ончыч кумалыт. Эрдене-кастене кумалме годым молитвам пелыжым руш йылме дене кумалыт, а пелыжым – марла йылме дене. Марий йылме дене молитва шомак кöргышкö шыныже манын кумалыт… Тидлан верчынак священникат шке черке мутшым, проповедьшым рушла йылме денат, марла йылме денат каласа…».

Унчо школышто марий йылме религийын пайдажлан гына огыл кучылталтын. Моло вере чылажымат рушла туныктеныт гын, Ефремовын вуйлатыме школышто ача-ава йылмылан эреак мелын лийыныт. Арам огыл поэт Николай Мухин, тыште тунеммыжым шарналтен, 1918 ийыште тыге серен: «Унчо воктен братский манме школышто ныл ий тунеммем ушыштем тачысе гай раш. Братский школ манмаште тунам пелыже утла марла книга улыт ыле, кызытат тугак дыр. Школ ончышыжо Унчо марий Тихон ачана ыле, да марла лудаш, возаш туныкташ тырша ыле. Тунемше рвезе-влак марла лудшаш вуйыштым кудалтат ыле, школ пытарымекыштат, марла книгам йодын налын, ешыштлан умыландарен лудыт ыле. Марла возымылан чыланат шÿман улыт ыле. Кернак, рвезе-влаклан керек-могай марла книгам пу, тыланет рашкалтарен лудын пуат ыле. Лудмыштым колыда гын, теат, шинчадам карен, ялтак öрыда ыле. Теве тыланда шке ужмем-колмем. Марла лудаш Тихон ача семын моло тÿрлö школыштат туныкташ тыршат гын, еҥ-влак «марла лудаш йöсö, умылашыжат ок лий» манме мутым умша гычшат огыт лук ыле…Тихон ачанан толашымыжым шонен, шкенан марий кнага верч кöргем дене шуко гана шортынам. Марла возымым кидышкыда налын, ынлаш шонен, чÿчкыдынрак лудына гын, тыгай ойым пелешташ огыда ыле».

Диаконлан шогымо кокымшо ийыштак ватыже колен колтен. Пеш эр пелаш деч посна кодын, коктын улыжат вич ийым гына илен шуктеныт.

Ватыголышо лийын гынат, вич ий гыч Тихонлан священник лÿмым пуэныт, да службо тошкалтыш дене писын кÿшкӧ кÿзен.

Икымше марий гимн «Кынелза, шогалза!»

1917 ий август тылзыште Озаҥ олаште «Ӱжара» газет леташ тÿҥалеш. Тудын шочмыжым Тихон Ефремович йывыртен вашлиеш. Ушышто пöрдшö шонымашым чатка корнылашке шындарен, вес ийжылан «Марий калыкым волгыдыш ÿжмö мурым» воза. Тудо «Ӱжаран» 19 октябрьысе номерешыже лектеш. Вуймут йымалан рушла палемдыме: «Национальная песня мари «Призыв к свету». Эше ÿлнырак руш йылме денак возен шындыме: «Посвящ. всем бывш.моим ученикам. Священник Тих.Уньжинский». шомак пелен нотыжат уло. Тидын нерген тыге умылтарыме: «Петь против изложенного вдвое скорее, т. е. ¼ такта считая за 1/8».

Икымше гана савыкталтше мурын шомакше:

Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет.
Моло калыкым поктен шуына, нунын дене тöр лийына.
Шогалза, торланыза шкендан кайышаш корнышто,
Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктöр ошкылза.
Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза,
Моло гаяк ош тÿняште чыла пого ден куаныза.
Пычкемыште ончынет гын, сорта чÿкташ келшалеш.
Ош тÿняште илынет гын, тунем шуаш кÿлдалеш.
Тошто годсо шомак-шамыч марийым моктен каласат:
Марий калык шагал гынат, шуко лийын керталеш.
Таҥ-шамыч, шинчыза теве тиде шомакым:
Пого-шамыч кийыме вер — тунем шумо мучаште.
Ончыза, шекланыза, тиде паша кугу вет:
Вара тунем шуктена гын, пиал муде она код.
Колыштса, умылыза, тыланда чын мут ойлалтеш:
Угыч, угыч тарванен, угыч, угыч тунемза.
Якте вопшыш кÿзен кертше тунем шуын ок керт мо?
Тÿня погым кучымаште молым поктен ок шу мо?
Изи гынат, чонжо паче. Тошто марий каласен:
Марий калык тÿҥалеш гын, сеҥен миен керталеш.

«Марий калыкым волгыдыш ÿжмö муро» еҥ-влакын шинчаш перныде кодын огыл. Тудым тÿрлö вереат тунемаш, почеламут семын лудаш да муро семын мураш тӱҥалыныт. Эрласе кече, ончыкылык пиал, сото илыш нерген шонышо кажне еҥ Т. Ефремовын возымаштыже шкаланже келшыше ойсавыртышым муын. Мурын шомакше ончыко ÿжын гына огыл, тудо кечан саманыш кайыме корным ончыктен…

Мурын ош тÿням ужмыж деч вара тылзат пела ток эрте, 1 декабрьыште Озан гуернийысе марий пöлка коллегий лÿмын заседанийым эртара. Тушто РСФСР Наркомнацын марий пöлкажын, губернийысе калык туныктымо пöлкан пашаеҥышт, Озыҥысе кугу школлаште тунемше марий-влак лийыныт. Погынымаште Владимир Алексеевич Мухин «Уньжо бачышкан, Тикын Епремычын, «Марий калыкым волгыдыш ÿжмö мурыж» нерген ынылтарен. Мурыжын кузе возалтмыжым лончылен, ойлен пуымо, чеверлык шотшым, мутыштыжо, семыштыжат марийын шкелык могыржо коймымат ончыктен; шеҥгелан кодшо пычкемыш марийлан ты мурын кÿлеш шотышто лийшашыжымат виктарен пуэн» («Йошкар кече», 1918 ий 17 декабрь).

В. А. Мухинын ойлымыжым каҥашен налмеке, погынышо-влак тыге пунчалыныт: Тикын Епремычын мурыжым марий калыкын гимнжылан шотлаш; тудым возымыжлан авторлан таум каласаш; «Марий калыкым волгыдыш ÿжмö мурым» чыла марий школышто туныкташ кӱшташ.

И.С.Палантайын сомылжо

Мурым тунемаш чылалан йöн лийже манын, тудым тунамак посна брошюр семын савыктеныт. Тыгодымак тÿҥалтыш кок шомак – «Кынелза, шогалза!» – вуймутыш савырнен. Тихон Ефремович музыкым сайын пален да шке жапыштыже хор вуйлатышылан ыштен гынат, семым келыштарыме шотышто кугу мастаржак лийын огыл. Сандене мурын марий калык гимныш савырнымекше, тудым Иван Степанович Палантай уста кидше дене тöрлатен, сылнештарен. Тидын нерген ойлымо годым В.Мухинын аклен серыме мутшым ушештараш келшен толеш.

1936 ийыште рушла савыкталтше «Марий калыкын музыкшо» статьяштыже тудо тыге палемден: «Ефремовын произведенийже-влак марий творческий музыкылан негызым пыштыше И.Палантайын произведенийлаже шочмо деч ончыч йоҥгеныт. Шкенжын икымше произвведенийжым Палантай Ефремовын «Кынелза, шогалза» мурыжым пентатоникын йöнжылан келыштарыме дене шочыктен. Тиде ошкыл сай лектышан, келшен толшо лийын. Тылеч вара Палантай марий музыкальный фольклор йогыныш келгынрак шынен пураш тÿҥалеш».

Тышеч коеш: «Кынелза, шогалза!» мурын авторжо шке пашаж дене первый композиторнам творчествылан кумылаҥден.

Т. Ефремовын шомакшылан И.Палантай эше ик мурым возен. Тиде «Чевер ӱжара». Тудынат шочмыжо Октябрь революций деч вара лийше вашталтыш дене кылдалтын. 1919 ий 23 февральыште Вятка кундемысе Яраҥ олаште Йошкар Армийын пайремжым эртареныт. Тиде кечым тусо салтак ден офицер-влак дене пырля армий радамыште шогыдымо марий-влакат пайремленыт. Нуно, йошкар флагым нумалын, салтак строй почеш рÿжге ошкылыныт, а ÿмбалнышт муро ийын:

Чевер ÿжара волгалтын,
Шем пычкемыш шаланыш.
Ош марийын йöратымыже
Ынде толын шуылдале…

Муро шомак шукыштлан палыме лийын, вет тудо тылеч индеш кече ончыч гына Виче кундемысе марий-влакын газетыштышт — «Марий коммунистеш» — савыкталтын. Вуймутшо тыге ончыкталтын: «Марий Марсельеза «Ӱжара». Йымалныже ешарыме: «Марсельеза семын муралтеш». Литературышто ты муро утларакше «Чевер ÿжара» лӱм дене палыме. «Кынелза, шогалза» семынак, «Чевер ÿжарамат» И.Палантай угыч онарен, саемден да «Марла мураш туныктымо савыш» книгашкыже (1923) пуртен.

20-шо ийлаште нине кок муро кумдан шарленыт, чыла вере йоҥгеныт. «Чевер ÿжарам» В. Мухин (Сави) «Кö винамат?» пьесыштыже (1919) да «Изи коммунист» лудшаш книгашке (1922), Сергей Чавайн «У мланде» пьесышкыже (1925) пуртеныт.

Эрыкыш, у корныш ÿжмö муро-влакын чапышт шарлыме дене пырля авторынат лÿмнерже утыр кÿшкö нöлталтын. Тунам, 20-шо ийлаште, айдемын могай ешеш шочын кушмыжым, ончыч кушто да кöлан пашам ыштымыжым пешыжак шотыш налын огытыл. Тÿҥ верыш шынденыт лач иктым: мом ыштен да ышта шочмо калыкын пиалже, поро илышыж лÿмеш? Тиде шот гыч ончалмаште Тихон Ефремович суапле тыршымыж дене ойыртемалтын. Санденак «Йошкар кече» газет 1923 ий 17 майыште тудын нерген тыге серен: «Революций лиймеке, Ефремовын чонжо рудалт кайыме гай куаныш. Тудо марийлан у, волгыдо илыш толшашым шиже, чонжо дене чытыде муралтен колтыш: «Чевер ÿжара волгалте, шем пычкемыш шаланыш. Ош марийын йöратымыже ынде толын шуылдале!» Ош марийын йöратымыжым Ефремоват пеш йӧртатыш. Марий калыкым ончык, волгдышко ÿжаш тÿҥале: «Кынелза, шогалза, кайышаш корно кужу вет… Почылтса, волгалтса, пычкемышым кодыза!.. Марий калык тÿҥалеш гын, сеҥен миен керталеш». Тыге ойлышо еҥ шкежат чын марий огыл мо? Уло чонжо денем марий калыкым ок йöрате мо?

Сылнымут орлаҥге

Т. Ефремов шочмо калыкшым нимо деч чот йöратен, марийым пиал корныш лукшаш вер мо кертмыжым чылажымат ыштен. 1919 ийыште Тихон Ефремович «ÿмбакше шичше неле рокым почкалта» — поп гыч лектеш да тудо ийынак Морко районысо Шеҥше школышто туныкташ тÿналеш. Кок ий гыч Чарлашке кусна, Маробпечатьын вуйлатышыжлан шогалеш. Тыштат кужун ыштен ок шукто, тудым «Йошкар кече» газет редакцийыш секретарьлан налыт.

1921 ийыште кукшо игече шогымылан кöра Юл кундем ым шужымаш авалта, ятыр еҥ ярнен кола. Тиде неле жапыште Ефремов шужышо-влаклан полшымо пашам виктарен шогышо организацийыш — Маробпомголыш — кусна, тудын уполномоченныйже лиеш, йÿд-кече пашам ышта. А икмыняр ий гыч чыла тидын нерген «Голод и его последствия»брошюрым савыктен луктеш.

Маробпомголын пашаеҥжылан яллаште шучко деч шучко сÿретым ужаш пернен. Тиде ужмо-колмыжым шарнен, варарак «Шужен ий» ойлымашым воза. 1922 ий. Теле рÿдö. Кочкаш нимат уке. Емелан ватыже, ÿдыржö, аваже шужен колат. Ачаже кÿчаш лектын кая. Ярныше Емела, нигуш пураш öрын, колышо ÿдыржын капшым ужашын-ужашын шолтен кочкеш. Шкеже путырак йöслана, ÿдыржым чаманен шортеш…

Шужен ийын эҥгекше чакнымек, Тихон Ефремович «Йошкар кечыш» пöртылеш. Тунам редакцийыште тудын деч посна кок еҥ гына улмаш. Тиде Сергей Чавайн да Майоров-Шкетан. Иктыже «вуйлатыше редактор», весыже «колтымо возымашым виктарыше секретарь» лийыныт гынат, кумшо пашаеҥ «газетым келыштарен, тöрлатен лукмо» верч вуйын шоген. Кызытсе семын каласымаште, выпускающий да корректор лийын.

Серен йытыран, сöралын, шочмо йылмын поянлыкшым пеш мастарын кучылтын. Лудат да йылме нигушанат ок тÿкнö. Тудын заметкыже почеламутла, почеламутшо мурыла чучеш. Пример шотеш «Марий калык тÿзлана» статья гыч («Йошкар кече», 1922 ий 13 март) ик ужашым темлаш лиеш: «Кайышаш корнына кужу вет, шуктышаш пашана пеш кугу. Моло калыкым поктен шушашна уло, нунын дене тöр лийшашна уло. Вара кузе ыштена? Кидым шарен, öрын шогена мо? Уке!.. Эре йöсö, эре тале ок лий. Илен толын, марий шошо толеш: ломбо пеледеш, шÿшпык мурымо жап шуэш, олык тÿзлана, чевер саска кÿэш». Тудо марий калыкым поро калыкым поро кумылан, яндар чонан лияш ÿжын:

Ой, шÿмбелем-шамыч,
Ӱмыр эрта, куржалеш.
Ида мондо ты мутем:
Осал йомеш, сай кодеш.

Автор ятыр моло возымаштыжат лудшо еҥым, марий шемерым «шÿмбел» манын. Манын гына огыл, шÿмбел шотешак ужын.

Ефремовын прозо дене серымыже южгунамже поэзий сынан лийын. Мутлан, кузе сылнын возалтын «Кокша вуй» йомак гыч тиде ужаш: «Кокша тудлан огеш чакне, шым эргылан каласа: «Шÿй укеште шÿем лие. Ынде каем ужалаш». Тереш опта, имньым кычка, ава тудым ужата. Ик шонымашым вуеш кучен, шÿй дене корныш Кокша кая…».

Ме тÿрло йылман еҥ-влак коклаште келшен илаш, ваш-ваш полшаш да тунемаш кÿлмö нерген ойленна да кызытат ойлена. Пеш чын, нигунам тоштемдыме шонымаш. Тихон Ефремовичат келшымаш верч шоген. Но кузе оҥайын, шке семынже почын пуэн тылеч ончыч тÿжемле пачаш каласыме тиде шонымашым: «Вуеш шушо марий ÿдыр, мурен-мурен, тÿрым тÿрла. Тÿрлымö тÿрышкыжö тудо ужар шÿртымат, йошкаргымат, кÿренымат пÿшкылеш. Келыштарен тÿрла, да тудын тÿржö шинчалан ончаш пеш ямле, пеледыш гае мотор лиеш.

Тихон Ефремовичын псевдонимже-влак

У пашаеҥ весын серымыжым савыкташ полшымо дене серлаген огыл, шкежат чÿчкыдын возен. Возен статья ден заметкымат, муро ден почеламутымат, ойлымаш ден очеркымат, рецензийымат. Возымыжо Уньжинский, Йырсе, Ирысе, Епрем Тикын, Марий, Йошкар марий, Фин, Шÿмбел, Коммунист, да моло псевдоним дене лектеден.

Арам титаклымаш

Совет пашаш, журналист корныш шогалмеке, Тихон Ефремович шке илышыжым партий дене кылдаш шонен пышта, кандидатлан пура. Коммунист семын мом ышташ шонымыж нерген 1924 ий февральыште теве мом возен: «Марий калыкым совет власть дек лишемдыман, совет илышым чоҥымо пашашке ушыман, тидлан эҥенртен, калыкым культур дек, а культур деч — интернационализм дек, а вара — социализм ден коммунизм дек вÿден наҥгайыман. Партийный дисциплин ден этика ончылно шÿм-чонем да кап-кылем дене яндар улам».

Тиде ийынак ноябрьыште РКП(б) Чарла кантон Ефремов нерген сай характеристикым пеҥгыдемда. Тушто тыге палемдыме «Ячейке могырым замечаний лийын огыл. Погынымашлашке эреак коштеш…». Тыгодым партий членыш кандидатын ончыч поплан шогымыжым ушештараш монден огытыл.

Тунам партий радамым эрыктыме йÿла илышыш кумдан шынен. Тиде амал дене пайдаланен, кажне член ден кандидатым шкешотан «шокшо мончаш» пуртен луктыныт, илышыже да пашаж нерген тÿрлыжымат йодыштыныт. 1925 ийыште тидын гоч Ефремовланат эрташ пернен. Тунам тудо Чарла типографий пеленсе ячейке радамыште шоген. «Партий кандидат семын типографий пашазе-влак ончыло кок гана докладым ыштенам, шефыш налме ялыш кок гана миен коштынам, Октябрь пайремым эртараш полшенам», – ойлен тудо тергыше комиссийлан. Ойлымыжым колыштмо деч вара шуко йодышым пуэныт. Кажныжлан вашмут раш да ÿшандарыше лийын. Йодыштшо-влак мом-гынат удам, лавыраным кöргыч лукташ толашеныт.

Комиссий тыгай пунчалым луктын: «Тергымашым эртышылан шотлаш. Ефремов йолташым религий ваштареш умылтарымаш пашам эртарымашке кумданрак ушнен шогаш кÿлешлан шотлаш. Тыгодымак Ефремов йолташлан шижтараш: ячейкын пашаштыже утларак чулым лийман».

Но тылеч вара талукат ок эрте, Т. Е. Ефремовым коммунист партий радамеш кодаш лийдыме нерген йодыш шындалтеш.

ВКП(б) Марий областной комиссийын партколлегийже тиде йодышым кок кече – 1926 ий 26 да 28 июньышто – каҥашен. Тушто Тихон Ефремовичын ончычсо тунемшыже-влакат (Андрей Эшкинин, Владимир Сави, Н. С. Паткиевич,) лийыныт. Нуно еҥ коклаште колмо тÿрлö манеш-манешым каласкаленыт. Пуйто Ефремов монархический организацийыште шоген, пуйто 1906 ийыште Унчо школын туныктышыжо, революционер П. Эмӓш ÿмбак чоген да вара тудыжо тюрьмаш верештын, пуйто школышто удан пукшеныт да черкыш öкымеш коштыктеныт…

Комиссий член каҥашымашке ÿжмö еҥ-влак туге ойлыштыныт, пуйто ончычсо поп шке коваштыжым вашталтен, партийыш ондален пуртен, моло сулыкан пашамат ыштен. Тихон Ефремович аяран мут оргажлан вашештыде кертын огыл.

Тудо каласен:

Да, йолташ-влак, языкан улам – поп лийынам. Но революцийым марий калыкын гимнже да социально-национальный муро-влак дене вашлийынам… Революций нерген ойлаш тÿҥалме деч ончыч шке чоныштем революцийым ыштенам.

Партколлегийын пунчалыштыже ик фактше гына чын: Ефремов 28 ий духовный лӱман (дьякон да священник) лийын. А чыла молыжо манеш-манеш негызеш возалтын. Тиде пунчал яндар чонан еҥым кÿдырчö рашкалтыме гай перен: «Партийыш случайно логалше Т. Е. Ефремовым ВКП(б) членыш кандидат гыч лукташ. Амалже: священник улмыж годым черке службыш коштдымо туныктышо-влакым эскерен да тидын нерген начальствылан увертарен шоген. Руш калыкын ушемыштыже лийын, тудлан Михаил Архангелын значокшым пуымо, маныт».

Туткарыш логалше еҥ тыгай ойпидыш дене келшен огыл, апелляцийым пуэн, эсогыл Москошкат миен коштын, но лукмо пунчал вашталтде кодын.

Тиде жапыште Ефремов облисполкомын архив полкажым вуйлатышылан ыштен. Партий членыш кандидат гыч лукмеке, паша гычат корандат. Илыш корно тудым адакат туныктымо пашашке – Чарла педтехникумыш – конда. Но тыште шке усталыкшым тичмашын кучылташ эрыкым огыт пу. 1928 ий октябрьыште советско-озанлык аппаратым «эрыктыме» годым Тихон Ефремовичым техникум гыч кожен колтат, «ончычсо поп улат» манын, сайлаш права деч посна кодат. Тидат веле огыл, тудлан ончыкыжо кеч-могай государственный учрежденийышке пашаш пураш корным петырат. Пиалдыме айдемым икте гына изиш лыпландарен: ынде тудлан кудло ий темын. Туге гынат чонжо паша деч посна шинчымым чытен огыл, да Тихон Ефремович йöн лийме семын я школышто, я МарНИИ-ште, я искусство паша управленийыште ыштен. Такшы пашам ыштыде, окса нерген шоныде кертын огыл, молан манаш гын тиде жаплан кок шочшан ача лийын. Вет ятыр ий шкетын, еш деч посна илымек, Тихон Ефремович шкеж деч коло ныл ийлан самырык ватым налын.

Элыштына социализмым чоҥымо паша шарлен толмо семын калык коклаште «тушманым» кычалме койыш утыр виянеш. Шем умыл Ефремов ÿмбакат возеш. Тудын мо нерген возымыжым, калыклан мо сайым ыштымыжым нигунар шотыш налде, чолга «критик-влак» эн ончыч тенгечысе «сулыкшым» – черкызе лиймыжым – шарналтеныт. Теве кузе возен 1931 ийыште тунамсе самырык поэт Илья Стрельников «Писатель погынымашлан» почеламутыштыжо:

Писатель, поэт, пычалым эрыкте,
Ит мондо, уло шем тушман:
Ефремов, Егоров, Евсеев – поп тукым,
Нуным ялт пытарыман.

Чаманаш гына перна: илен-толын, тиде ушдымо ужмаш чыныш савырнен, историк, поэт да педагог Фёдор Егорович Егоровымат, краевед, да этнограф Тимофей Евсеевымат, Ефремовымат пÿтырен кученыт, кокытшым лÿен пуштыныт, а Егоровын кунам да кузе колымыжо пале огыл.

Эсогыл нунын дене пырля пашам ыштымымат кугу языклан шотленыт. Мутлан, 1930 ий октябрьыште Йошкар-Ола воктенсе Кугусола (Чигашево) школын туныктышыжо Анастасия Васильевна Александровам партий гыч луктыныт да паша гыч кораҥденыт.

Андрей Эшкинин Унчо школышто тунемме жапшым 1932 ийыште тыге шарналтен возен: «Ял тÿрыштö кугу ото, ял покшелне – пу черке, корем тÿрыштö – кабак. Черке воктенак св.Гурий братствын двухклассный школжо. Черкыште Тикын поп шемер калыкым аҥыртара, отышто – кулак карт, нунылан кабак полша» («Пионер йӱк» журнал, 1932 ий, 10–11 №).

1931 ийыште ОГПУ-н оптышышкыжо марий калыкын пеш ушан да теле ятыр эргыже (Ӱпымарий, Л. Я. Мендияров, Тимофей Евсеев, да молат) логалын. Южыжо, ты шотыштак Тихон Ефремовичат, ик жаплан утлен кодын. Туге гынат чекист-влак шкаланышт кÿлеш материалым чумыренак шогеныт. 1931 ийыште арестоватлыме «националист-влакым» йодыштмо годым Ефремовын лÿмжö кеч ик гана ушештаралтын гын, нине показанийла гыч ужашлам ик вереш погеныт. А 1936 ийыште В. А. Мухиным петырен шындымеке, тудым палыше ятыр еҥым йодыштыныт. Тыгай допрос годым В. М. Васильев каласен: «Мухин ончычсо священник Тихон Ефремович Ефремов дек поснак мелын шоген, тудын шовинист шÿлышан «Кынелза, шогалза» мурыжым марий калыкын гимнжылан шотлаш шÿден да Евремовлан тудым возымыжлан тау мутым увертарен. Тиде 18-ше ийыште лийын. Пытартыш ийлаште Мухин Ефремовлан тÿрлö семын полшаш тыршен, тудлан йыштак пашам пуэден».

1936 ий 3 октябрьыште Гурий Эвайн ончылан следователь тыгай йодышым шынден: «Те Тихон Ефремович Ефремов нерген мом паледа? Каласкалыза». Тудыжо вашештен: «Андрей Эшкинин мутшо гыч палем, Ефремов туныктышо-влакын религий йÿлам шуктымышт нерген полицийлан увертарен шоген. Ефремовын материалже почеш иктаж-ком арестоватленыт але уке – ом шинче».

1937 ий мартыште ВКП(б) Марий обкомын пленумыштыжо партий У Торъял райкомын икымше секретарьже П. Е. Егоров МАССР исполком председатель И. И. Петровын «титакше» нерген ойлымо годым тидымат ушештарен: тудо, манын, 1922 ийыште поп Ефремовлан полшен.

«Калык тушман» семын арестоватлыме И. Н. Коведяев 1937 ий 20 апрельыште йодыштмо годым Унчо школым тунем пытарымыж нерген каласенат, следователь вигак йодын: «Ефремовын миссионер пашаже могайрак лийын?» Коведяев йодышлан радам дене вашештен. «Школышто да Унчо черкыште пашам ыштыме деч посна Ефремов эреак марий яллашке лектын коштын, тушто проповедьым эртарен», – манын рестан.

1937 ий майыште XVI Марий областной партийный конференцийыште НКВД управлений начальник Карачаров контрреволюционный буржуазно-националистический организацийын республикыште кумда вожым пуйто колтымыж нерген ойлен, тиде осал пашан тÿналтышыжымак почын пуаш тöчен. Палачын мутшо почеш туге лектын, пуйто чылажат Унчо школ гыч тÿналын.

«Мухин. Петров, Коведяев, Паткиевич да Те, Николаев йолташ, кушто тунемында?» – йодын Карачаров Шернур райисполком председатель М. Н. Николаев деч. Тиде ой деч вара протоколышто возен шындыме: «Николаев Унчышто тунемын». Умбакыже НКВД управлений вуйлатыше ойлен: «Те святитель Гурийын обществыжын учитель школыштыжо тунемында, Тендам поп Ефремов вуйлатен шоген да воспитатлен».

1938 ий шошо марте шуко материал погынен да ынде айдемым петырен шындаш негыз ситымыла чучын. Май кыдалне тыгай кагаз шочын: «1938 ий 13 майыште мый, МАССР НКВД УГБ-се 3-шо отделын оперуполномоченныйже Минеев, №-ан (номерже ончыкталтын огыл) дела шотышто следственный материалым ончен лекмек да гр. Евремов Тихон Ефремовичын пурла троцкистский, диверсионно-вредительский, шпионский националистический организацийыте шогымыжым да совет властьым сӱмырал шуымашке виктаралтше контрреволюционный пашам шуктен толмыжым шотыш налын, тыге пунчалынам: гр-н Ефимов Тихон Ефимовичым (текстыште тыге возымо) РСФСР УК-н 58-ше статьяжын 1-а, 2, 10, 11, 13 пунктшо-влак почеш мут кучаш шогалтыман, а следствий да суд деч шылын ынже керт манын, Йошкар-Оласе тюрьмаш петырен шындыман».

14 майыште республикын прокуроржын пашажым шуктышо Овчинников «титаканым» арестоватлаш санкцийым пуэн. Ефремовым 15 майыште поген наҥгаеныт, а обыск нерген протокол 16 майыште сералтын. Тыге шонаш лиеш: арестоватлаш кастене толыныт, а обыск пелйуд деч вара иже пытен.

23 майыште икымше допрос лийын. Тудым Минеев эртарен.

«Йодыш: Те контрреволюционный пашам ыштымылан арестоватлыме улыда. Шкендам титаканлан шотледа мо?

Вашмут: Мый контрреволюционный пашам ыштен омыл да шкемым титаканлан ом шотло.

Йодыш: шижтарен ойлем: следствийын кидыштыже Тендан титакдам тӱжвак лукшо материал уло. Титакдам шылташ тӧчымыдам чарныза да чын показанийым пуыза. Тышеч тӱҥалза: контрреволюционный пашашке кунам ушненда?

Вашмут: Угыч ойлем: мый контрреволюционный пашам ыштен омыл, сандене тиде йодышлан вашештен ом керт.

Йодыш: Пунчал дене палдарем. Те РСФСР Уголовный кодексын 58-ше статьяж почеш (1-а, 2, 10, 11, 13 пункт-влак) титаклалтыда. Тушто ойлалтеш: Те пурла троцистский буржуазно-националистический организацийын членже улыда да ятыр ий мучко контрреволюционный пашам шуктен шогеда. Каласкалыза, Тендан контрреволюционный пашада могайрак лийын?

Вашмут: Мый шкемым тидын шотышто титаканлан ом шотло, буржуазно-националистический организацийын членже лийын омыл да контрреволюционный пашам ыштен омыл. Мыйын ойлымем чын возалтын, протоколым лудынам. Ефремов (подпись)».

Делаште эше кум (15, 20 да 22 июльысо) допросын протоколышт уло, нуным следователь Труфанов эртарен. Палемдаш кӱлеш, титаклыме еҥ-влакым йодыштмо годым осалланымылан, нуным орландарымылан тудо шкежат 1939 ийыште мут кучаш шогалталтын. Икымше гана йодыштмек, кокымшо допросыш ӱжыктымӧ марте кок тылзе эртен. Тиде жапыште мо лийын, рестан дене мом ыштылыныт – тидым ме нигунамат пален огына керт, чылажат Коммунистический ден Советский уремла лукышто верланыше шучко пöртын тайныже лийын кодеш. Но икте раш: тылеч вара Ефремов шкенжынат, палымыже-влакынат «сулыкышт» нерген ойлаш тÿҥалын. Тышеч тыгай шонымаш шочеш: Труфанов гай палач-влак рестанын йылмыжым руден да лийдыме титакым шке ÿмбак налыктен моштеныт.

Лач тиде жапыште Ефремов ваштареш эше ик шылтыкым кычал муыныт. Арестоватлыме Гаврил Тимофеевич Казаков 25 майысе допросышто финн миссий дене «шпион» кылым кучымыж нерген ойлен да тыгодым ушештарен: «1932 ийыште саде миссийыш Олык Ипай дене пырля пуренам ыле, тушто секретарьын ÿстембалныже «Финляндийын миссийышкыже» манын возымо кагазым ужым да почерк гыч палышым: тудым ончычсо туныктышем Т. Е. Ефремов возен…».

15 июльышто Тихон Ефремович следовательлан ойлен: «Финляндийыш миен толмекше, Евсеев финн-угор обществын тушто илыше пашаеҥже Хамалайнен деч мылам саламым каласыш. Хамалайнен дене революций деч ончычак, мемнан кундемыш толын коштмыж годым, палыме лийынам ыле. Мый денем мутланымыж годым Евсеев Финляндийысе илышым пеш моктыш, тушто культур пеш кӱкшо, манне. Тидымат каласыш: Финляндийысе кö дене гына мутланаш логалын огыл, нуно чыланат марий калык, тудын илышыже да йÿлаж дене интересоватлалтыныт».

Икымше марий гимн нергенат мут лектын. 20 июльышто следователь йодын: «Контрреволюционный, националистический сынан улмыжлан поген налме «Кынелза, шогалза!» мурым Те возенда мо?» Вашмут: «Да, Кынелза, шогалза!» мурым мый 1918 ийыште возенам. Палыме националист-влак (Владимир Мухин да молат) тудым «марий калыкын гимнжылан» шотлат ыле».

Пытартыш гана 22 июльышто йодыштыныт.

«Йодыш: Следствий раш пала, Те контрреволюционный марий буржуазно-националистический организаццийын участникше улыда. Следствий тиде йодышлан чын вашешташ, чон почын ойлаш кÿшта.

Вашмут: Мый лач чыным гына ойлаш шонен пыштышым, следствийым ондалымем ок шу. Контрреволюционный марий буржуазно-националистический организацийыш мыйым формально иктат шупшын огыл гынат, чынжым гын тиде организацийын участникше лийынам. Чон почын ойлымем дене совет власть ончылно ыштыме титакем сулынем. Угыч ойлем, формально ончымаште мыйым ты организацийыш нигöат шупшын шоген огыл.

Йодыш: Буржуазный националист-влак дек кунам ушнен улыда?

Вашмут: Тиде организацийын шочмо жап гычак нунын дек ушненам. Тудын участникше-влак коклаште эреак, манаш лиеш, пöрдынам, нунын пашаштым да шонымашыштым пален шогенам, нунын да мыйын коклаште чынжым гын нимогай ойыртем лийын огыл. Икте шотышто гына – марий калыкым Финляндийыш ушаш шонымо шотышто – коктеланенам». Следствий ты «чон почын» ойлымо дене серлагаш лиеш манын шотлен, векат. Тылеч вараже обыск годым поген налме «вещественный доказательстват» кулдымашыш савырен: 400 грамм пычалтарым, 200 грам дробьым да 80 капсюльым складыш наҥгаен коденыт.

Деласе ик кагазым лудмо годым шӱм-чоным поснак кугу шыде чаманымаш авалтат.

Теве тудо:

«1938 ий 2 августышто ме, г/б (государственный безопасность) сержант-влак Львов ден Набатов, гр. Ефремов Тихон Ефремовичым арестоватлыме да обыскым ыштыме годым поген налме тыгай кагазым йӱлалтенна:

тÿрлö справкым – 14,5 лист,
тÿрлö фотосÿретым – 55 штук,
тÿрлö серышым – 20 штук,
тÿрлö адресым – 12 штук,
книга-влакым – 50 штук,
тÿрлö кагазым – 7 папке».

Террористический режим еҥ-влак дене пырля нунын пеш кÿлешан документыштымат нимоэш ужын огыл, шÿкшак семын йÿлалтен пытарен.

Титаклыме ойпидыш почеш 9319 №-ан делашке 10 еҥым ушеныт. Амалже – пуйто нуно ик организацийыште шогеныт, пуйто пашашт ик корно дене виктаралт шоген. Ойпидышыште возымо:

«1936 ийыште Мрирй АССР кундемыште контрреволюционный угро-финский националистический повстанческий организацийым тÿжвак лукмо да пытарыме. Финляндийысе разведке орган-влакын виктарен шогымо тиде организацийын ужашлаже ятыр национальный республикыште – Удмурт, Башкир, Карел, Мордва, Коми да моло республиклаште – лийыныт. Тиде организаций Марий АССР-ым ССР Ушем деч öкымешак ойыраш да угро-финн племена-влакын бржуазно-националистический федерацийыштым ышташ шонен. А федерацийжым Финляндий виктарен шогышаш улмаш.

Финляндийысе разведке орган-влакын кӱштымышто почеш организаций калык озанлыкыште да культур фронтышто диверсионно-вредительский пашам шуктен толын, совет власть ваштареш вооруженный восстанийым ямдылен. Восстанийже Совет Ушем ÿмбак капиталистический эл-влакын кержалтме жапыште тÿҥалшаш улмаш.

Следствий пален налын: организацийын тиде дела почеш эртыше участникше-влак, шке организацийшытын задачыж дене тÿрыснек келшышын, контрреволюционный подрывной пашам ыштен шогеныт.

Кÿшнö каласыме негызеш титаклалтыт:

…10. Ефремов Тихон Ефремович… Тудо 1921 ийыште Финляндийысе разведке орган-влакын терген шогымо контрреволюционный угро-финн националистический повстанческий организацийыш вербоватлалтын, тылеч вара организцийын задачыжым шуктымекше виктаралтше антисоветский пашам ыштен толын, а тиде задачыжым тÿрыснек пален шоген. Москвасе финн миссий гоч Финляндийысе разведке орган-влак дене кылым кучен. Повстанческий организацийын могай улмыжо да пашам кузе ыштымыж нерген финн разведке орган-влаклан увертарен шоген. Шкенжым титаклан шотла».

1938 ий 1 октябрьыште Марий АССР НКВД-н особый тройкыжо 9319 №-ан делам ончен лектын да чыла лу еҥым лÿен пушташ, погыштым конфисковатлаш пунчалын. Акт гыч выпискыште (тушан 4-ше отделын начальникше Назаров, 3-шо отдел начальникын полышкалышыже Перов да комендант Цветков кидым пыштеныт) тыге ойлалтеш: Т. Е. Ефремовым 1938 ий 2 октябрьыште 19 шагат кастене лÿен пуштмо.

Икымше марий гимнын авторжым кушан тоеныт, пале огыл.

Марий АССР Верховный судын президиумжо тиде шоя приговорым 1956 ий 27 августышто кораҥден. Туге гынат ик эн первый марий туныктышын, литератор-просветительын, этнографын да музыкантын поро лÿмжым тичмашын пöртылтымö марте эше тора лийын. Молан манаш гын возышо-влак тудын лÿмжö пелен ончычсо семынак шем тамгам шындылыныт. Мутлан, 1959 ийыште лекше «Страницы дружбы» книгаште Тихон Ефремовичым «марий буржуазный литератор», «Ӱжара» националистический гимнын авторжо», «марий поп-миссионер» манын лÿмдымö. Пуйто тудо Г.Яковлев Ф. Егоров да моло дене пырля религийын туныктымыжым шаркален, калыкым пычкемыш илышыш шупшын шоген. Марий литературын историйже нерген очеркын икымше ужашыштыже (1963) возымо почеш, Т. Ефремов (тыгак П. Глезденев, Ф. Егоров, М. Токмурзин да молат) буржуазный правительстве дене икоян улмыж нерген увертарен, национал-шовинистический шонымашым шаркален.

Илыш ончыкта, туныкта: историйым начаремдашат, саемдашат ок лий. Жап шумек, тудын чын тÿсшö айдеме тукым ончылно тичмашын почылтеш, тушко вочшо шем ÿмыл садыгак кораҥдалтеш. Тидым каласыман еҥ-влак нергенат. Нунылан чылаштланат – амал деч посна титаклен пуштмо-влакланат, пуэн овартыме чапым налше-влакланат – пагыт чын акым пуа. Ӱмбакше вочшо неле рокым 1919 ийыште Тихон Ефремович шке почкалтен гын, 30-шо ийлаште öкымешак тушкен пуымо титакым, намысле тамгам 60—80-шо ийлаште эркын-эркын кораҥдыме, манаш лиеш. «Серги чÿчÿ» ойлымашыже да икмыняр почеламутшо «Мут орланге» ден «Сылнымут памаш» сборниклаш пурталтыныт. «Марий коммуна» (кызыт «Марий Эл») газет уста литераторлан пöлеклалтше «Иктылан икте кидым пуэн, чыланат иктöр ошкылза» страницым савыктен. Ик эн чылне произведенийжым – «Шÿвырзö кугыза» ойлымашым – Марий радиош возен налме да ик гана веле огыл йонгалтарыме. Мондалт шушо икымше гимн – «Кынела, шогалза!» муро – калык дек угыч пöртылын. Унчо марий-влакын тыршымыштлан кöра тудын шочмо ялыштыже калык музей ышталтеш. Ялыште кок гана – 1993 да 1998 ийлаште – тиде тале марийын илышыжлан да пашажлан пöлеклалтше пайрем эртаралтын.

Но уке-уке да кокланже кумыл волтышо сӱретымат ужаш перна. Теве 1988 ийыште савыкталтше ик книгаште поп тÿшкан (Глезденевын, Ефремовын да молынат) марий шемерым ладын шикш дене пÿтырымыжö, Юмо деч лÿдаш, кугыжам пагалаш туныктымыжо, тыгодымак кÿчызö кид гыч пытартыш шултышым шупшын налаш тоштмыж нерген серыме. Ты книгаштак вес вере Ефремовым, Егоровым да Глезденевын – «кулакын, торговойын, карт-влакын мурызыштым» – вес велым перыме: «Нуно революцийлан тореш шогат, тошто годсым моктат, патриархальный илышышке шупшыт, буржуазный национализм шонымашым тарватат, марий шемерын класс шижмашыжым пытарынешт».

Тыште Шабдар Осыпын «Мурпого» сборникше нерген ойлалтеш. Автор 1935–1936 ийлаште чынак тыге возен. Ме умылена, тунам жапше тугай лийын. Южышт тылечат чот вурсен серкаленыт. Но пел курым утла ончыч возымым тачысе лудшылан нимогай умылтарымаш але сноска деч посна тушкаш келшен толеш мо? Вет сылнымут историйым сайын палыдыме еҥ тидым лудеш да тудын ушешыже тыште ушештарыме еҥ-влак нерген уда шонымаш деч моло нимат огеш код.

Шарнымаш

Кок томан «История Марийской АССР» книгаштат (1986–1987) эртыше илышым большевик шинча дене ончен аклымым ужаш логалеш. Икымше томышто Т. Ефремов, Ф. Егоров, С. Гаврилов, Тихон Ефремович, П.Кунаев да моло нерген туге каласыме, пуйто тÿҥ – марий интеллигенцийыште шогеныт, кугыжан властьым пыдалыныт. А кокымшо томышто 1917 ий деч вара культур илыш кузе вияҥ толмо нерген каласкалыме годым Т. Ефремовын лÿмжö огешат ушештаралт. Марий национальный тоштерын экспозицийыштыже икымше марий гимнын авторжылан верым але мартеат мумо огыл.

«Керек-могай айдемат, тидын коклаште марият, шке ӱмырыштыжӧ ила, ила да эрта: тудын почешыже ыштыме пашаже гына кодеш. Кодеш да, пашажым ончен, каласен илат, «тыгае ыле», «тугае ыле», маныт», – возен Тихон Ефремович 1922 ийыште.

Тӱҥ произведенийже-влак

Марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ муро: почеламут // Кармазин. У пасу. М., 1925. С. 36
Кугу Шигак-сола: ойлымаш // У вий. 1925. № 3. С. 8–11.
Нужна ий; Кокша вуй: ойлымаш, йомак // У вий. 1929. № 4. С. 19–22, 31–33.
Серги чӱчӱ: ойлымаш // У вий. 1929. № 8. С. 12–18.
Паймыр кугыза: ойлымаш // У вий. 1930. № 2–3. С. 28.
Шӱвырзӧ кугыза: ойлымаш // У вий. 1930. № 5–6. С. 18–20.
Кынелза, шогалза!: марий калыкым волгыдыш ӱжмӧ муро // Марий коммуна. 1990. 11 нояб.
Кынелза, шогалза! // Ончыко. 1987. № 1. С. 96.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Зайниев Г. Унчо велын мурыжо // Ончыко. 2003. – № 5. – С. 6–13.
Тудо ӱжын: "Кынелза, шогалза!" // Зайниев Г. Усталык памаш: лит.краевед. очерк-влак. Йошкар-Ола, 2003. – С. 4–24. О марийском просветителе Т.Ефремове.
Сануков К. Тихон Ефремов – автор первого марийского гимна // Морко. Замечательные люди удивительного края: Сб. док. очерков. Йошкар-Ола, 2002. С. 154–161.
Автор марийского гимна: // Материалы следствия по делу Т.Е.Ефремова / Трагедия народа: Книга памяти жертв политических репрессий. Том 2. Йошкар-Ола, 1997. С. 203–213.
Уста мурызо, кӱслезе да туныктышо: Т.Е.Ефремовын шочмыжлан – 135 ий / Материалым И.Ефсеев ямдылен// Марий Эл – 2003. – 8 май
Автор первого марийского гимна // Ончыко 2008 ий № 7. С. 143
Апакаев П. Образование и просветительское движение а Марийском крае: ист.-пед. очерки. Йошкар-Ола, 2002. С. 282.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. – С. 124–125.

Кылвер-влак

Ефремов, Тихон Ефремович.(руш)
Ефремов Тихон Ефремович.(руш)

Литератур