Васильев, Валериан Михайлович

Васильев, Валериан Михайлович (13 Шорыкйол 1883 — 3 Кылме 2004^??) — марий йылмышанчызе, сотыеҥ, этнограф, фольклорист, сылнымутчо. Валериан Михайлович - икымше марий йылмышанчызе шанче степеньым налын.

Валериан Михайлович - тиде чоклымаш деч варасе лӱм, 1902 ийыште Кристиан тынеш пурен. Чоклымаш деч ончыч тудо Вастайн Кайсан Темьян (руш. Вастаев Темьян Гайсинович) ыле.

Пошкырт Элыште, Янаул кундемыште, Тумна ялыште Валериан Михайловичлан чапкӱ да пӧрт-тоштер шога.

Илышгорно

Тумна лӱман Пӱрӧ уезд ялыште 1883 ийыште кресаньык ешыште шочын. Шке ялыште ныл ий тунемын, вара учычыл изам эргыж дене Ӱпыш наҥгайыш. Тушто 2 класан школыш пуэн кодыш. Ӱпыштӧ Валериан кум ий гыч курсым пытарен лектын. Тулеч оньышыжо тунемаш ачаже шыш колто. 1895 ийыште, тунем чарныме ий, шижымак ачайже тудым шкенышт Чараруш правленийышке возкалаш намиен кодыш. Ик-кок тылзыжым ялт тугак илен; варажым тудылан тылзылан кум теҥгем пыштышт.

Тунемым чарнен гынат, адак оньыш тунемшашым вуйыште кучен илен; мондыдымашын изыш тунемынат шоген. Тӱрлӧ правленийыште кум ий возкален эртарен, шкенан Пӱрӧ олашке шикшалтен: иктыланат каласыде, шылын каймыла йыштак каен. Пӱрӱштӧ учычыллан туныктымо школыш пурен. Тушто курс пытармӧҥгат тунеммышым чарнымыже шыш шу. Шкенан уезд Музек лӱман ялыште учичыллан ик ий гына шоген лектын адак тунемаш каен, ындыже Озаҥышке.

Тунам тудо гай шемер калык гыч лекшылан тунемаш корно пеш шыгыр ыле: шке окса дене тунемаш лийшаш огыл, казна чот дене поп лиймыла адак кугурак учичылыш лекмыла веле лиеш ыле. Тудолан поплан туныктымо школыш пураш вереште. Тушечын кум ий гыч 1906 ийыште тунем луктын.

Попланже ишым кае, Озаҥышак Каван ер воктенсе семинареш коден, тӱрлӧ йылме дене кнага возкалыме, лукмо верешыже. Кнагаже пеш шотанак огыл ыле: шукыжо Крестос тыныш савырыме, вес туня илыш нерген да монь. Ту кнага-влак воктенак тудо шкеак моло тӱрлӧ кнагамат лукташ тӱҥалын: марий календар, тӱрлӧ чер поремдыме, марий муро, тушто йомак тошто мут, молыжат. Кнага лукмаште моло марийат полшышо шуко лие.

Кнага лукмо, шалатыме деч посна адак моло пашамат ыштен: вес семинарыште, ӱдыр-влак туныктымаште, марий йылмылан туныктен, тунамак мутерлан тӱрлӧ кӱлешан марий йылме гыч погаш тӱҥалын. Тудо коклаштак адак кугу школыш тунемаш пурымылат ямдылалт шоген. Тӧчен-тӧчен 1913 ийыште Озаҥысе кугу школышкат тунемаш пурен.

1917 йыште тудын тунем лекшашеш Российыште революций(рэволӱтсий) тӱҥале. Тунамсек марий йылмылан, марий йылме дене возкален тӱрлӧ-тӱрлӧ кнага лукташат корно кумдан почылто. 1917 ий, 25-ше августышто Ӱжара лӱман кугу марла газет лекташ тӱҥале; газет вашталмешке тӧрлатен возкалшыже лийын шоген. Газет деч посна тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнага шуко луктылто. Тудын шке возымо кнагаже-влакат молын возымаш гыч поген лукмыжге кугуракше тыгай улыт:

1. Вес марла кнага
2. Марла чот
3. Тӱрлӧ чер поремдыме
4. Марий мут
5. Почеламут (кок кнага)
6. Тӱрлӧ марийын кумалтыш мутышт.
7. Марий муро (как кнага)

Руш йылме дене лукмо тыгай:

1. Марий йылмын законжым ончыктымо
2. Мужедше, юзо, мужо-годым ойлымо кокла

1917 ий годсек тӱрлӧ-тӱрлӧ марла кнагам савыктымаште тӧрлатен илен. Кум-ныл ий гыч Марий кундемыште Чарла олашке верештен. Тушто "педтехникум" лӱман школышто марий йылмылан туныкташ шогалын. Школ деч посна жапын-жапын курс ыштылмаштат марий йылмыланак туныктенилен.

Дело федералистов

1931 ийыште "Дело федералистов" почмо. Васильевым арестоватленыт. 1932 ийын, Пеледыш тылзын 5-ше кечыныште эрыкым пуеныт. 1937 ийыште, вес арест деч ончыч (Сталин репрессий годым) Йошкар-Ола гыч шылен, вара Марий Элыш 1939 ийыште гына пӧртылтен, адак шанче паша сомылым ыштен тӱҥалын, Йылмышанче доктор лийын, 1961 ийыште^?? колен.

Негыз

• Ӱпымарий. Марий мутер. Тӱрлӧ вере илыше марийын мутшым таҥастарен нергелыме кнага. СССР Калык-влак Рӱдӧ савыктыш. Моско, 1926.
• Кондратьев А.А. Марийский ученый и просветитель В.М.Васильев, Уфа, 2009
• Марийская Биографическая Энциклопедия. Валерий Мочаев. Йошкар-Ола, Марийский биографический центр, 2007.
• Чолман газет. "Марий наукын ачажлан бюстым шогалтышт"