Чавайн, Сергей Григорьевич

Сергей Григорьевич Чавайн
Сергей Чавайн
Шочмаш дене лӱм	Кыргори Серге Чавайн
Шочын	1888 идым 24 (шыжа 6)
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Изи Корамас (кызыт Изи Корамас) ял
Колен	1937 ий 11 кылме(1937-11-11)
Колымо вер	Йошкар-Ола
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем
Тыршымаш алан	серызе, почеламутчо

Сергей Чавайн (1888 идым 24 (шыжа 6), Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Себе-Усад волость, Изи Корамас (кызыт Изи Корамас) ял) – 11 кылме 1937, Йошкар-Ола) – марий серызе, почеламутчо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1934), марий сылнымутлан негызым пыштыше, икымше марий почеламутым возышо, «Элнет» романын авторжо.

Илыш корныжо

Сергей Чавайн 1888 ийын шыжа тылзын 6-шо кечынже (юлиан кечышот почеш – идым тылзын 24-ше кечынже) Россий империй Озаҥ губерний Чарла уезд Изи Корамас (кызыт Изи Корамас) ялеш шочын.

1904 ийыште, Унчо кок классан школым тунемын пытарымеке, С. Чавайн Озаҥ оласе туныктышо-влакым ямдылыше семинарийыш пура. Тушто руш классик-влакын творчествышт дене лишкырак палыме лиеш, руш поэт-влакын возымыштым марлаш кусараш тӱҥалеш. Варажым шке гычат возаш кумылаҥеш. 1905 – Ото почеламутым воза. Ото – тиде икымше возымо марий почеламут. Тудым варажым шуко йылмышке кусарыме.

Семинарийым пытарымеке, 1908–1915 ийлаште Чавайн Сотнур волостьыш пурышо Пӧтъял, Руш-Шайра ялласе школлаште да Сотнур кок классан школышто туныктен. Марий мланде деч ӧрдыжыштат туныктымо пашаште тырша, яра жапшым творчествылан ойыра. 1917 ий марте тудо 30 утла почеламутым, «Вувер» поэме-йомакым серен.

1915 – Чавайн Казахстаныш илаш кусна, Аральск кӱртньыгорно школышто туныкта. 1919 – Чавайн шочмо кундемышкыже пӧртылеш, Йошкар кече газетыште пашам ышта.

1920 ийлаште тудо журналист, редактор семын шуко пашам ышта. 30-шо ийлаште шуко ойлымашым, поэмым, пьесым воза. Нунын коклаште «Йыланда», «Мӱкш отар» (1928), «Акпатыр», «Элнет» произведенийже-влак кызытат кумдан чапланат. Шуко возымыжым вес йылмышке кусарыме.

1934 ийыште СССР сылнымутчо ушемын йыжъеҥже лиеш, вес ийын «Акпатыр» пьесым сера. 1935–1937 «Элнет» романым воза, 1-ше ужашыже 1936 савыкталт лектеш.

С. Г. Чавайн йоча-влакланат ятыр возен. Нунын коклаште почеламут, ойлымаш, мыскара орлаҥге улыт. Марий книга савыктыш шуко гана посна сборник дене савыктен луктын. Одарланен кушшо пушеҥге гай мутсаска корныжо 1937 ийыште лугыч лийын. 1937 ийын кылме тылзын 11-ше кечынже Чавайным репрессий почеш лӱен пуштыныт.

Кузе Чавайнын алмашлӱмжӧ лектын

Сергей Григорьевич теве кузе воза:

1905 ийыште революций лие. Марий интеллигенцийын кумылжым тарватыш. Шукынжо марий улмышт дечын лӱдын, вожылын коштыныт гын, тунам марий газет, кнага, литератур нерген мутланаш тӱҥалыныт. Тиде ийынак теле тылзыште Озаҥысе туныктышо семинарийын канцелярийыштыже ятыр ен погынен. Сылнымутан литератур нерген мут лекме годым Владимир Алексеевич Мухин каласыш: «Мемнан коклаште почеламут возышо уло. Тек возышо шке почеламутшым лудеш». Тунам зал мучко «Ото» почеламут йоҥгыш. Колыштшо-влак ик жап нимом пелештыде шинчышт, вара мокташ тӱҥальыч. Кид гыч кидышке почеламут кайыш. Тылеч вара мыйын марий почеламутчо лӱмем лекте

Сылнымут аклымаш

Сергей Чавайн сылнымут произведенийлаштыже калык ойпогым кучылтын. Тудо шкеже теве кузе воза:

Кастене кӱнчылам шӱдыраш але тӱрым тӱрлаш мемнан деке ӱдыр-влак толыт ыле. Кидпашам ыштат, мурат, туштым туштат, йомакым колтат. Моло ӱдыр коклаште Плагий лӱман ик ӱдыр йомак колташ путырак мастар ыле… Мый Плагийын йомакшым пеш йӧратен колыштынам, южгунам пелйӱд марте мален омыл. Тыгеракын калыкын мутшо сылне литературым йӧраташ туныктен.

Тӱҥ произведенийже-влак

• Марий калыкын тошто годсо илышыже: ойлымаш, почеламут сб. [Из прошлого народа мари: сб. рассказов, и стихов]. Казань, 1908. 32 с.
• Кумшо марла книга: учеб.-хрестоматий [Третья марийская книга: учеб.-хрестоматия]. Казань, 1910. 280 с.
• Йыланда: рассказ. Казань, 1919.
• Язык гыч язык сулыш: ойлымаш [Грехи искупил грехом: рассказ]. Казань, 1920. 24 с.
• Шем пыл шула, кече лектеш: ончыктымаш [Черное облако расходится, всходит солнце: пьеса]. Казань, 1920. 24 с.
• Автономий: ончыктымаш [Автономия: пьеса]. Казань, 1921. 8 с.
• У саска: почеламут-шамыч [Новые плоды: стихи]. Казань, 1921. 32 с.
• Вувер: йомак [Ведьма: сказка]. Казань, 1921. 16 с.
• Изи икшыве-шамычлан лудшаш тӱҥалтыш лукмаш [Книга для чтения детей младшего возраста] / С.Г.Чавайн, В.Сави. Казань, 1921. 16 с.
• У мланде: ончык лийшаш нерген ойлымаш [Новая земля: рассказ]. Краснококшайск, 1922. 32 с.
• Кайык лудо: кок кыдежан койдарчык [Дикая утка: комедия]. Краснококшайск, 1923. 40 с.
• Аракан кочыжо: кок кыдежан койдарчык [Горечь водки : комедия]. М., 1925. 36 с.
• У мланде: ончыктымаш [Новая земля: пьеса]. М., 1925. 52 с.
• Икшыве-влаклан лудшашлык книга: тӱрлӧ ойлымаш [Рассказы для детей]. Йошкар-Ола, 1926. 24 с.
• Окавий: тошто еҥ ойлымаш гыч [Окавий: повесть из прошлого]. Йошкар-Ола, 1926. 32 с.
• Ямблат кӱвар: тошто марий илышым ойлымо [Ямблатов мост: повесть]. М., 1926. 64 с.
• Шӱдӧ теҥге олно: пьеса // У вий. 1927. № 1 С. 11–24.
• Мӱкш отар: ончыктымаш // У вий. 1928. № 5–6. С. 1–46.
• Октябрь : поэма. Козьмодемьянск, 1928. 48 с.
• Дезертир-влак: повесть // У вий. 1929. № 7. С. 29–38; № 10. С. 31–36; № 11. С. 15–18; № 13. С. 14–18.
• Шурно погымо кампаний: ик кыдежан мыскара [Кампания хлебозаготовок : комедия]. Йошкар-Ола, 1930. 12 с.
• Кӧн верч? Кугуяр: революц. драма [За кого?: революц. драма]. Йошкар-Ола, 1930. 60 с.
• Илыше вӱд: драма [Живая вода: драма]. Йошкар-Ола, 1930. 80 с.
• Тӱҥалтыш литератур книга [Руководство для начинающих писателей]. Йошкар-Ола, 1931. 52 с.
• Семон ден Джон: очерк // У вий. 1931. № 9. С. 4–20.
• Чодыра лӱшка // У вий. 1931. № 6. С. 16–33; № 7–8. С. 4–15.
• Чодыра завод: пьеса // У вий. 1932. № 8–9. С. 11–21.
• Штурм: очерк // У вий. 1932. № 3–4. С. 6–16.
• Элнетыште: очерк // У вий. 1932. № 5–6. С. 26–30.
• Мӱкш отар: драма [Пасека : драма]. Йошкар-Ола, 1933. 88 с.
• Марий рота: пьеса // У вий. 1934. № 2–3. С. 30–64.
• Акпатыр: тошто марий илыш гыч драма [Акпатыр : историческая драма]. Йошкар-Ола, 1935. 72 с.
• Ойпого: ойырен лукмо сылне мут-влак [Избранное]. М., 1935. 192 с.
• Ойпого: ойырен лукмо сылне мут-влак [Избранное]. Йошкар Ола, 1957. 336 с.
• Акпатыр: ныл кыдежан драма // У вий. 1935. № 4. С. 40–47.
• Илыше вӱд: драма // У вий. 1935. № 11–12. С. 22–52.
• Окса тул: койдарчык //У вий. 1936. № 1 С. 9–21.
• Элнет: роман. М., 1936. 176 с.
• Чодыраште [В лесу] / С. Чавайн, В. Сапаев, В. Орлов. Йошкар-Ола, 1957. 12 с.
• Элнет: роман. Йошкар-Ола, 1958. 132 с.
• Йоча-влаклан: ойлымаш ден почеламут-вл. [Детям: стихи и рассказы]. Йошкар-Ола, 1958. 36 с.
• Сылнымутан произведений-влак : вич том дене лектеш [Собр. сочинений в 5-ти т.]. Йошкар-Ола. 1-ше т.: Поэзий. 1967. 272 с.; 2-шо т.: Проза, публицистика. 1967. 296 с.; 3-шо т.: Элнет: роман. 1967. 332 с.; 4-ше т.: Пьеса-влак. 1968. 264 с.; 5-ше т.: Пьеса-влак. 1968. 344 с.
• Акпатыр: тошто марий илыш гыч драма [Акпатыр: историческая драма]. Йошкар-Ола, 1977. 208 с.
• Возымыжо кум том дене лукталтеш [Собр. сочинений в 3-х т.]. Йошкар-Ола. 1-ше т.: Поэзий, проза. 1980. 320 с.; 2-шо т.: Публицистика, очерк, пьеса-влак. 1980. 376 с.; 3-шо т.: Пьеса-влак; Элнет: роман. 1981. 428 с.
• Акпатыр: драма // Кугу толкын: Марий драматургий антологий. Йошкар-Ола, 1987. С. 13–54.
• Кеҥеж эр: почеламут-вл. [Летнее утро: стихи]. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
• Памаш: ойлымаш-вл. [Родник: рассказы). Йошкар-Ола, 1990. 48 с.
• Ото: почеламут [Роща: стихи]. Йошкар-Ола, 1988. 72 с.; 1998. 76 с.
• Чумырен лукмо ойпого: 3 том дене лектеш [Собр. сочинений в 3-хт.]. Йошкар-Ола. 1-ше т.: почеламут, поэме, повесть, ойлымаш, легенде, мыскара. 2008. 336 с.

Моло йылмылаш кусарыме произеденийже-влак

• Тетявлӓлан: шайыштмашвлӓ дӓ лыдышвлӓ [Детям: стихи и рассказы] / Г.Матюковский сӓрен. Йошкар-Ола, 1959. 36 с.
• Элнет: роман / пер. на рус. А. А. Кременского. Йошкар-Ола, 1959. 104 с.
• Элнет: роман / пер. на рус. В. Муравьева. Йошкар-Ола, 1966. 260 с.
• Я песни новые пою: стихотворений и поэмы. Йошкар-Ола, 1968. 88 с.
• Элнет: роман / пер. на рус. В. Муравьева. М., 1972. 272 с.; М., 1975. 272 е.; Йошкар-Ола, 1981. 256 с.; Йошкар-Ола, 1988. 256 с.
• Кӓнгӹж ирок: почеламут-вл. [Летнее утро : стихи] / пер. на горномар. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
• Летнее утро: стихи / пер. на рус. А. Спиридонова. Йошкар-Ола, 1988. 16 с.
• Ото: почеламут [Роща: стихи] / пер. на 45 яз. Йошкар-Ола, 1988. 72 с.
• Элнет: роман / пер. на рус. А. А. Кременского. М., 1989. 240 с.
• Элнет: роман / Г.Матюковский сӓрен. Йошкар-Ола, 1990. 256 с.

Театр постановкыжо-влак

• Автономий [Автономия]. (Мар. театр) 1921.
• Кайыклудо [Дикая утка: комедия]. (Мар. театр) 1922.
• Пудыранчык Эрмак [Мятежный Ермак]. (Мар. театр) 1922.
• Ямблат кӱвар [Ямблатов мост: драма]. (Мар. театр) 1923, 1927.
• Мӱкш отар [Пасека: музыкальная драма]. (Мар. театр) 1928, 1933, 1956, 1967, 1972, 1988, 2007.
• Кугуяр: драма. (Мар. театр) 1929.
• Илыше вӱд [Живая вода: драма]. (Мар. театр) 1929, 1968.
• Чодыра завод [Лесной завод: драма]. (Мар. театр) 1932.
• Марий рото [Марийская рота: драма]. (Мар. театр) 1934, 1957.
• Акпатыр: историческая драма. (Мар. театр) 1935, 1956, 1987.
• Окса тул [Клад: водевиль]. (Мар. театр) 1936.
• Элнет: музыкальная драма. (Мар. театр) 1965.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• Казанцев Ф. С.Чавайнын творчество корныжо: пӱтынь творчествым лончылымо опыт. Йошкар-Ола, 1936. 72 с.
• Асылбаев А. С. Г. Чавайн: илышыж ден творчествыже. Йошкар-Ола, 1959. 240 с.
• Асылбаев А. Сергей Чавайн: очерк жизни и творчества. Йошкар-Ола, 1963. 144 с.
• Васин К. Сергей Григорьевич Чавайн: жизнь и творчество. Йошкар-Ола, 1968. 32 с.
• Патрушев А. С. Чавайн в Казани: очерк. Йошкар-Ола, 1973. 48 с.
• Казаков М. Марий мурпашаште ачаже // Шонымо ой. Йошкар-Ола, 1973. С. 107–112.
• Краткая лит. энциклопедия. Т. 8. М., 1975. С. 420–421.
• Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1976. С. 282–289.
• Калык шӱмыштӧ: Сергей Григорьевич Чавайн нерген шарнымаш страница-вл. Йошкар-Ола, 1978. 136 с.
• БСЭ. Т. 28. М., 1978. С. 614.
• Сергей Григорьевич Чавайн: фотоальбом / Г. С. Чавайн ямдылен. Йошкар-Ола, 1979. 96 с.
• Сергей Чавайн / сост. 3. М. Коновалова. Йошкар-Ола, 1982. 12 с.
• Казаков М. С.Г. Чавайн нерген: кӱчык шарнымаш // Поэтын поянлыкше. Йошкар-Ола, 1984. С. 100–104.
• Коряков К. Калыкын чын эргыже / Нигунамат огыт мондалт. Йошкар-Ола, 1986. С. 3–68.
• Васин К. Сергей Григорьевич Чавайн: жизнь и творчество. Йошкар-Ола, 1987. 48 с.
• Сергей Чавайн // Кугу толкын. Йошкар-Ола, 1987. С. 11–12.
• Лит. энциклопедический словарь. М., 1987. С. 743.
• Иванов И. С. Чавайнын йоча ойпогыжо. Йошкар-Ола, 1988. 12 с.
• Певец народа: воспоминания и документальные очерки о С.Г.Чавайне / сост. К.Васин. Йошкар-Ола, 1988. 200 с.
• Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1988. С. 284–296.
• По памятным местам С. Г. Чавайна: фотоальбом / сост. М. Матукова. Йошкар-Ола, 1988. 48 с.
• С.Г. Чавайн // История марийской литературы. Йошкар-Ола, 1989. С. 157–173.
• Живое наследие. Йошкар-Ола, 1992. 144 с.
• Иванов И . С.Г. Чавайн школышто. Йошкар-Ола, 1992. 96 с.
• Николаев С. Мыйын Чавайнем // Мутын нелыже да ямлыже. Йошкар-Ола, 1993. С. 100–104.
• С.Г. Чавайн: фото, документ дӓ ӓшӹндӓрӹмашвлӓ / Э. Чавайн йӓмдылен. Йошкар-Ола, 1994. 68 с.
• С.Г. Чавайн: фото, документ да шарнымаш-вл. Йошкар-Ола, 1994. 68 с.
• Зайниев Г. Шӱм ойжо кодын курымлан // Муро сугынь. Йошкар-Ола, 1995. С. 3–42.
• Сануков К. Сергей Чавайн: «Если любовь к своему народу есть преступление, то карайте меня» // Трагедия народа. Йошкар-Ола, 1997. С. 3–20.
• С.Г. Чавайн / авт.-сост. В. В. Крылов. Йошкар-Ола, 2001. 12 с.
• Чубаров П. Сергей Чавайн – Сотнур кундемыште. Йошкар-Ола, 2001. 100 с.
• Сергей Чавайн: буклет / сост. В. В. Крылов. Йошкар-Ола, 2003.
• Зайниев Г. Поэтын кочо пӱрымаш // Илыш муро. Йошкар-Ола, 2006. С. 3–41.
• МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 389.

С.Г. Чавайн художественный литературышто

• Васин К. Зеленая роща: повесть // Зеленая роща. Йошкар-Ола, 1972. С. 61–125.
• Артамонов Ю. Чавайнын куэже: повесть // Чавайнын куэже. Йошкар-Ола, 1995. С. 5–85.

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. – Йошкар-Ола, 2007. С. 389.
2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. – Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. – 752 с. С. 640–646.

	Сергей Григорьевич Чавайн Викитекыште?