Данилов, Борис Григорьевич

Борис Григорьевич Данилов
Борис Григорьевич Данилов
	Борис Данилов
Шочмаш дене лӱм	Борис Григорьевич Данилов
Шочын	1923 ий 1 идым
Шочмо вер	Марий автоном область, У Торъял кундем, Човыксола ял
Колен	1993 ий 1 кылме (70 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола ола
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем; Россий;
Тыршымаш алан	прозаик, почеламутчо, кусарыше, журналист, общественный деятель, серызе, новеллист
Чап пӧлек да премий	; Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1983)

Борис Данилов (Борис Григорьевич Данилов) (1923 идым 1, Марий автоном область, У Торъял кундем, Човыксола ял — 1 кылме 1993, Йошкар-Ола ола) — марий серызе, почеламутчо, журналист, кусарыше, Совет Ушем Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1976), Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1983), 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Илыш корныжо

Борис Данилов 1923 ийын идым тылзын 1-ше кечынже Марий автоном область У Торъял кундем Човыксола ялеш кресаньык ешеш шочын. Шочмо-кушмо ялже нерген тудо тыге возен:

Мемнан ялна йыр садеран –
Шӱшка сар шӱшпык шудо лукын.
Уналыкеш миет, тунам
Ок шу кайымет, коден ты лукым.

Шочмо ялын мотор пӱртусшӧ дене пырля поэт пашаче калыкшымат чапландара:

А ӱдыржӧ могай ялнан!
Шинчат шарла, товат, ужат гын,
Мӱй гай тӱрван, ару капан,
Ойлен колта ласкан, тыматлын.
Кӧране веле качылан –
Лопка вачан, маска гай патыр.

Поэтын ачажат – Григорий Андреевич – колхоз пашалан патыр, моткочак мыскараче марий лийын. Чыла тиде: шочмо-кушмо ялын мотор пӱртусшӧ, поро кумылан пашаче калыкше, мыскарам да калыкмутым йӧратыше ачаже Борис Григорьевичлан поэзий велыш кумылзак лияшыже, возаш тӱҥалашыже мыняр-гынат полшен. Тӱҥалын тудо ондак пырдыж газетышке возаш, а 1937 ийыште, латныл ияш рвезын "Таир" пионер лагерьыште канен толмыж деч вара "Рвезе коммунист" газетеш "Сылне Таир" почеламутшо савыкталт лекте. Тылеч вара тудын почеламутшо, ойлымашыже "Ямде лий!", "Ленин ой", "Марий коммуна" газетлаште чӱчкыдынак кояш тӱҥалыныт, а рушла кусарыме почеламутшо-влак "Марийская правда", "Комсомольская правда", "Красная звезда", "Литературная Россия" газетлаште савыкталтыныт.
Борис Даниловлан поэзий корныш пеҥгыдынрак тошкалаш поэт Василий Яковлевич Рожкин шагал огыл полшен. 1939 ийыште У Торъял районысо Немда кыдалаш школыш марий йылме да литературым туныкташ Василий Рожкин миен. Тудо литературым йӧратыше да возаш тӱҥалше-влакым шке йырже ушен, школеш литкружокым почын. Тиде кружокыш тунемше-влак веле огыл, тыгак чыла кумылан еҥ коштыныт. Борис Данилов тиде жапыште У Торъял педучилищыште тунемын гынат, индеш меҥге торам шотлыде, «Василий Яковлевич деке куржталын» шке возымыжым шокшынекак манме семын пагалыме поэтлан ончыктен шоген, литкружокын занятийлашкыже коштын. Тиде кыл, ойлыманат огыл, сай саскам пуэн.
Борис Данилов, рвезе тукымым туныкташ тӱҥалаш шонен, 1941 ий шошым педагогический училищым пытара. Но вашке Кугу Отечественный сар тӱҥалеш да Борис Даниловым Йошкар Армийыш налыт.18 ияш рвезе салтак шинельым чия. Политпашаеҥ- влак курс деч вара Ф. Энгельс лӱмеш военно-политический училищым тунемын. Тушечын - фронтыш. Самырык лейтенант, стрелковый батальонын комсоргшо, 1944 ийын Западный Украиныште тушман ваштареш талын кредалеш.

Тул-вӱд гочын шуко меҥгым
Ошкыл эртенам.
Ир пыжашышке – Берлиныш
Садыгак шуам!

Тыге воза Задыбы селам утарен налмек, "Мом шотла гын сур куку?" почеламутыштыжо. А Торговище села верч кредалме деч ончыч ик ялешак шочын-кушшо пырля тунемме йолташыжлан – Вениамин Ивановлан – сера:

Кечыгут бой дене кумло меҥгым толын,
Кид-йолем ноялмым сай шижам гынат,
Пурымек, землянкыш, уло шӱм-кыл шолын,
Серышым возальым, йолташем, тылат.

Ты села верч виян кредалмаште комсорг-лейтенант нелын сусырген, вуйышкыжо, лач шинча воктек, осколка-влак перненыт. Комсоргын атакыш вӱдымӧ подвигшым "За отвагу" боевой медаль дене аклыме. Сусыргымыж деч вара Борис Григорьевич кок ий жап Тамбовский пехотный училищыште батальон комсорг лийын. 1947 ийыште Совет Армий радам гыч мӧнгӧ пӧртылеш.
Борис Даниловын ачаже 1943 ийын ик тале кредалмашеш вуйжым пыштен.
Сар деч вара первый ийлаштак Марий АССР Писатель ушемын правленийже, самырык автор-влакым поген, семинарым эртарен. Тунам Борис Данилов шукерте огыл гына возымо "Композитор воза ныжыл семым" почеламутшым лудын.
Кугурак йолташ-влак тудын почеламутшым сайын акленыт, эше утларак возаш кумылаҥденыт. Тунам тудо кум идалык ВЛКСМ У Торъял райкомын первый секретарьжылан ыштен, рвезе-ӱдыр-влакым коммунистически воспитатлымаште активно участвоватлымыжлан "Знак Почёта" орден дене наградитлалтын. 1950-1952 ийлаште ВЛКСМ УК пеленсе Центральный комсомольский школышто тунеммек, умбакыже "Рвезе коммунист", "Марий коммуна", "Ямде лий!" газет редакцийлаште пашам ыштен.
Поэтын икымше почеламут книгаже – "Мемнан корнына" – 1954 ийыште савыкталтын. Тылеч вара Борис Данилов чылаже латвич сборникым луктын. 1966 ийыште тудын "Йӧраташ гын, йӧраташ" сборникше нерген Марий АССР-ын калык поэтше Миклай Казаков тыге возен ыле: "Поэтын корныжо чын. Тудо шке йӱкшым муаш тырша". Латвич ий гыч, 1981 ийыште, "Шурно савыш" сборникше нерген Марий АССР-ын калык поэтше Геннадий Матюковский куанен каласа: "Борис Даниловын чынак шке йӱкшӧ уло, тудын возымыжым молын дене от луго... Поэт шке творчествыштыже гражданский позицийым умбакыла пеҥгыдемден, эше кӱшкырак нӧлталын, мастарлыкшым шуарыме шотыштат ончыко у, ӱшанле ошкылым ыштен".
"Йолташемлан" почеламутым Б. Данилов В. Ивановлан сар гыч серыш семын воза. Поэт мемнам, шкем чаманыде, шочмо элым аралаш ӱжеш. Тидым ме тыгай корнылаште лудына:

Рвезе пагытна верч,
Тыныс илыш верчын
Ом чамане вӱрым,
Нӧргӧ кап-кылем.

"Элнаш иктат ок пуро" почеламут тӱҥалтыштак игече нерген иктешла. Йӱр талышна веле, ояр игече ала-куш йомын, но салтак тидым шотыш ок нал, элым аралаш кая. Почеламутышто салтакын лӱддымылыкшӧ ончыкталтеш. Тидым нимогай йӧсылык элым аралаш чарен ок сеҥе.
Ныл ий эртыше сар нерген композиторат, поэт-влакат шуко возеныт. 60 ий эртымеке, ынде калык тиде шучко сарым кузеракын шарна? Албанец, румын, поляк-влакат совет салтак-влаклан тауштат. Мӧнгӧ толын, салтак у оралтым чоҥаш тӱҥалеш. Чыла тидын нерген композитор ныжыл семым, поэт-влак сылне стихым возат-тидын нерген "Курымешлан чапнаже кодеш" почеламутышто ойлалтеш. "Сенымашым кондышна" почеламутышто чакныде, кредалмашке касвеке кайыше лирический герой сӱретлалтеш. Май эрдене мӧҥгеш ошкыл толеш шке элышкыже сеҥымаш дене лӱддымо салтак.

Борис Даниловым шарнымаш

Михаил Якимов. Фронтовик, поэт, йолташ (Б. Даниловын шочмыжлан 50 ий темме вашеш)

Иктаж-кӧ дене кутырымо нерген возымо годым, шонет ма, от шоно, садак тушко шке нергенет ик-кок мутым пуртыде ок лий. Мыят кумдан палыме марий поэт йолташем Борис Данилов нерген возаш шичме деч ончыч ятыр ожнак почеламутым лудмо гыч, шинча-ваш ужын мутланен колтымо гоч когыньнан вашлиймынам шарналтышым.
Мом манаш, жап йогенак эрта улмаш. Борис Григорьевичын йӧратыме Немда вӱдшат, мыйын пагалыме Копшер эҥеремат, плотина дене авырымым ончыде, йогат да йогат. Илыш корнат тыгак: куанжат, нелылыкшат идалык кушмым огыт чаракле, эртенак эртат.
Шарнем мемнан Армийнан кугу сеҥымаш корнан 1944 ийжым. Тиде ийлаште мыйынат почеламутем-влак "Марий коммуна" газетеш коклан-коклан савыкталтыныт. Сандене газет странийылаште шке почеламутем кычалме, ончымо шот денат, мый тушан печатлалтше вес авторын кажне почеламут строкажым шкемынлан шотленак йӧратен, весе деч тунемаш шонен лудынам.
Шарнем 1944 ий июль тылзысе "Марий коммуна" газетын ик номержым. Тунам мый кеҥеж пагытыште колхоз правленийыште учётчиклан шинчылтынам. Газет эре кид йымалнак лиеш ыле. Ик кечын газетыште лудым. "Йолташемлан". Почеламут. Тудын авторжо Борис Данилов. Автор возымыжым шке ялысе, пырляк фронтышко кайыме йолташыже, ончыкылык марий писатель Вениамин Ивановлан пӧлеклен:

Ала сур шинельым ӱмбакет леведын,
Киет шонен тӱрлым, укеат омет.
Ала, лектын тӱгӧ, ончалат эрвеке -
Шочмо-кушмо верым, Немдам шарналтет.
Очыни, тугакак эҥерна ӱмбалне,
Чинчын-вунчын койын, кечыйол модеш.
Тура сер воктенсе арама лоҥгаште
Эр-кас шӱшпык муро сылнын шергылтеш.
Шӱдыран кастене садыш погыналын,
Муралтат дыр мурым ӱдыр-влак тачат.
Элна верч кредалше патыр воин-влакын
Сеҥымаш ден пӧртыл толмыштым вучат.

Варажым, 1947 ийыште, Борис Данилов, армий радам гыч демобилизоватлалт толмеке, уло кумыл дене мурыш савырныше почеламутым возыш:

Торъял корныжым,
Кужу корныжым,
Меҥгыжым шотлен толдальым...
Торъял ӱдыржым, мотор ӱдыржым
Вич ий эртымек шупшальым.

Э, самырык пагыт! Нигунам ом мондо чатка кап-кылан, офицер кительжымат эше кудашдыме, яндар чурийвылышан, йомартле вараксим гай шинчаончалтышан рвезе поэтым "Марий коммуна" газет редакцийыште первый гана кидым кучен вашлиймем.
Тиде 1948 ийыште лийын.
– Борис Данилов. Торъял гыч.
– Якимов Микал. Параньга гыч.
Кечывал кочкышлан редакций пашаеҥ - влак А.З. Речкин ден М. Майн кайымеке, ме Борис Данилов дене ятыр мутланен шинчышна. О, пале, эше 25 ийымат темыдыме самырык марий поэтлан кужу да неле фронтовой корным эрташ пернен.
Мемнан коклаште, ончет гын, улыжат куд ий веле ойыртем гынат, ойыртемжак – могай! Фронтовой тукым вашке ушым шынден, вашке кушкын, вашке чалемын. Но тунам да шуко вараракшат Борис Данилов нерген тидым ойлаш ок лий. Комсомол чонеш кушшо тукым вашке ок шоҥгем.
Б.Г. Данилов 1923 ий 1 сентябрьыште кызытсе У Торъял район, Чобык ялеш шочын, Озыркан 1941 ий шошым педучилищым тунем лекмек, август тылзыштак Йошкар армий радамыш каен. Тыште политпашаен-влак курсым пытарымек, самырык лейтенант икмыняр жап Ф.Энгельс лӱмеш Военно-политический училищыште тунемын. Тиддеч вараже икымше Белорусский фронтышто кредалын. Белоруссийым утарышаш верч кредалмаште кок гана сусырген. Лейтенант подвигшым командований кӱкшын аклен – "За отвагу" медаль дене наградитлен.
Сар деч вара Б.Г. Данилов кок ий жап пехотный училищыште батальон комсорг лийын. 1947 ийыште Совет Армий радам гыч демобилизоватлалт толмеке, ВЛКСМ У Торъял райкомын первый секретарьжылан ыштен. 1948 ийыште ВЛКСМ-лан 30 ий темме лӱмеш, молодёжьым коммунистически воспитатлымаште активно участвоватлымылан СССР Верховный Совет Президиумын Указше почеш "Знак Почёта" орден дене наградитлалтын.
1950–1952 ийлаште ВЛКСМ ЦК пеленсе Центральный комсомольский школым пытарымек, Б.Г. Данилов "Рвезе коммунист", "Марий коммуна" редакцийлаште пашам ыштен. Тыгак "Ямде лий" газетын сар деч варасе первый номержым мемнан пагалыме поэтнак луктын. Тиддеч вара Данилов йолташ Медведево, Оршанка райгазетлаште тыршен.
Поэт, прозаик Б.Г. Данилов чылаже кандаш книгам савыктен. Нунын коклаште Совет Союз Герой М.В. Лебедев нерген "Миша-артиллерист" документальный повесть, "Мемнан корнына", "Ямде лий", Йӧраташ гын, йӧраташ" сборник да молат.
"Ончыко" журналнам лудшо-влак лӱм дене пагалыме поэтна Борис Григорьевич Даниловым ме 50 ий темме юбилей дене шокшын, кид кучен, саламлена:

Эл куанлан муро, воштыл,
Нелым – пайле ик висаш,
Штык-перот ден ончык ошкыл,
Фронтовик, поэт, йолташ!

Василий Сапаев. Поэт - фронтовик (Борис Даниловын шочмыжлан 60 ий темме вашеш)

Сеҥымаш пайремлан 35 ий темме вашеш 60-шо Севско-Варшавский Краснознаменный, Суворов орденан стрелковый дивизийын ветеранже-влак Москваште вашлийыныт. Ленинский курыкышто верланыше Пионер полатыш тиде дивизийын кок шӱдӧ наре ончычсо салтакше ден офицерже-влак погыненыт. Тыштак Совет Союз Герой лӱмым кок гана налше армий генерал П.И. Батов, 125-ше стрелковый корпусын ончычсо командирже генерал-полковник А.М. Андреев да Кугу Отечественный сар годсо моло палыме командират лийыныт.
Вашлиймаште вӱдышӧ чал упан еҥ мутым ик ветеран почеш весылан пуа.
Теве трибуна ончыко кӱжгырак кап-кылан, шке ийготшо деч самырыкын койшо шӱргывылышан, но сар тулын ломыжшо гай сураҥше ӱпан еҥ лектын шогале. Ӱмбалныже шем костюм, оҥыштыжо "Знак Почёта" орден, "За отвагу" да ятыр моло медаль шийын-тойын волгалтыт, кидешыже изирак книгам кучен - тиде рушла кусарен лукмо "Земные огни" почеламут сборникше. Тудо саламлыме мутым каласыш да, пеленак налме книгажым ластыклен, почеламутым лудаш тӱҥале:

Композитор воза ныжыл семым,
Сылне стихым возат поэт-влак,
Ныл ий годым кузе онар семын
Шогенна ме эл верч, таҥем-влак.
Кузерак, шуктыде кумло ийым,
Тул коклаште чалемын ӱпна;
Кузеракын мемнам тӱжем ий гыч
Шарналтат уныка-шамычна...

Тиде – марий поэт Борис Данилов, 60-шо дивизийын ветеранже, ончычсо 1283 полкысо 1-ше стрелковый батальонын комсоргшо, отставкысе капитан.
Кугу Отечественный сарын ветеранже-влак совым рӱжге кырат, сой пасушто пырля кредалше фронтовик йолташышт деч сар жапыште возымыжым лудын пуаш йодыт.
Борис Григорьевичын ушышкыжо, шинча ончыкыжо 1941 ий пӧртылеш. Латкандаш ияш рвезым уло ял калык Йошкар Армий радамыш ужата. Ачаже Йошкар-Олаш шумеш имне дене конден кода, варажым тудымат фронтыш налыт, икмыняр жап гыч увержат йомеш: 1943 ийын ик тале кредалмашеш ачажын ӱмыржӧ кӱрылтын. Борис Григорьевич тунам политсоставым ямдылыше курсым пытарен гына ыле да тудым Фридрих Энгельс лӱмеш военно-политический училищыш тунемаш колтеныт. Тушечын – фронтыш.
Б. Данилов 1944 ийын июль тӱҥалтыште Касвел Украиныште кредалеш. Теве Задыбы селам утарен налыт. Селажын лӱмжӧ веле, ик пӧртат кодын огыл. Ял мучаште школ улмаш. Пӧртйымал олмеш блиндажым ыштеныт. А пӱртӱсшӧ чылтак шочмо верым ушештара: ончылно Турия эҥер шийла волгалтын йога, ялт Немда вӱдла коеш; воктене- пеледыш дене тӱрлымӧ ужар олык, умбалне- садер. Батальонын комсоргшо лейтенант Данилов ончыл линий гыч касвелыш батальонын КП-ыш ошкылеш. Ӱмбачше У-2 самолёт-влак чоҥештен эртышт да моткоч шып лие, пуйто сӧйжат уке. Чу, умбалне садерыште куку йӱк шоктыш. Мом шотла гын сур куку? Комсорг ошкылмымат чарныш. Колышт шогымо годым ушешыже почеламут корно-влак шочыт:

Туриян эҥер воктене –
Локуш чодыра.
Шӱдыран кеҥеж кастене
Пич южеш нера.
Лачак куэрла коклаште
Сар куку гына
Неле бой лийшаш гутлаште
Ала-мом шотла.
Шижтаралын бой деч ончыч
Сур куку мылам,
Ончылнем мыняре кодмым
Илыш кечылам...

Куку мурымым чарныш. Комсорг, верже гыч содоррак тарванен, землянкыш толмек, коптилка воктек шинчеш да "Мом шотла сар куку?" почеламутшым возен шукта:

Тале бой гыч сеҥен лектым
Таче мый адак.
Кырымеш тушманым йӧршын
Мый илем садак.
Каласа гын куэрлаште
Куку мыланем,
Ончылнем мыняре меҥге
Кодын каяшем?
Тул-вӱд гочын шуко меҥгым
Ошкыл эртенам.
Ир пыжашышке – Берлиныш
Садыгак шуам!

Кум лукан конвертыш пыштен, Йошкар-Олаш колта. Тиде почеламут 1945 ийыште "Родина верч" альманахын 2-шо номерыштыже савыкталтеш.
Сеҥен налме Задыбы селаш кужун ышт шогал, ончылно – Ковель ола. Ты ола тӱрыштӧ фашист каратель-влак шым тӱжем утла еҥым лӱен пуштыныт. Ковель олам утараш наступленийыш кайыме деч ончыч тиде шӱгар воктен 1283-шо полкын командирже подполковник А.В. Казьков строй ончылно мутым ойлен:
– Орышо янлык гай фашист кашакын шучко пашашт мемнан шинча ончылнак, тидым ме нигунам она мондо. Тынар тӱжем дене еҥ пытарымым, ӱдырамаш ден йоча-влакым орландарымым разве проститлаш лиеш? Уке, ок лий! Фашист кашаклан колымаш!
Строитлалт шогалше полк шке командиржын мутшым руалтен.
– Оккупант-влаклан колымаш!
60-шо Краснознаменный, Суворов орденан стрелковый дивизий кугу стратегический значениян Ковельым утараш приказым налын, ты ола гыч вич велыш кӱртньӧ корно да кум велыш шоссе эрта. Дивизийын 1283-шо полкшо ончылан задача шындалтын: Турия эҥерым Ковель ола деч эрвелне вончаш да атакыш керылташ. Разведчик-влак "йылмым" руалтен конденыт, пленыш логалше немыч офицер да тудын картше гоч мемнан командований тушманын планжым пален налын: нуно олаште ятыр объектым, складым да зданий-влакым пудештараш шонат. Тидым тушманлан ышташ пуыман огыл, жапым шуйкалыде, наступленийым тӱҥалман. 6 июльышто кеҥеж йӱд пеш тымык лийын. Тугай тымык, эсогыл Турия эҥер ӱмбалне кол чумалме йӱкат тыште да тушто шоктен. Вӱд гоч вончаш сапёр-влак эше ондакак пушым поген чумыреныт, пырням ваш пидын, шолым ыштеныт.
Кеҥеж йӱд кӱчык, калык манмыла, кас ден эр ӱжара ваш ушнат. Пелйӱд деч вара лач ик шагатлан телефон дене команда пуалте. Мемнан наступленийым тушман ынже пале манын, артподготовка деч посна эҥер гоч вончышт да атакыш керылтыч. Ковель ола тӱрыштӧ йошкар ракета-влак каваш нӧлталтыч: тушман артиллерий тулым аралалташ йодын. Пулемёт-влак тототленыт, трассирующий пуля поче-поче йӱд рӱдым шӱткален. Ынде мемнан артиллерият салтак-влаклан ончыко каяшышт виян тулым почо. Ӱжара волгалтме годым Ковель ола тӱрыштӧ мемнан-влак атакыш тарванышт.
Икымше батальонын ик ротыштыжо шуко еҥ ӱмыр лугыч йӧрлын, салтак-влак шеҥгек чакнаш тӱҥалыныт. Тунам комсорг, ты ротын боевой порядкышкыже ушнен, шке почешыже молым ӱжын кычкыралын:
– Шкенан полкын чапше верч! Шочмо эл верч! Ончыко-о!
Боец-влак атакыш керылтыныт:
– Ура-а-а! Ура-а-а!
Тыгай годым колымо нерген от шоно, уло кап-кылет, шӱмет тушман ваштареш чымалтеш.
Теве тудын ваштареш кужу шинель урвалтан фашист траншей гыч тӧрштен лекте. Але тудо, але фашист - кудыжо-гынат иктыже пытышаш.
Комсорг, пистолет дене лӱен, фашистым йӧрыкта да траншейыш тӧршта. Шижын ок шукто - шеҥгечынже ала-кӧ тудын ӱмбак керылтеш. Тунамак лӱйымӧ йӱк шергылтеш.
– Лейтенант йолташ, илыше улат! – вуй ӱмбалныже йӱкым кольо. – Йӧра, ужын шуктышым, уке гын...
Комсорг ӱмбачше колышо фашистым сӱмырен, кынел шогале.
– Тау! - мане. Самырык салтакшымат палыш: тиде бой деч ончыч тудым комсомолыш пуртеныт, дивизийын штабышкыже комсомол билетым налаш пырля миеныт ыле.
Тиде бой деч вара ятыр идалык эртымек, шукерте огыл гына, Борис Григорьевич Кременчуг ола гыч Г.Ф. Павличенко деч серышым налын: "Тыйын передовойыш толметым, мыйым комсомолыш пуртыметым пеш сайын шарнем. Мый лач тунам, бойыш пурымо деч ончыч, комсомолыш пуренам. Ту годсо комсомол билетем кызытат аралем.
Тый тунам пеш самырык, шем шинчан, йыргешке чевер шӱргывылышан улат ыле, йолыштет кирзовый кем, кап пеленет полевой сумка, ваче ӱмбалнет кок шӱдыран ужар погон лийын- чыла тиде кызытат шинча ончылнем.
Шарнем, кузе мый тый денет пырля дивизийын штабышкыже комсомол билетым налаш миенам..."
Теве кӧ тунам, Ковель ола верч кредалме годым, самырык лейтенантым, марий калыкын эргыжым, колымаш деч утарен: украин калыкын эргыже Григорий Павличенко!
1944 ийын 6 июльышто 60-шо дивизийын кок полкшо Ковельыш кок велым керылт пурен да олам тушман деч утарен налын. Тышеч касвел границат тора огыл, шымлу вич километр гына. Йӱдлан каналташ шогальыч. Южышт кузе пурен возыт, тугак нералтат, а комсоргын омо уке. Ушышкыжо йолташыж-влак толын пурат. Теве Белоруссийыште лиймыж годым 12-шо гвардейский стрелковый дивизийыште служитлыше Макс Майным вашлийын. Икте-весе кушто лиймышт, кузе кучедалмышт нерген ваш-ваш каласкаленыт, фронтышто улмышт годымак почеламутым возымышт нерген мутым луктыныт. Борис Григорьевич тунам курсым гына тунем лектын да Действующий Армийыш толын.
Да, тиде кугу да неле сар нерген возаш кӱлешак. Кызыт йолташем-влак чылан фронтышто улыт. Кушто кызыт Вениамин Иванов пошкудем? Вет тудын дене пырля У Торъял педучилищыште тунемна, литературный кружокыш куржтална. Возаш да возаш, школышто пашам ышташ тӱналшаш веле – сар тарваныш. Мемнам вигак армийыш нальыч. Кызыт тудат лейтенант, тушман ваштареш кредалеш... А ӱдыр-влак шочмо ялыште кастене уремыш лектын муралтат гын, уке гын? Вучен шуктат мо нуно мемнам?.. Ушышкыжо мӧҥгеш кодшо изи Анук шӱжарже толын пура, черле аваже... Кушто нуно илат? Эрвекыла, шочмо-кушмо Марий кундем могырыш ончен шога. Землянкыш пурен, ик шӱлыш денак Вениамин Ивановлан пӧлеклыме "Йолташемлан" почеламутым сераш шинчеш:

Кечыгут бой дене кумло меҥгым толын,
Кид-йолем ноялмым сай шижам гынат,
Пурымек землянкыш, уло шӱм-кыл шолын,
Серышым возальым, йолташем, тылат.
Ала тые планым ямдылет ты годым
Угычын эрдене бойышко лекташ.
Стихым я возет тый, шинчын ӱмыр водын,
Серышым возет ма аватлан колташ...
Шӱдыран кастене садыш погыналын,
Муралтат дыр мурым ӱдыр-влак тачат.
Элна верч кредалше патыр воин-влакым
Сеҥымаш ден пӧртыл толмыштым вучат.

Поэт умбакыже эл аралаш шогалмым, сареш вурс гай шуаралтмым возымек, йолташыж ончылно, пошкудыж ден марий шемер, уло совет калык ончылно клятвым пуымо семын почеламутшым кошарта:

Волгалташ тӱҥалме пагыт годым мые,
Угычын кынелын, бойышко каем.
Рвезе пагытна верч, тыныс илыш верчын
Ом чамане вийым, нӧргӧ кап-кылем.

Граница тӱрыш лишемме семын батальонысо комсоргын пашаже койын шукемеш, вет совет воин-влак вес элысе орланыше калыклан патыр кидыштым шуят, фашист кид йымач нуным утараш пурат. Тидым кажне боецлан умылтараш кӱлын. Бой деч ончыч боец-влак комсомолыш, партий радамыш пурташ йодмашым возеныт, нунын тыгай кумылыштым тунамак шукташ кӱлын.
Комсорг-поэт Вениамин Иванов йолташыжлан возымо семынак, икмыняр кече гыч, лачшым 8 июльышто, волгалташ тӱҥалме годым Торговище селам утараш боец-влакым атакыш кынелтен. Тиддеч ончыч Туровин, Якимовка, Ольшановка, Ружин да моло яллам утарен налыныт.
Сенымаш верч, рвезе пагыт верч тудо вӱрымат, нӧргӧ кап-кылымат чаманен огыл. Тыгак возен ыле Вениамин йолташыжлан, пуйто чонжо пален, почеламутыштыжо мом возен, тудак лийын. Кечывал лишан кумшо атакыш кайыме годым 1-ше батальонын комсоргшо лейтенант Данилов, пистолетым тушман ӱмбак виктен, молгунамсылак эн ончылно куржын:
– Сеҥымаш верч! Родина верч! Ура - а - а!
Кенета лейтенантын шинчажлан ужаргын-кандын койын, вуйжым ала-мо дене перымыла, чытыдымын шокшын чучын колта. Тунамак кумык керылтеш...
Тиде кредалме верыш, кушан нелын сусырген, кумло вич ий гыч уэш миен коштын да туштак Борис Григорьевич тыгай почеламутым возен:

Ончылно – пеледше олык,
Ончылно – пич чодыра.
Пулемёт тушечын солыш
Батальоным шудыла.
Шокшо.
Кӱшнӧ кава канде.
Ӱлнӧ олык.
От шыл – тӧр.
Мина-влак пургедыт мландым,
Мӱгыра Волынь вер – шӧр.
Йолташем-влак шукын кодыч
Ты кредалме пасуэш.
Рвезынек шӱгарыш возыч –
Илыш ок пӧртыл уэш.
Сукалтем.
Пеледыш-влакым
Иктымат ом керт тӱкен,
Вӱр конча.
Таҥаш салтакын
Пуйто мый шинчаш ончем.

Тиде почеламутым Ковель ола верч кредалмаште вуйым пыштыше гвардий лейтенант М.А. Серебряковым шарныме лӱмеш серен.
А Сеҥымаш кечым Борис Григорьевич Тамбов олаште вашлийын. Тышке тудым, госпитальыште эмлалтмыж деч вара, пехотный училищыш комсорглан колтеныт. Ты кечын почеламутым возыде кертын огыл. Теве тушеч икмыняр строка:

Май эрдене
Тыныс кече
Шыргыж легылдыш каваш.
Тар шикш гочын
Ошкыл тольыч,
Тый мемнан дек, Сеҥымаш!

Каласаш кӱлеш: поэтын вуйыштыжо, лач шинча воктене, тачат осколко коштеш, тудым лукташ ок лий, садланак фронтовик-поэт "тиде осколкым гына – сарын сусыржым – коден ом керт, молыжым чыла кодем" манеш. Почеламутшым тыге кошарта:

Тек курымжым ласкан ила
Войнам киношто ужшо тукым.

Колышт шинчыше ветеран кокла гыч оҥжо тич орденан ик еҥ кынел шогале, батальонын ончычсо комсоргшым, очыни, йӱкшӧ гыч палыш, вет ик гана огыл тудын атакыш, ончыко ӱжшӧ йӱкшым колын.
– Йолташ-влак! Таҥ - влак! Тиде вет шӱмыш тулым чӱктышӧ мемнан боевой комсоргна! – кидым шуялтыш да, трибуна дек лишемын, шкенжым палдарыш: 1283 полкысо 1-ше стрелковый батальонын ончычсо командирже, кызыт отставкысе подполковник Чигидин. – Мыйын комсорг-поэт йолташем, боевой корнынам нигунам мондыдымашым шарныкта.
Кок фронтовой йолташ, кок командир кумло вич ий икте-весым ужын огытыл. Могай поро вашлиймаш! Когыньыштынат кумылышт тодылто, рудалт кайыше шер пырче гай йогышо шинчавӱдыштым шылтен, кужу жап ӧндалалт шогышт. А залыште рӱжге совым кырыме йӱк сар годым снаряд пудештмыла шергылтын...

И. Ванаев. Книгалаштыже ила (Писатель Борис Даниловын шочмыжлан - 90 ий)

Борис Григорьевич Данилов 90 ий ожно, 1923 ий 1 сентябрьыште, У Торъял вел Чобыксолаште шочын. Изинекак "Ямде лий" газетыш возкален.
Ик статьяштыже ойлалтын: "Тений Куптӱр пеле кыдалаш школым сай отметке дене тунем пытарышым. Тунемме дене пырля общественный пашам активне ыштенам. Отряд совет председательлан да "Тунемшаш верч" пырдыж газетын редакторжылан шогенам. Шыжым Йошкар-Оласе музыкально-театральный училищыш тунемаш пураш шонем.
Мый тӱҥалтыш школышто тунеммем годымак мураш, кушташ, почеламутым каласкалаш пеш йӧратем ыле... Школысо да "Чобык" колхозысо драмкружоклаште членлан шогенам. Ӱмаште шуко гана районный олимпиадыште лийынам, сайын выступатлымемлан премийым налынам..."
Чолга рвезылан " Таир " пионер лагерьыш путёвкым пуэныт. Варарак вес куан толын: Чобыксола школыш самырык поэт Василий Рожкиным колтеныт. Но тудын ушан мутшым шукак колышташ пернен огыл - туныктышо армийыш каен. 1941 ий тӱҥалтыште Б.Данилов поэт лӱмеш стихым серен:

Ший кече йоллажым шарале,
Кӱзале кӱш, порсын каваш...
Ты кечын, ялнажым коден, тый
Кудальыч границыш тунам...
Ороло границым элнаным,
Ит пурто тушманым элнаш.
Ик ий гыч тунем пытаралын,
Мый тыйым мием алмашташ!

Да, автор салтак стройышто В.Рожкиным алмашташ шонен, но нунылан, тыгай миллинло совет еҥлан фашизм ваштареш вӱр йоктарен кредалаш логалын. 1944 ий июльышто Белоруссий мландыште лейтенант Данилов нелын сусырген. Госпиталь деч вара тудым, "За отвагу" медалян офицерым, Тамбов оласе пехотный училищыш комсорглан колтат. Сеҥымаш кечым тушто вашлиеш, но службыжо 1947 ий марте шуйна.
Тыныс жапыште рвезылан адакат комсомол пашам кучыктен пуат - ВЛКСМ У Торъял райкомын икымше секретарьжылан сайлат. Тунам самырык тукым шолдыргышо озанлыкым нӧлтышаш верч чот тыршен. Комсомол вожакым "Знак Почёта" орден дене наградитлат. 1948-1950 ийлаште Данилов Москошто Рӱдӧ комсомол школышто тунемеш. Тылеч вара уло илышыже печать дене кылдалтеш. Ончыч "Рвезе коммунист" газетыште отделым вуйлата, редакторын алмаштышыже лиеш. Тунамак "Мемнан корнына" икымше книгаже лектеш. Ик почеламутыштыжо серен:

Композитор воза ныжыл семым,
Сылне стихым возат поэт-влак,
Ныл ий годым кузе онар семын
Шогенна ме эл верч, таҥем-влак...

Борис Данилов эн кужун (1955–1966 да 1973–1980 ийлаште) "Марий коммуна" (кызыт "Марий Эл") газетым лукмаште тыршен.
Должностьшо тӱрлӧ семын маналтын, но пашаже иктак лийын: республикысе илышын вӱршержым келгын, мастарын ончыктен шогаш. Тидын годымак, конешне, сылнымут нергенат монден огыл. Возен почеламутымат, ойлымашымат, серен кугыеҥланат, икшывыланат. Да книгалаже савыкталтыныт марла гына огыл. Кум сборникше ("Директор птичьей столовой", "Земные огни", "Молодость в шинели") рушла лукталтын, тышеч иктыжым ("Директорым...") чуваш йылмыш кусарыме (1967).
А марий лудшылан латкок ойпогым пӧлеклен. Нунын коклаште иктыже – "Миша-артиллерист" повесть – чын илышеш негызлалтмыж дене шерге. Тыште писатель шке землякше Михаил Лебедев нерген каласкала. Гвардий лейтенант Днепр гоч вончымо годым кугу патырлыкым ончыктымыжлан Совет Ушем Герой лӱмым налын, вара Польша мландеш чот сусырген да госпиталеш колен. Вениамин Иванов Лебедевын геройло образшым "Мондалтдыме йолташ" поэмыште почын пуэн гын, Б.Данилов документальный повестьым шочыктен. Чынлан верч каласыман : автор шке задачыжым тӱрысшак шуктен кертын огыл: ала вашкен, ала илыш фактым палымыже ситен огыл. Сар корным Берлин марте эртыше прозаик да журналист Елизар Янгильдин шке рецензийыштыже (1968) палемден: «Автор Днепр гоч вончышаш вашеш шке геройжылан тиде операцийым сайын эртарышаш нерген огыл, а тӱрлӧ кӱлдымаш нерген шонкалыкта... А подвигше нерген повестьыште пешак вишкыдын каласыме. Михаил Васильевич Лебедев лач Днепрыште эртарыме операцийыште участвоватлымылан Герой лӱмым налын. Сандене, мыйын шонымаште, тиде операций повестьын кульминационный точкыжо лийшаш ыле. Но ме тидым огына уж. Тыгеракын, повестьын кокымшо ужашыже ӱмбачын возымо тыглай очеркыш савырнен ". Критикым ушыш пыштен, автор "Миша-артиллеристын" у тӧрлатыме редакцийжым ямдылен сеҥа ыле, но тидым ала-молан ыштен огыл. Туге гынат, повестьым калык, поснак самырык тукым, тачат йӧратен лудеш.
Писательын шӱмжӧ 1993 ий 1 ноябрьыште кырымым чарнен. Моло мутмастарын семынак, тудын образше, шонымашыже, серыме мутшо книгалаштыже илат. Да илаш тӱҥалыт.

В. Смоленцев. Вургыжшо шӱман, поро кумылан: Борис Даниловын шочмыжлан - 90 ий

1979 ийыште Марий кугыжаныш пединститутым (ынде тудо Марий кугыжаныш университетыш ушнен ) тунем пытарымек, мыйым "Марий коммуна" газет редакцийыш (тунам тудо Волков уремыште верланен ыле) пашашке нальыч. Редактор М. Байков да тудын алмаштышыже В. Иванов культур, литератур да сымыктыш отдел вуйлатыше Б. Данилов дене палымым ыштышт. Ойлышт: Борис Григорьевичын вуйлатыме ты отделыште пашам ышташ, культур да йылме дене материалым ямдылаш тӱҥалат.
Такшым республикыштына кумдан палыме ты писательым ончычак ужынам ыле. Вет газет редакцийыште пашам ышташ тӱҥалме деч ончыч, институтын нылымше курсшым тунем лекме деч вара, мыйым кеҥеж жаплан, кок тылзылан, практикыш налыныт ыле. Тудо пагытыште ятыр журналист отпускыш лектын, сандене пашаеҥ кӱлын. Адакшым ончычак газет дене пеҥгыде кылым кучымемлан кӧра самырык еҥым ты изданийыш пашашке толаш кумылаҥденыт. Кок тылзе жап самырык-влаклан "Рвезылык" лаштыкым луктынам. Лач тунамак Б. Даниловым икымше гана ужынам. Топкатарак капкылан, мутланаш, мыскарам ышташ йӧратыше ты пӧръеҥ чонлан ала -мо шот дене лишылын, пуйто шукертсек палыме семын чучын.
– Ну мо, пашам пырля ышташ тӱҥалына. Мом от пале, йод, ит вожыл, ит аптыране. Эше самырык улат, журналист корныш пеҥгыдын шогалын шуаш ятыр тыршыман. Тидлан жапат шагал огыл кӱлеш, очыни, – поро тыланымашым ойлыш тунам Данилов.
Мо дене ушеш кодын Марий Элнан журналистике да писатель аланыштыже тыршыше, кумдан чапланыше тиде еҥ? Эн ончычак - калыкыште палыме улмыжо, возышо - шамыч коклаште чапым налмыже, тыгак тыматле кумылан, поро шӱм-чонан да весылан полыш кидым шуялташ ямде улмыш дене. Тидат ушеш кодын : тунам редакторын алмаштышыжлан К. Медяков пашам ыштен. Отделыштына тыгак чапланыше поэт Э. Анисимов тыршен. Мемнан возымо материалым отдел вуйлатыше лудын, тӧрлен, вара секретариатыш логалын. Тушечын налме материалнам редакторын алмаштышыже лудын, да умбакыже текст газетыш печатлаш колталтын. Чӱчкыдынак Б. Данилов ден К. Медяков коклаште ӱчашымашат ылыжын. Вет Медяков тыгай ыле : текстыште мо тудлан келшен огыл але иктаж-мом йоҥылышлан шотлен гын, предложенийым але мутым йымачын удыралын гына коден. А шке гыч тӧрлен огыл. Тидыжат тале кок журналист коклаште южгунам умылыдымашым луктын.
Тидат ушеш кодын : Борис Григорьевич возен, лудын шинча да шинчышылак чӱчкыдын мален колта ыле. Тамакымат чӱчкыдын шупшын. Шижынам: тазалыкше пеҥгыдак огыл, лушкыдемын. Тудо жаплан эше витле куд ий веле лийын гынат, 1-ше Белорусский фронтышто лейтенант Б. Даниловын кок гана сусыргымыжо тазалыкыште пале кышам коден. Отдел вуйлатыше семын мыйым, тӱҥалше журналистым, нигунамат шӱрдылын, уда мутым ойлен огыл. Такшым мый шкежат тидлан амалым пуэн омыл. Вет эше тунамак эн сай шке материалым возышо але вес еҥын ( вуйлатышын, специалистын, тыглай пашаеҥын ) выступленийжым организоватлыше семын палемдат да премийымат пуат ыле. Редакторат але секретариат могырым самырык журналистлан шылталыме мутым ойленыт гын, Данилов эреак арален налаш тыршен. А командировкыш верлаш лекме деч ончыч темым каҥашенна, молан тӱҥ тӱткышым ойыраш кӱлмым пырля рашемденна.
Даниловын отделым вуйлатымыж годым кабинетышкына кече еда кумдан палыме писатель - влак толыт ыле. Миклай Казаков, Геннадий Матюковский, Семён Вишневский, Сергей Николаев, Анатолий Бик, Арсий Волков, Зинаида Каткова, Феликс Майоров, Василий Сапаев, Михаил Якимов да молат, толын, писатель илыш гыч тӱрлӧ оҥайым каласкалат, мыскарам ыштылыт ыле. Тыгодым Данилов шкежат кумылзак койышым ончыктен, газетыш литератур произведенийым шукырак кондаш кумылаҥден. Тылеч посна газетышке литератур темылан лекше материалым почеламут ден ойлымашым каҥашеныт, акым пуэныт. Чӱчкыдынак шылталыме але темлыме оят йоҥген. Чыла тидым мый эше теҥгечысе студент ӧрын колыштынам, шукыштым шке шинча дене тыге лишылын икымше гана ужынам. А журналист корныш чынжымак пеҥгыдын шогалын шукташ пӱралтын улмаш гын, мый тыште Б. Даниловлан тачат тауштен илем. Вет тудат поро ой-каҥашыже, темлымашыже, самырык-влак дене пашам ыштен моштымашыж дене кугу полышым пуэн. Ончыко пурен каласаш гын, тудо, армий радам гыч пӧртылмекыже, ВЛКСМ У Торъял райкомышто икымше секретарьлан ыштен. Самырык тукымым воспитатлымаште ойыртемалтмыжлан Совет правительстве Даниловым "Чап Тамга" орден дене палемден.
Сайын шарналтеш 1980 ийым, республикысе культур пашаеҥ-влакым газет редакцийыш поген, "йыргешке ӱстелым" эртарымым. Тунам мый газетыште культур темылан вуйын шогенам гынат, тыгай мероприятийым эртараш ни опытем, ни шинчымашем, тӱҥжӧ – ты отрасльыште тыршыше палымем - влак эше лийын огытыл. А Данилов тидым ыштен кертын. Тунам ятыр район гыч тӱвыра пӧрт ден клуб вуйлатыше, специалист-влак тыгак. Тӱвыра министерстве (тунам тыге маналтын) гычат погыненыт ыле. Тӱвыран тачысе илышыже, улшо нелылыкше, тудым сеҥыме корно, ончыкылык нерген ятырын каласкалышт. "Йыргешке ӱстел" гыч материалым мыланем ямдылаш ӱшанышт. Лекше газетым планёркышто каҥашыме годым "йыргешке ӱстелыште" мом кутырымым, каҥашымым газет лаштыкыш удан огыл лукмо манын палемдышт. Чын, савыкташ ямдылаш отдел вуйлатыше Б. Даниловат полшен.
Б. Данилов 1923 ий 1 сентябрьыште У Торъял районысо Човыксола ялеш шочын. Ты ялыщтак кумдан палыме прозаик - влак Вениамин Иванов ден Василий Сапаев шочыныт. Командировкыш лекме годым ты ялыште ятыр гана лийынам да литератор - влакын произведенийлаштышт сылне чия дене сӱретлен, сӧрастарен возымо моткоч мотор пӱртӱсым, кундемым кажне гана чон куанен, шымлен онченам, да шӱмыштӧ марий мландына дене кугешныме кумыл шочын. Тысе пасужат, олыкшат, эҥержат, кумылзак калыкшат шӱм-чоным вӱчкеныт. 1 сентябрьым Данилов поснак пиаланлан шотлен, вет тудо шочмо кечынже моло ӱдыр-рвезе-влак дене пырля у тунемме ийын школыш ошкылын.
Латшым ийыш тошкалмыж годым, шошым, педучилищым тунем лектын, да ты ийынак, августышто, армий радамыш каен. Военно - политический школым тунем лекмекыже, лейтенант званий дене фронтыш логалын. Немыч фашист-влак ваштареш лӱддымын кредалмыжлан "За отвагу" медаль дене палемдалтын. Кок гана сусырген. Вара кок ий батальонышто комсорг лийын. Армий радам гыч пӧртылмекыже, кӱшнӧ ойлымо семын, комсомол У Торъял райкомын икымше секретарьжылан сайленыт. А 1950 ийыште ВЛКСМ ЦК пеленсе рӱдӧ комсомол школыш тунемаш колтеныт. Тушто кок ий шинчымашым нӧлтымек, журналист да литератур пашашке ушнен. "Марий коммунист", "Марий коммуна" да "Ямде лий" газетлаште пашам ыштен.
Но кеч-мо гынат, Борис Данилов мыланем поэт, прозаик семын утларак палыме да лишыл, вет тудо эше лучко ияш улмыж годымак йоча-влаклан почеламутым возаш тӱҥалын. Икымше возымыжо-влак "Ямде лий" газетеш савыкталтын. А сар пагытыште возымыжым "Родина верч" альманахыште лудаш лийын.
1954 ийыште тудын "Мемнан корнына " икымше почеламут-влак аршашыже савыкталт лектын. Вара "Йӧраташ гын, йӧраташ", "Йыгыр оҥгыр" сборникше-влак лектыныт. А прозаик семын тудым "Разведчик", "Спутник" ойлымаш-влак сборникше-влак, "Миша – артиллерист " повестьше палыме. Ятыр возымыжым вес йылмышкат кусарыме. Директор птичьей столовой" ойлымаш сборникше, "Герой Днепра" очеркше, "Если любишь – радостней живётся", "Любимой", "Ожидание" почеламутшо-влакым рушла лудаш лиеш. Тылеч посна произведенийже-влак чуваш, удмурт, татар йылме денат лектыныт. Марий йылме дене почеламут да прозо латкок книгаже савыкталтын, рушла – кумыт.
Чаманен каласыман, шымле ийым темымеке, 1993 ийыште уста писательын, журналистын ӱмыржӧ кӱрылтын.

"Миша-артиллерист" повестьым возымо историй
Б.Г. Данилов Чобык тӱҥалтыш, Куптӱр пеле кыдалаш школышто (кызыт – Совет Союз Герой М.В. Лебедев лӱмеш Немда кыдалаш школ) да У Торъял педучилищыште Миша Лебедев дене пырля тунемын. Кугу Отечественный сарыште Днепр эҥерым вончымо годым патырлык ден лӱддымылыкым ончыктымыжлан Михаил Васильевич Лебедевлан Совет Союз Герой лӱмым пуымо. Рвезе годсо, пырля тунемме йолташыж нерген Борис Григорьевич "Миша-артиллерист" документальный повестьым возен. Тудо Совет Союз Герой Лебедев нерген шуко у материалым поген, тиде повестьым, ешарен, угыч савыктен, тыгак Кугу Отечественный сар жап гыч "Батальонын комсоргшо" поэмым воза.
"Миша-артиллерист" повестьын возалтме историйже могай? Тидын нерген Немда школ музейын вуйлатышыже Терехов А.М. пеш оҥайын каласкален. Тудын "Поиск" группыжо Совет Союз Герой М.В. Лебедевын илыш-корныжым шымлен. А.М. Терехов тыге шарна: "Кумда Днепрым вончымаште да плацдармым сеҥен налмаште 78 гвардейский стрелковый дивизийын 36 салтакшылан Совет Союз Герой лӱмым пуэныт. Политотдел начальникын приказше почеш дивизийыште лекше "Боевая Красноармейская" газет кажне Герой нерген 1944 ийыште ик полоса дене пуэн. Материалым-влакым газет редактор В.Е. Ераносьян поген да ямдылен шоген. Тудлан художник Б. Непомнящий полшен.
В.Е.Ераносьян Миша Лебедев ден икымше гана 1944 ий шорыкйол тылзыште вашлийын. Тиде вашлиймаш деч вара М. Лебедев газетеш печатлалташ тӱҥале. Тудо ик 1944-ше ийыште гына кумло утла заметкым пуэн, шуко гана газет редактор дене вашлийын. Миша Лебедев нерген газет 1944 ий 5 декабрьыште лектын. Тушто мемнан землякнан портретше да "Священный долг" заметкыже лектын.
Сар пытымеке, Ераносьян "Советская Башкирия" газет редакторлан шуко жап ыштен. Тудо 1944 ийыште тӱҥалме пашажым умбаке шуяш келшен да СССР тӱрлӧ областной газетлаште герой-влак нерген кугу очерк-влакым (1965–1967) ийлаште печатлен шоген. Миша Лебедев нергенат очеркым "Марийская правда" газетыш колтен. Тудым 1967 ийыште "Миша-артиллерист" лӱм дене савыктен лукмо. "Марий коммуна" газетлан тиде статьям Б. Данилов кусарен. Б. Данилов Мишан йоча жапшым пеш сайын пален, вет нуно Немда школышто пырля тунемыныт. Данилов Ераносьянлан серышым возен колтен. Ераносьян унала толаш кӱштен. Борис Данилов Ераносьянын архивыштыже кум арня наре пашам ыштен да 1943–1945 ийласе фронт илышым шымлен, Мишан статья-влакшымат возен налын. Тыге, Йошкар-Олаш толмеке, Борис Даниловын "Миша-артиллерист " книга шочо. Книгалан фотом Иван Кузнецов ямдылен. Тудат Мишам сайын пален, Б.Данилов семынак "Марий коммунышто" пашам ыштен.
Музейлан материалым погымо жапыште мыят Ераносьян дене Уфаште кум гана лийынам, журналист шкежат Немда кундемыш 1995 ийыште толын ыле. Ераносьян Врам Ервантович 1913 ий 13 июньышто шочын, 2003 ийыште илыш дене чеверласен. Тудым Уфа олаште тойымо.
Школ музейыште В.Е. Ераносьянын М.В. Лебедев нерген 1944 ийыште возымо дневникше, "Боевая Красноармейская" газетеш печатлалтше М. Лебедевын статья-влакын копийышт, журналистын вич тӱрлӧ книгаже (кажныштыже мемнан земляк нерген материал уло) аралалтыт.

Тӱҥ произведенийже-влак

Ачам деке: почеламут // Марий коммуна. 1980. 11 май.
Вич почеламут // Марий коммуна. 1963. 31 май.
Война огеш кӱл: йоча ойлымаш // Марий коммуна. 1961. 22 июнь.
Волынь мландыште // Марий коммуна. 1976. 10, 12, 14 нояб.
Вуетым саве: ойлымаш // Ончыко. 1962. С. 111–112.
Вучо, пӧртылам... // Марий коммуна. 1961. 26 нояб.
Двойка: почеламут // Рвезе коммунист. 1961. 18 нояб.
Днепрын Геройжо // Марий коммуна. 1962. 31 окт.
Ече дене: почеламут // Волжская правда. 1966. 26 февр.
Изи астроном: йоча-влаклан ойлымаш // Марий коммуна. 1960. 27 нояб.
Ик мучашым ыштыман: стихи // Ончыко. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1954. С. 98–99.
Икгай, но тӱрлӧ мут нерген: почеламут // Марий коммуна. 1962. 25 май.
Илышнаже улан, весела // Пиалан илыш. Марий альманах. Йошкар-Ола, Маргосиздат, 1950. № 2. С. 41–42.
Ит ондале: детский рассказ // Ончыко.1959. № 6. С. 69.
Йӧраташ гын, йӧраташ: почеламут-влак // Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1966. 100 с.
Йӧратен шындет гын: стихи // Марий коммуна. 1959. 29 авг.
Йӧратымаш нерген: почеламут-влак // Марий коммуна. 1965. 17 июль.
Йӱксӧ-влак: ойлымаш // Марий коммуна. 1969. 1 янв.
Йӱштӧ чевертен // Ямде лий. 1973. 1 дек.
Йыгыр оҥгыр. Футболист ме улына. Пырыс. Шиште. Шыҥшале. Нуж: почеламут-влак // Ончыко. 1971. № 4. С. 64–65.
Кечан йӱр // Рвезе коммунист. 1958. 12 июль.
Кече: почеламут // Рвезе коммунист. 1964. 18 июнь.
Кеч шинчат дене шыматал: почеламут-влак // Рвезе коммунист. 1958. 25 янв.
Кок вашлиймаш (М. Зубанов нерген) // Ямде лий. 1975. 21 июнь.
Колызо // Рвезе коммунист. 1956. 30 июнь.
Корно // Марий коммуна. 1948. 26 сент.
Корно тӱҥалтыште: очерк // Марий коммуна. 1978. 18 апр.
Куаналын школыш коштына: почеламут // Марий коммуна. 1961. 12 нояб.
Куд почеламут // Ончыко. 1965. № 4. С. 72.
Кум почеламут // Марий коммуна. 1979. 23 дек.
Кумда элна вияҥеш: почеламут // Марий коммуна. 1947. 6 май.
Купышто: ойлымаш // Марий коммуна. 1969. 2 июль.
Курымешлан чапнаже кодеш: почеламут-влак // Марий альманах. Йошкар-Ола, Маргосиздат, 1948. № 21. С.24.
Куш, Володя гае лийын: почеламут // Дмитриев С. Д., Дмитриева В.М. Азбука: 2-шо ужаш. 1-ше класслан учебник. Йошкар-Ола, 1977. С. 2.
Кӱртньӧ стройыш шогалам: почеламут // Марий коммуна. 1969. 22 май.
Кӱчык почеламут-влак // Ончыко. 1974. № 1. С. 68.
Кыренам тушманым талын: почеламут // Марий коммуна. 1966. 12 февр.
Кыша: ойлымаш-влак // Школыш кошташ шудымо йоча-влаклан. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1977. 32 с.
Кыша: ойлымаш // Ямде лий. 1970. 12 дек.
Ласка мылам. Кугу лиймеке палена. Ом шоҥгем. Кок мыскара: почеламут - влак // Марий коммуна. 1973. 2 сент.
Латкок почеламут (Ужынам мый сарым. Шочшо-влаклан кодын. Чеверласымаш. Ӱмырешлан муат вийым. Тӱрвем, нерем йӧршеш ачамын. Ит чамане. Шӱм-кыл шокшо. Мемнан кидна. Чыла кодем. Эре тыгак. Рвезе годым. Ойго) // Ончыко. 1993. № 4. С.85–88.
Лек мунчалташ: почеламут // Тӱҥалтыш школын кокымшо класслан лудшаш книга. П.А.Клюкин ден А.Н.Глушкова ямдыленыт. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1960. С. 120.
Ленинын чынже: новелла // Марий коммуна. 1970. 30 янв.
Лирике гыч (почеламут) // Марий коммуна. 1972. 8 авг.
Лӱдшым ит пыдал: почеламут // Марий коммуна. 1979. 3 февр.
Ме мир верчын шогена! // Пиалан илыш. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1951. № 34. С. 7-9.
Мемнан корнына: почеламут-влак // Марий коммуна. 1948. 11 апр.
Мемнан пайрем: стих // Марий коммуна. 1960. 1 май.
Мемнан ялна. Куэпарча гыч куржын. Маньыч ончышым кином. Палет шке: у почеламут-влак // Ончыко. 1976. № 6. С. 53–54.
Механизатор тукым: ойлымаш // Ямде лий. 1974. 2 февр.
Мием олмешташ (В. Рожкин лӱмеш почеламут) // Рвезе коммунист . 1941. 13 февр.
Мичу ноен // Рвезе коммунист. 1956. 24 май.
Миша-артиллерист: повесть // Йошкар-Ола: Кн. лукшо мар. изд-во, 1968. 120 с.
Мом шотла сар куку? Волынь мландыште: почеламут - влак // Марий коммуна . 1977. 9 май.
Мланде ӱмбалне тӱжем ийым илмем шуэш: почеламут // Марий коммуна. 1948.
Мый чоя салтак улам. Эргымлан: почеламут-влак // Марий коммуна. 1977. 19 июнь.
Мый шуко ужым фронтышто: почеламут // Марий коммуна. 1974. 22 июль.
Октябрёнок-влакын мурышт. Йӱдым. Ит шыл мемнан деч: почеламут-влак // Марий коммуна. 1981. 30 авг.
Палет шке. Шинчымаш: почеламут-влак // Марий коммуна. 1976. 5 нояб.
Палыме рвезе: ойлымаш // Марий коммуна. 1965. 15 авг.
Партий-тиде илыш! Почеламут // Марий коммуна. 1957. 13 сент.
Партий: почеламут // Рвезе коммунист. 1961. 14 сент.
Пашаж дене чаплана: почеламут // Чодыра памаш. Йошкар-Ола, 1979. С. 88.
Пелед У Торъял // Марий альманах, 1949. С. 43–44.
Петян мурыжо: ойлымаш // Ончыко. 1963. № 2. С. 36.
Пионер кеҥеж: почеламут-влак // Марий коммуна. 1970. 26 мая.
Пызалзе: почеламут // Марий коммуна. 1965. 24 янв.
Разведчик: ойлымаш // Марий коммуна. 1961. 20 янв.
Рвезылык сем: почеламут. // Ончыко. 1973. № 4. С. 54.
Родина нерген: почеламут // Марий коммуна. 1964. 11 сент.
Садерем: почеламут // Ончыко. 1955. № 3. С. 83.
Секрет. Шулдыран ойсавыртыш-влак: почеламут-лак // Марий коммуна. 1980. 25 май.
Светланан ковыштаже: йоча ойлымаш // Марий коммуна. 1961. 1 июнь.
Тек йӱла. Чылажат йӧратымаш дене кылдалтын: почеламут-влак // Марий коммуна. 1977. 2 июнь.
Теле. Ече дене: почеламут-влак // Марий коммуна . 1983. 8 янв.
Тунемза, кушса пеҥгыдем! // Марий коммуна. 1943. 17 окт.
Туныктышо чыла пала: йоча ойлымаш // Марий коммуна. 1961. 31 авг.
Тӱняште мо эн писе, патыр да мастар? // Марий коммуна. 1956. 20 май.
Улыт але тыгаят... // Марий коммуна. 1957. 18 авг.
Уремыште. Писте пеледеш: почеламут-влак // Марий коммуна. 1979. 27 июнь.
Чал вуян салтак-влак кугешнен каят: почеламут. // Ончыко. 1973. № 4. С. 54.
Чобыксола гыч доктор (Очерк о нашем земляке, враче-хирурге, подполковнике в отставке мед. службы, кавалере 4-х орденов и 9-ти медалей Ф.П. Рыбакове) // Марий коммуна. 1976. 14 окт.
Чӱчалтыш вӱд: новелла // Марий коммуна. 1969. 1 июнь.
Чылан палат: почеламут // Рвезе коммунист. 1959. 11 апр.
Шагат: ойлымаш // Рвезе коммунист. 1961. 28 янв.
Шинчыше вӱд: ойлымаш // Марий коммуна. 1962. 11 февр.
Шокшо шӱм салам. Йӱлаш, эре йӱлаш. У селаште. Мемнан ялна: почеламут - влак // Марий коммуна. 1981. 6 февр.
Шонымаш // Рвезе коммунист. 1956. 6 окт.
Шонкалымаш // Марий коммуна. 1974. 15 янв.
Шофёр-влак // «Миша-артиллерист» документальный повесть гыч ужаш .- Ямде лий. 1967. 31 март.
Шочмо вер: почеламут // Ямде лий. 1984. 7 март.
Шочмо элем пеледше! // Рвезе коммунист. 1956. 19 май.
Шӱдыр // Рвезе коммунист. 1983. 22 нояб.
Эр: почеламут // Ударник. 1940. 28 сент.
Ялкилан лиеш мучаш // Марий коммуна. 1965. 19 дек.

Марла гыч кусарыме произведенийже-влак

В новом селе. Слушая сердце. Поле: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1977. 26 июля.
А любить, так уж любить: стихи / пер. с мар. М. Крепина // Мар. правда. 1974. 12 сент.
Весной: стихи / пер. с мар. И. Яковлева // Лес – родине. 1966. 24 авг.
Видел ли ты солнечный восход? Стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Дружба. Йошкар-Ола, 1979. С. 4.
В деревне: стихи / пер. с мар. В. Панова // Мар. правда. 1985. 2 нояб.
В родной деревне: стихи / пер. с мар. Г. Сергеева // Мар. правда. 1979. 8 февр.
В родной деревне: стихи / пер. с мар. С. Самарина // Молодой коммунист. 1967. 9 мая.
Гореть всегда! Стихи / пер. с мар. ? Михайлова // Мар. правда. 1986. 21 окт.
День рождения. Свет: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1979. 1 апр.
Директор птичьей столовой: рассказы / пер. с мар. В. Муравьёва // Йошкар-Ола, 1964. 36 с.
Если кем-нибудь обижен. Чтоб Земля ликовала. Плутала юность здесь когда-то. В деревне // Братство песенных сердец: стихи / пер. с мар. В. Панова. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1990.
Земные огни: стихи / пер. Г. Пагирева. Йошкар - Ола, 1979. 80 с.
Зимние строки: стихи / пер. с мар. А. Иванова // Мар. правда. 1974. 26 янв.
Из лирики: стихи / пер. с мар. А. Мосунов // Мар. правда. 1964. 25 окт.
Из новых стихов / пер. с мар. С. Макарова // Мар. правда. 1965. 21 сент.
К отцу: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1978. 29 апр.
Маленькие человечки: рассказ / пер. с мар. В. Муравьёва // Молодой коммунист. 1961. 4 февр.
Мой ответ: стихи / пер. с мар. С. Макарова // Мар. правда. 1967. 15 июня.
Молодость: стихи / пер. с мар. В. Борисова // Мар. правда. 1966. 26 мар.
Молодость в шинели: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1985. 88 с.
Мы в родном краю своём: стихи / пер. с мар. М. Крепина // Молодой коммунист. 1960. 17 дек.
На Волыни: стихи / пер. с Г. Пагирева // Красная звезда. 1983. 25 дек.
На Волыни: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1978. 9 мая.
Наш обычай: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1985. 10 авг.
Наша деревня: стихи / пер. с мар. А. Казакова // Мар. правда. 1973. 22 нояб.
О родине и труде: стихи / пер. с мар. С. Макарова // Мар. правда. 1965. 26 окт.
Ой, вы гуси... Стихи / пер. с мар. М. Крепина // Молодой коммунист. 1964. 26 сент.
Отцу: стихи / пер. Г. Пагирева // Красная звезда. 1980. 29 нояб.
Родное поле: стихи / пер. Г. Пагирева // Лит. Россия. 1985. 24 мая.
Рябина: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1978. 4 нояб.
Сила стиха. Немда // Мар. правда. 1984. 3 апр.
Стихи / пер. Г. Пагирева // Дружба. Йошкар - Ола, 1976. С. 53–54.
Стихи / пер. В. Панова, Г. Пагирева // Братство песенных сердец. Йошкар-Ола, 1990. С. 43–45.
Сыну. На Волыни: стихи / пер. Г Пагирева // Дружба. Йошкар-Ола, 1978. С. 29–30.
Учительница всё знает: рассказ / пер. В. Муравьёва // Зелёная роща. 1976. С. 37–38.
Хочется долго жить / пер. с мар. В. Цыбина // Молодой коммунист. 1960. 27 авг.
Храните мир. Чтоб Земля ликовала. За юность: стихи / пер. с мар. В. Панова // Мар. правда. 1984. 12 сент.
Цветение. Во Вселенной: стихи / пер. с мар. Г. Пагирева // Мар. правда. 1977. 29 июня.
Черёмуховый сад: стихи / пер. Г. Пагирева // Мар. правда. 1978. 12 авг.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Авипов А. Полшаш эре ямде лийын // Марий Эл. 2003. 2 сент.
Алексеев И. Кодын паша чеверже // Ончыко. 2013. № 8. С.63– 67.
Бирюкова Т. Человек с большой буквы // Сельская новь. 2013. 13 сент. С. 7.
Борис Данилов: буклет / сост. Г. З. Зайниев, Г. М. Пирогов. Йошкар-Ола, 1988.
Борис Даниловлан – 70 ий // Ончыко. 1993. № 4. С. 84.
Иванов И. Ик ял гыч кум мурызо // Кече. 1993. № 4. С. 10–11.
Иванов И. Сыновняя любовь // Марийская правда. 1981. 20 авг.
Казаков М. Огни труда и подвига // Марийская правда. 1979. 17 февр.
Липатов А. Идти, не мешкая в пути // Мар. правда. 1983. 1 сент.
Матюковский Г. Ӱшанле ошкыл // Марий коммуна. 1981. 12 июнь.
Николаев К. Вияҥ толмына нерген. У кнага (Б. Данилов Йӧраташ гын, йӧраташ) // Марий коммуна. 1966. 25 апр.
Николаев С. Тиде книгам лудса // Ужар патруль. Мар. коммуна. 1964. 19 февр.
Писатели Марийской АССР: библиогр. справочник. Йошкар-Ола, 1988. С. 68–70.
Сапаев В. Борис Данилов // Ямде лий. 1980. 23 авг.
Сапаев В. Кумло вич ий гыч: очерк // Арслан тукым. Йошкар - Ола, 1985. С. 186–193.
Сапаев В. Поэт-фронтовик // Ончыко. 1983. № 4. С. 105–107.
Сапаев В. Поэт - фронтовик (К 70-летию со дня рождения Б. Данилова) // Сельская новь. 1993. 31 авг.
Сапаев В. Чолга тукымын мурызыжо: Борис Даниловлан – 60 ий // Марий коммуна. 1983. 1 сент.
Филлипов А.Чон сескем // Ямде лий. 1998. 29 авг.
Якимов М. Фронтовик, поэт, йолташ ¬// Ончыко. 1973. № 4. С. 53–54.
Янгильдин Е. Тема кугу, а верже шагал. Критика ден бибилиографий // Марий коммуна. 1970. 6 авг.

Чап

I степенян Ачамланде сар орден (1985).
«Чап Тамга» орден (1948).
«Лӱддымылыклан» медаль.
Марий АССР-ысе тӱвыран сулло пашаеҥже (1983).
СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1976).

Кылвер-влак

Литератур

Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 195-197.
Сапаев В. Поэт-фронтовик // Ончыко. 1983. № 4. С. 105–107.
Ванаев И. Книгалаштыже ила: писатель Борис Даниловын шочмыжлан – 90 ий // Кугарня. 2013. 30 авг. С. 10.
Смоленцев В. Вургыжшо шӱман, поро кумылан: Борис Даниловын шочмыжлан – 90 ий // Марий Эл. 2013. 31 авг. С. 7.
Шабалина С.Б. Даниловын сар темылан возымо произведенийже-влак: реферат паша. Йошкар-Ола, 2005.
Якимов М. Фронтовик, поэт, йолташ // Ончыко. 1973. № 4. С. 53–54.