Семёнов, Алексей Николаевич

Алексей Николаевич Семёнов
Алексей Эрыкан
Шочмаш дене лӱм	Алексей Николаевич Семёнов
Шочын	1912 ий 15 кылме(1912-11-15)
Шочмо вер	Россий империй, Пермь губерний, Кунгур уезд, Андрал ял
Колен	1957 ий 24 пургыж(1957-02-24) (44 ий)
Колымо вер	Красноярск мланде, Богучанск кундем, Гольтявино ял
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем  Российская империя[d]
Тыршымаш алан	серызе, прозаик, кусарыше, литературовед, журналист, редактор, педагог, новеллист

Алексей Эрыкан (Алексей Николаевич Семёнов) (1912 кылме 15, Россий империй, Пермь губерний, Кунгур уезд, Андрал ял] — 24 пургыж 1957, Красноярск мланде, Богучанск кундем, Гольтявино ял) — марий серызе, почеламутчо, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1937).

Илыш корныжо

Алексей Эрыкан 1912 ийын кылме тылзын 16-шо кечынже Россий империй Пермь губерний Кунгур уезд Андрал ялеш туныктышо ешеш шочын. Ачаже, Семенов (Акреев) Николай, Уралыш Юл вÿд могырым миен лектын. Тудын шочмо ялже кызытсе Звениговский районысо Какшамарий улмашын. 1905-1906 ийлаште тудо революционный пашашке ушнен да шочмо кундемыштыже,- Какшамарий ден Красноярыште кресаньык восстанийым тарваташ полшен. Восстанийым пызыралмек, кугыжан жандармже-влак, революционер-влакым кучен, тюрмаш шындылаш тÿҥалын. Николай Акреев йолташыже дене, Алексей Лисов дене, тюрмаш логалме деч утлаш манын, Уралыш шылын каят. Николай фамилийжымат вашталта – ачажын лÿм гыч шкаланже Семеновым возыктен. Илыш толпын тыштак Вятка кундем гыч руш ÿдырым, епархиальный училищым пытарыше Лидия Михайловнам, конда. 1908 ийыште Лидия ден Николай ешым чоҥат. Вес ийжылан эргышт шочеш, но тудын ÿмыржö кужу ок лий. Кÿркеде гыч вес марий ялеш куснымек, 1912 ий 16 ноябрьыште Юмо самырык ешлан вес шочшым пöлöкла. Тудлан марий писатель, журналист, критик да кусарыше Алексей Эрыкан лияш пÿралтын улмаш. Какшамарий ялын эргыже Н.С. Семенов Кÿркедыштат, Андраулыштат шкаланже суртым чоҥаш пижын огыл, казна илем дене серлаген. Андраулышто ешыж дене школ пöртын ÿлыл пачашыштыже, изирак пöлöмыште илен. Тыштак Алексей деч вара кум ÿдыр (Валентина, Зоя да Вера) шочыныт. Алексейын йоча пагытше революций ден граждан сар кечыла дене кылдалт толын. Тудо Урал курык коклаште эртыше тале классовый кучедалмашым, тошто ден у ваш шогымым изи улмыж годымак ужын. «Октябрьский революций лийме годым мый але йоча улам ыле,- варажым тиде жапым шарнен, возен Ал. Эрыкан.- Граждан сар жапым изишак шарнем. Мемнан ялна гоч ош чех ден колчаковец-влак кредал эртеныт. Ачий ошо-влак деч идымеш шылын ыле. Ушешем 21-ше шужен ий кодын. Кызытат ом мондо: кулак-влак ик йорло пошкудынам, йошкарармеецым, кырен пуштыч. Тидым ужын, поян ашак ваштареш изи шÿмыштем шыде тарваныш. Илышым тыге икмочоло умылаш тÿнальым… » Школыш кошташ тÿҥалмекыже, Семенов Алексей книга деке моткоч шÿмаҥын. «Книга мыйын йöратыме йолташем лие,- возен тидын нерген варажым писатель,- куанен, тÿрлö книгамат лудаш пижым. Школышто, ачамын шкапыште, мо ыле - чыла лудын лектым. Кидыш мо перна, тудым лудым. Шарнем, Парижский коммуна нерген возымым икана лудым. Тунамак «книгам ыштымыла» модам ыле. Газет лаштыкла дене изи гына «книгам» ыштемат, ÿмбаланже лÿмжым возем. Шке ыштыме «книга-влакемым» оҥамбалан шогалтылам. Модшемла, шкемым шке мый «писательлан» шотлем ыле. А тиде жапыштак ялыш марий студент-влак агитотряд дене толын лектыч. Нуно, калыкым поген, спектакльым ончыктышт, докладым лудыч. Мый, моткоч йывыртен, изишак öрынракат, постановкым ончышым…» Техникум гыч толшо-влакын кумылышт, пашашт ялысе эргын ушыштыжо нунын гаяк лияш, нунын весела ешышкышт логалаш шонымашым тарвата. Тыге тудо, ялысе школым пытарымекыже, Красноуфимск олашке кая да Урал марий техникумыш тунемаш пура.

Техникумын кугу ешыште

Техникумыш тунемаш кайымыж годым Алексейлан удостоверенийым ачаже серен пуэн. Лийын тиде 1925 ий 8 августышто. Документыште ойлалтеш: «Алексей Николаевич Семенов Уралмарий педтехникумыш командироватлалтеш. Тудо икымше степенян школым да вараже ик ий мучко мöнгыштö ямдылалтын». Педтехникумыш ныл класс деч вара толшо-влакым вигак икымше курсыш налын огытыл, а кок ийлан ямдылалтме группыш шынденыт. Пÿсö ушыжлан, мöҥгыштö шуко лудмыжлан кöра Алексей тиде группышто ик талук гына тунемын. Тудо тышке, техникумын кугу ешышкыже, логалмылан моткоч йывыртен, шкенжым чынжымак пиаланлан шотлен. Тунеммаште ончылно каен, мер сомылланат шуко жапым ойырен: газет ден журналлашке серен шоген да нуным калык коклашке шараш полшен, рвезе тукым вий дене шындыме спектакльлаште модын, яллашке агитбригаде дене пырля лектын коштын. Тÿҥалтыш жапыште Алексей Семенов марла сайын ойлен моштен огыл, молан манаш гын, аваже Лидия Михайловна эргыжым, тыгак ÿдыржö-влакымат рушла гына мутланаш туныкташ тыршен, сандене южышт тудым йот калык гыч лекшылан, марий техникумыш йоҥылыш логалшылан шотленыт. Но рвезым нимоат чактарен огыл. Тудо шке вийжым, илышыжым марий калыклан пуаш шонен пыштен да тидлан тыршен ямдылалтын. Техникумышто тунам уста марий педагог да литератор-влак В. Белинский, С. Опаев, С. Свинцов, И. Кузаиров, И. Суворов да молат пашам ыштеныт. Нуно пычкемыш марий ял гыч толшо рвезым шочмо йылмым, шочмо йылме дене каласыме сылне, поэтический шомакым йöраташ кумылаҥденыт. Студент-рвезе Чавайнын, Шкетанын, Шабдарын почеламутшым йöратен лудеш, южо почеламутшым наизустят тунемеш. Коклан шоналтен онча. «А мыят тыгаяк мутым возен ом керт мо?»

Икымше почеламут

Чавайнын, Шабдарын поэзийыштым онченак, тудо шке гыч икымше произведенийжым – В.И. Ленин нерген «Ильич» почеламутым воза. Кугу вождьым шÿм йÿлен шарнен, тудын мондалтдыме пашажым моктен, Алексей тиде почеламутышто тыге манеш:

Ильич колен огыл, колен огыл,
Ильич ила, ила, йолташ-влак.
Ильич- ме вет: тый да мый,
Ильич- пÿтынь мланде ÿмбалне.
Ильич- пашазе ден кресаньык.
Ильич- аулын нужна еҥже.
Ме чыланат колена: тыят мыят,
Ильич садак ÿмыреш ила.
Ильич- мемнан коммунист партий,
Ильич- пÿтынь мланде ÿмбалне,
Ильич- пашазе ден кресаньык,
Ильич- аулын нужна еҥже…

Тиде почеламутым тÿҥалше автор Москва олашке, «У илыш» журнал редакцийыш колтен. Почеламут йымалан тудо тыгай подписьым шынден: «Ял марий эрге Семенов». «Ильич» почеламут 1925 ийыште 4-ше номеран «У илыш» журналеш савыкталт лектын. Тиддеч вара Семенов «Ленин нерген муро», «Кö мемнан дене?», «Палантай» да тулеч моло почеламутым воза.

Ал. Эрыканын прозыжо

Сылнымут тÿнян капкашкыже почеламут дене пурен гынат, вараже Урал рвезе прозыш куснен. Чын, тудо журналистика ден критикыланат ятыр вийым пуэн, но прозо сыдыгак тÿҥ йöратымашыже лийын кодын. «Туныктышт» лÿман икымше ойлымашыже «Марий ял» газетеш 1928 ий 12 августышто савыкталтын. Тушто йоча ясльын кÿлешлыкшым почын пуымо. Кеҥеж тургым жапыште ача-авамытын нур пашашке кайымекышт, шке кодшо икшыве-влак тамакым шупшыт. Тыге ик суртым тул авалта, а ик рвезе йÿштылмыж годым вÿдыш пурен кая. Тиде азап деч вара ял калык умыла: ясльым почаш кÿлешак. Педтехникумын студентше Алексей Семенов тылеч вара, 1929-1930 ийлаште, Ал. Акрейн подпись дене «Марий ял» газетыш да «У вий» журналеш «Эҥгеклан - тоҥгак», «У корнышко», «Йошкар партизан-влак», «Тÿредмаште» ойлымашлам савыкта. Тунамак пырля тунемме йолташыже – Иосиф Абдуллин (Эрвел Осып) дене пырля кыдежан «Рвезе вий» пьсым сера. Нуно шке возымашыштым 1929 ийыште Москошко, Центриздатын марий секцийышкыже, колтат, тушеч савыкташ сöрен каласыме вашмутым налыт. Но пьесыштын ош тÿняш лекмыжым вучен огыт шукто. 1928 ийыште возымо «Рвезе вий» пьесыже писательын архивешыже аралалт кодын. Мутат уке, почеламутымат, пьсымат литератор творчество пашалан тунемме шот дене веле возен. Умбакыжым тудо тÿрыснек, манаш лиеш, прозыш вонча да шке усталыкшым проза жанрыште ончыкта. Туге гынак, Алексей Николаевич поэзийым йöршынак ок кудалте. Печатлаш шоныде, шкаланже шке почеламутым, мурым эреак возен шоген. Тудо театрымат ок мондо: 1936 ийыште поэт Олык Ипай дене пырля руш поэт В. Гусевын почеламут дене возымо «Чап» пьесыжым марлашке кусарен. Тиде кусарыме пьесым 1936-1937 ийлаште Маргостеатр модынат ончыктен. Алексей Семенов-Эрыканын чынже денак писатель корныжо ойлымаш ден очерклам возымаш гыч тÿҥалеш. Техникумышто тунеммыже годым тудо «Йошкар партизан-влак» ойлымашым воза. Тиде ойлымашыште А. Фадеевын «Шалатен пытарымаш» романжын влиянийже вигак шижалтеш. Рвезе автор Фадеевын книгажым лудын лектынат, тиде книган содержанийжым шке гыч умбакыже шуяш шонен пыштен. «Шалатен пытарымаш» роман партизан отрядын «сеҥалтмыжым» ончыктышо эпизод дене пыта. Отряд гыч улыжат латиндеш еҥ кодын, нине латиндеш еҥ кокла гыч иктыже- ÿдырамаш, медсестра. Нуно, ошо-влак деч шылын, чодыра дене каят. А. Семенов лач тиде эпизод гыч шке произведенийжым тÿҥалеш. Тудын ойлымашыштыжат пич чодыра кöргыштö латиндеш партизан ошо деч чакнен кая. Нунын кокла гыч иктыже – ÿдырамаш. А ошо-влак чыла корным авыреныт, йошкар партизан-влакым йырым-йыр колымаш ваҥа. Тидым ужын, партизан-влак кокла гыч южышт ойлат: «Пычалым кудалтен, ялысе кресаньык улына манын, иктын-коктын тышечын лекман…» А партизан отряд командир, пеҥгыде большевик, ойла: «Уке, мыланна пытартыш вий марте кредалман, шке илышнам огына пу…» Изи гына партизан отряд ошо-влак ваштареш кредалаш пижеш да тиде кредалмашеш шукышт пытат. Вич еҥ гына илыше кодеш, но нуныжат ошо кидыш верештыт. Ош бандит-влак нуным шучкын орландарен пуштыт. Йошкар герой-влак колымашым лÿдде вашлийыныт. Рвезе писатель партизан-влакын подвигыштым романтический чия дене сÿретла, садланак тудын геройжо-влак патетика койышан шомаклам ойлат, пÿртÿсат, герой-влак йыр улшо обстановкат сюжетын действийшкыже активнын ушнат. «Йошкар партизан-влак» ойлымашым автор Йошкар-Олашке, С. Чавайн деке, колтен да тиде произведений 1928 ийыште 9-ше номеран «У вий» журналеш печатлалт лектын. Изиш варарак тиде журналешак да «Марий ял» газетеш А. Семеновын умбакыже возымо ойлымашлаже («Тÿредмаште», «У корнышто», «У вий сеҥыш» да молат) савыкталтыт. Шкенжын икымше прозаический произведенийлажым Алексей, ачажын чын фамилийжым шарнен, «Ал. Акрейн» псевдоним дене луктын, а 1930 ий гыч шкаланже у псевдонимым – «Ал. Эрыкан» псевдонимым налын. Тиде псевдоним денак тудо марий литературын историйышкыже пурен. Тÿҥалтыш ойлымашыштыже рвезе прозаик ялыште класс кучедалмаш кузе каен шогымым, у вий, у идеологий сеҥен толмым сÿретла. Мутлан, «У корнышто» ден «У вий сеҥыш» ойлымашлаште тудо коллективизаций жапым, марий ялыш икымше трактор толмым ончыкта. Но каласыде ок лий: Ал. Эрыкан прозым возаш тÿҥалме жапыштыже кугу общественный темым налаш тырша гынат, тудлан але творческий мастарлык ок сите. Шукыж годым тудо схематизм корно дене кая, тудын возымаштыже илышым ÿмбачын, фотографла ончыктымаш раш коеш. Латвич-латкуд ияш Алексейын газетлаште лектедыше серышлаже авторын пÿсö ушан улмыжым, темым ойырен моштымыжым, эн ончычак культур ден литератур верч, шижмашым калык коклаш шарышаш верч тыршымыжым ончыктат. «Марий рвезе писательым ушаш кÿлеш» заметкыже («Йошкар кече», 1928 ий 24 октябрь) кугу опытан мастар-влаклан ÿшанле алмаштышым ямдылаш кÿлмö нерген воза, «чыла марий техникумышто рвезе писатель ушемын пöлкажым почаш» темла. «Сылнымутан книгам пуыза» серышыште («Марий ял», 1930 ий 7 октябрь) марий литературын тÿҥ темыж нерген йодышым таратыме. Сылнымутна эн ончычак у илышым ыштымым ончыктен шогышаш, но кызытеш «колхоз паша, пашазе илыш кокла, комсомол, пионер илыш сылнымутышто кугу ок кой», сера рвезе писатель. «Тöрлатышаш паша-влак» стаьяже («Марий ял», 1929 ий 14 июль) «У вий» журналын пашажым вияҥден колтымо, тидлан мом да кузе ышташ кÿлмö нерген шонкала. Ятыр возымыжо марла газетым илыш дек, калык дек чакемдыме, ялкор радамым шукемдыме да туныктымо йодышлан пöлöклалтын. 1928 ийысе ик заметкыштыже техникумысо йолташыже-влак лÿм дене тыге увертарен: «Газет, журнал лукмо паша – культур революцийын вик корныжо… Меат «Марий ял» газет дене пырля шемер марий коклаште пашам ышташ товатлена!» Ал. Акрейн весылан ойым пуымо дене серлаген огыл, темлымыжым илышыш шыҥдараш шкежат тыршен. Марий техникумлаште рвезе писатель ушем пöлкам почаш кÿлмö нерген возымыж деч вара тыгай пöлка Красноуфимскыштат почылтын. Тудым вуйлаташ туныктышо коллектив могырым Сергей Саликаевич Опаевым, тунемшымыт кокла гыч Алексей Семенов-Акрейным ойыреныт. Пöлкан занятийышкыже погынен, рвезе ден ÿдыр-влак марий сылнымут нерген мутланеныт, шке возымыштым лудыныт, утларак сайжым редакцийлашке колтеныт. Тиде паша ончыклык писательын организатор усталыкшым вияҥдаш полшен.

«Марий ял» гыч «Марий коммуныш»

Тунемме пагыт писын эртен кая. Дипломым налмекше, Алексей Николаевич техникум пеленсе опорный манме школышто марий йылме ден литературым туныкта, студент улмо годым тÿҥалме пашажым умбаке шуя. Но тудлан ача-аваж семын педагог лияш пÿралтын огыл улмаш- чолга ялкорым Москошко «Марий ял» газет редакцийыш ÿжыт. Тушто редакторлан Алексейын землякше – Арти районысо Опанасаулеш шочын-кушшо Василий Голубцов ыштен. Алексей Николаевич «Марий ял» газетыште пашам ышта, тушечын Партизата марий секцийышкыжо кусна да тушто политредактор лиеш. 1927 ий ноябрь мучаште «У илыш» негызеш шочшо «Марий ял» газет ныл талук утларак гыч ÿмыржым вучыдымын кошарта: тудым Йошкар-Олаште савыкталтше «Марий коммунист» (ончычсо «Йошкар кече») дене иктыш ушат, а газетлан «Марий коммуна» лÿмым пуат да редакторжылан В. Голубцовым шогалтат. Тудыжо 1932 ий 7 февральыште тыгай приказым воза: «Марий ял» газет редакций гыч толшо А.Н. Семеновым 25 январь гыч «Марий коммунистын» пашаеҥжылан шотлаш. Пашадар- 200 тенге». 15 февральыште «Марий коммунын» икымше номерже лектеш, а лу кече гыч Алексей Николаевичым газетын отвественный секретарьжылан шогалтат. Йошкар-Олаште илыме да пашам ыштыме вич ий утларак жапым Ал. Эрыканын ÿмырыштыжö ик эн пиалан да кугу лектышан йыжыҥлан шотлен кертына. Тыште тудо журналист усталыкшым нöлта, критик пашашке чолганрак ушна. Прозо нергенат ок мондо. Но ойлымашын кышкарже агысырла чучеш, сандене, öрын-лÿдын шогыде, романым сераш шинчеш. Тунамак писательын личный илышыштыже кугу вашталтыш лиеш: тудо «Марий коммуныш» корректорлан пашам ышташ толшо ÿдыр Пеналче Яниевам марлан налеш, поче-поче кок эргышт, Владилен ден Генрих, шочыт. П.Я.Семенова (1909-1986) Мишкан районысо Кугу Соказа ялеш шочын кушкын. Марлан лекмекше, тудым Прасковья Яковлевна манаш тÿҥалыныт, докуменлаштак тыгак возеныт. Йошкар-Олаште тудо «Марий комунна» газетыште, Книгам лукшо марий издательствыште да «У вий» журнал редакцийыште 1937 ий марте пашам ышта. Тиде жапыште тудо эн уста марий писатель-влак дене палыме лиеш. Тудлан творчество пашаштыже С. Чавайн, О. Шабдар, П. Карпов чот полшат. Тудо Олык Ипай дене палыме лиеш. «Тунамак мый марий поэт Олык Ипай лене йолташла келшен илаш тÿҥальым,- возен Ал. Эрыкан война деч ончычсо ик письмаштыже,- ме коктын кажне литературный у произведений нерген ваш мутланена, шке возымынам, пырля лудын, канашена ыле. Литературым икте-весыланна поро, сай йолташ лийынна». Писательский коллективыш ушнымекыже, Ал. Эрыкан теоретический шинчымаш шотыштат, творчетво пашаштат пеш чот кушкеш. Тудо чарныде тÿрлö-тÿрлö книгам лудеш, газет паша дене чÿчкыдынрак колхоз ден у чоҥымылашке лектын коштеда. Чыла тидыже тудлан келге шонымашан произведенийлам возаш йöным пуа. Писательын творчыствыже ончыко вийнен кая да Ал. Эрыкан кÿчык жапыште эн сай марий литератор-влак радамыш лектеш. Тудо, Йошкар-Олашке толмекыже, ятыр ойлымашым, очеркым воза, литературный критик семынат виян ышта. 30-шо ийлаште тÿрлö газет ден журналлаште тудын ятыр литературно-критический статьяже-влак («В. И. Ленинын образше марий калык мурышто», «Путевка в жизнь»- йÿкан первый фильм, «Осмин Йыванын первый почеламут сборникше» да т.м.) печатлалтыныт. Ал. Эрыканын статьяжым шке жапыштыже марий писатель-влак моткоч кÿкшын акленыт. Мутлан, М. Шкетан 1935 ийыште «У вий» журналеш печатлалт лекше «Алашада пакма» лÿман литературный памфлетыштыже тыге каласен: «Эрыкан-айык ушан критик, тудын критический статьяже-влак марксизм негызан улыт… Эрыкан шулдакан эффекты ок покто, рончылен пуэн мошта…»

Икымше роман

Шарналтена: Ал. Эрыканын кугу пашалан пижме жаплан олыкмарла возымо ик романат савыкталтын огыл улмаш. 1933 ийыште М. Шкетанын «Эреҥерже» ош тÿняш лектын. Варарак С. Чавайнын «Элнетше», О. Шабдарын «Ӱдырамаш корныжо», Я. Ялкайын «Оҥгыжо» лудшо дек толыныт. Самырык писатель шке вийжылан ÿшанен да санденак творческий планже нерген лудшо калыклан увертарен: «Мый кызыт кокымшо ийыштем «Мланде пеледыш» лÿман романын «Кучедалме тулеш» икымше ужашыжым серем. Пÿтынь роман колхоз ыштыме паша кумдан шарлаш тÿҥалме гыч кызытсе жап марте колхоз чоҥымаш атыланен толмо корным ончыктышо лиеш. Первый ужаш «сеҥымаш-влак деч вуй савырнымаш» жапым ончыкта. Ты ужашым 1933 ийын тÿҥалтыш пелыштыже серен пытараш шонен пыштенам. Серен пытарышашем условий укелык чаракла. «Кучедалме тулеш» ужашыште утларакшым класс кучедалмаш ончыкталтеш. Великорус шовинизм ден верысе националист-влакын колхоз ыштымаште кучымо тактикышт, колхоз ыштымаште чараклымышт мемнан литературышто тымартеат ончыкталтын огытыл. Тугак литературыштына интеллегенцийын пашаге шагал ончыкталтеш. Романыште ик тÿҥ герой ялысе туныктышо лиеш. Путыракшым мемнан марий литературышто кокла кресаньыкын кокытеланымыже чÿчкыдын ончыкталтын. Шкет озанлыкан шемерын «кок чонан» улмыжым ме тымарте сайын ончыктен огына шукто. Ты шотышто мый шке ончыланем кугу пашам шогалтышым: шкет кресаньыкын психологийжым, кокыте пайлалтмыжым ончыкташ. Кузе ты кугу задачым шуктен моштем, тидым, очыни, вескана, лудшо йолташ-влакын ойышт чумыргымеке, палаш лиеш. Серымаштем у формым кычалам. Мыланем ойлымаш формо гына аҥысырын чучеш. Сандене серымашкем ойлымаш формо пÿтынь почеламут формымат, пьесе формымат пуртем. Ты формо мынярак илыше лиеш- илыш ончыкта. Романын ужашыжым серен пытарымаш –мыйын кызытсе тÿҥ паша. Тылеч посна икмыняр критик статья ден тыгыде ойлымашым пуынем». («У вий» 1933, 5 №). Писатель шке романжын икымше ужашыжым шонымыж семын 1933 ийын тÿҥалтыш пелыштыже серен пытарен огыл, сандене тудлан вес ийжылан «У вий» журнал гоч уэш увертараш пернен: «Кучедалме тулеш» романым тений возен шуктем». Иканаштак руш совет писатель А. Авдеенкон «Я люблю» романжым кусарен, тунемше молодежь илыш гыч повестьым возаш ямдылалтын. Ал. Эрыканын роман дене юватылмыжым литератор йолташыже-влак ужде кодын огытыл: «У вийын» 1935 ийысе кокымшо номерешыже тудын ваштареш виктаралтше кок эпиграмме лектын. Нунын авторышт Павыл Эчу (А.П. Лебедев) ден А. Айзенворт маныныт: Эрыкан романым возаш сöрен, кунам вучен шуктена гын? Тиде критикылан писательын вашмутше ямде лийын: «У вий» журнал редакций кумшо номер гыч «Кучедалме тулеш» романым савыкташ тÿналын да тудлан верым куд номерыште почела ойырен. Эше тылеч ончычак, 1934 ийысе 5-6-шо номерыш роман гыч «Пайрем» лÿман ужаш пурталтын. Романын ош тÿняш лекмыже марий литературын кумшо корныштыжо чынжымак у йыжын лийын. Арам огыл 1935 ийысе нылымше номерын ончыл статьяштыже каласыме: «Тиде жапыште романым сераш тÿнальыч. Шкетанын «Эреҥерже» лекте. Тений Эрыканын «Кучедалме тулеш» романжым печатлаш тÿҥалме». Авторын ончылгоч увертарымыж семынак, романыште ик тÿҥ геройлан ялысе туныктышо шотлалтеш. Икымше ужаш тудын, Мичу Петровын, оласе техникум дене чеверласен, ялыш пашам ышташ кайыме сÿрет дене тÿҥалеш. Роно Мичум Арслан лÿман ялыш колта. Заводын пашаче ешыштыже шуаралт толшо Андреев Петрован, комсомол секретарь Осып, аваже колымылан кöра техникумым кудалтен пöртылшö чолга ÿдыр Анай у илыш верч кучедалмаште Мичун эҥертышыже лийын. Нунылан ваштареш ончычсо каратель Сайпола да тудын йыр чумыргышо, весын кÿшеш илаш тунемше еҥ-влак шогат. Тиде пÿсö кучедалмашы самырык прозаик келгын, тÿрлö велым почын пуэн. Лудмо годым шоналтыде от чыте: илышын, коллективизаций саманын лончын-лончын – я шолын, я шинчаорак – каен шогымыжым тудо, коло ийым гына эрталтыше автор, кузе да кунам шымлен-пален шектен? А писательын палыме гына шагал, тиде палыметым сылнымут кышкарыш, роман сюжетыш шыҥдарен, персонаж-влакын образышт гоч сÿретлен моштыман. Алексей Эрыкан тидым ыштен сеҥен. Санденак огыл мо В. Колумб шке жапыштыже кугешнен каласен: «Алексей Эрыкан 23 ияш годымжак романым возен! Теве кузе, очыни, рвезылыкым умылыман, теве кузе тудым аралыман». Чынжымак рукописьым печатьыш пуымыж годым писатель 22 ияш гына лийын. 1937 ийыште революций пайремлан пöлеклалтше номерешыже «Марийская правда» газет «Октябрь в марийской литературе» страницым савыктен. Тушко С.Чавайнын «Октябрь» поэмыж гыч, О. Шабдарын «Акарсаман» ойлымашыж гыч да Ал. Эрыканын «Кучедалме тулеш» романже гыч ужашлам да М. Шкетанын «Революций, мый тыйын айдемет улам!» ойлымашыжым пуртымо. Самырык романист нерген каласыме: «Алексей Эрыкан (Семенов)- молодой марийский писатель. Особенно он выдвинулся за последние годы. Им написан роман «В огне борьбы», где рисуется деревня начального периода коллективизации с ожесточенной классовой борьбой и упорной работой по строительству новой деревни». 1939 ийысе ик серышыштыже писатель «романын кокымшо книгаже мучашке шуктыде кодын» манын возен. Кÿшнö ончыктышна: Эрыкан романым возымыж годым почеламут ден пьесе формым кучылташ шонен, веет тудлан ойлымаш формо аҥысырын чучын. Чынак, романыш кокланже почеламут корныламат пуртылын. Теве Мичу Петровын, ола дене чеверласен, ялыш паша ышташ лектын кудалме сÿрет:

«Кÿшнö йорга кече модеш.
Пелганде кава ласкан онча.
А ÿлнö тасма гай шуйнышо чодыра
Пышта рÿбалге аулам,
Шуйналтше олык ылыжта
Мондалтше илыш тазылам…»

Тарантасыште лÿҥген кайышыла, Мичу эртен кодшым, йоча годсыжым шарналта. Аваже ÿмыржö мучко поян Микиталан пашам ыштен илен. Тудо пагытым автор поэзий шомак дене сÿретла:

«Лийын огыл
Микитан гай кинде шултыш…
Пÿжвÿдаҥше
Нужна аным кормыштен,
Тошто илыш,
Ялын тÿсшым
Шем чия ден шапалтен».

Совет власть шочмек, илыш саемаш тÿҥалеш. Ава Мичум тунемаш ужата:

«Ала тыйже,
Рвезе акыл ден тунемын,
Лият, эргым,
Шем нужналан кÿ савар…
Чот ушанын,
Темдалат тый пудий-влакым,
Шÿмыштетше
Чÿкталтеш гын тул аяр».

Прозо дене серымашке тыгай почеламут корнылам Ал. Эрыкан эше икмыняр вере пуртен, возымыжым сылнештараш, молын деч мыняр-гынак ойыртемалтшым ышташ тыршен. Но романым 1958 ийыште посна книга дене савыктыме годым редактор-влак К. Васин ден И. Осмин нине поэзий ужашлам луктын кышкеныт, нунын содержанийыштым ик-кок шомак дене умылтарен коденыт. Книган ончылмутыштыжо «Роман кызыт редакционно тöрлатен лукталтеш» манын каласыме. Вес еҥын возымым тöрлаташ-вашталташ кÿлеш ыле мо? «Кучедалме тулеш» романын возен шуктымо да ончыч «У вий» журналеш печатлыме, вара, 1958 ийыште, посна книга дене лукмо икымше ужашыштыже, сюжет могырым ончалаш гын, мучашлыме радынала чучеш. Мичун, Анай ялысе ончыл вийын чын улмышт, нунын пашаштын сеҥен толмыжо раш коеш. А Сайполалан, Акушлан, тошто тÿням арален кодаш толашыше моло еҥлан тетла озаланен ила шок верешт. Роман Анай ден йолташ ÿдыржын, Зоян, кугу кÿрылтыш деч вара вашлийме сÿрет дене пыта. Нуно «поранан годым икте-весе дек лишем пызныше сарси семын» йыгыре шиечат. Шинчат нöрен, ылгыжеш веле, но ончалтышыштышт икте-весылан ÿшаныме, ваш-ваш полшаш шонымо кумыл коеш. «Тыге кÿдырчан йÿр почеш шöртньö кече, пыл шеҥгеч шыргыжал лектын, мландÿмбалым куанен онча»,- манеш автор. Тиде пытартыш ой уын сеҥымашыжлан ÿшанымым шижтара. Романым журналеш савыктыме годым Ал. Эрыкан редакцийыште отвественный секретарь да технический редактор лийын. Секретарь да техред паша изданийым сöрастарыме, полиграфически чаткандыме дене кылдалтын. Должностьшо дене келшышын, автор шкежак, очыни, романлан иллюстрацийым ямдылаш икымше марий художник Константин Егоровым йодын. Да тудыжо кöнен. «У вийын» номерлажым чылаже латвич сÿрет сылнештарен. Ойлыманат огыл, сÿретчын усталыкше романын идейжым, герой-влакын образыштым лудшылан сайынрак почын пуаш полшен. «Кучедалме тулеш» романым лудмо годым ик гана веле огыл шоналтен колтет: тидым возышо еҥ чынак кугу талантан лийын. Тудо изиж годымак раш цельым шынден да шкенжым кугу пашалан нойыде, чарныде ямдылен. Йогыланыше, ямдылан ÿшаныше, еҥ деч гына полышым вучышо-влакым чытен кертын огыл. Мичун образше икмыняр автобиографичный: Мичу, Алексей Семенов-Эрыкан семынак, Урал марий техникумышто тунемын, тушан комсомолыш пурен да у илыш верч чот шога, тудат, романын авторжо семынак, поэзийым, сылнымутым йöрата. Чаманен каласаш кÿлеш: Мичу- романын рÿдö геройжо гынат, тудым автор схематичнынрак ончыктен. Мичу романыш ямде характер дене толын пура да мучашке шумеш тугаяк кодеш. Мичун образшым ялысе коммунист Петрованын образше ешарен шога да тиде образ утларак келгын, раш ончыкталтын. Петрован гай герой марий литературышто Эрыканын романже мартеат лийын. Мутлан, тудын образше М. Шкетанын «Эреҥер» романже гыч Эвай Пöтырым икмочоло ушештара. Петрованат, Эвай Пöтыр семынак, акрек годсо марий ялым коден, Уралысе кугу заводы пашам ышташ кая да, пролетарский шÿлыш дене шуаралтын, шочмо ялышкыже пöртылеш. Туге гынат, Петрован Эвай Пöтыр деч ятыр шотышто ойыртемалтеш. Тудо революций деч ончычак большевик-подпольщик лиеш. Петрован- элыштына сициалистический революцийым ыштыше тукымын представительже. Мичу ден Петрован йыр Арслан ялысе комсомолец-влек: Осып, Анай да молат,- чумыргеныт. Писатель нунын образыштым чон пыштен сÿретла, тыге нуно лудшын ушешыже шуко жаплан кодыт. У вий ваштареш калыкын тушманже-влак – кулак, карт да бюрократ-перерожденец-влак шогат. Арслан ялыште тиде йот вийым тошто приказчик Семняйын эргыже – Сайпола вуйлата, манаш лиеш. Тудо граждан сар жапыште ош бандит Аненковын карательный отрядытыже коштын, Сибирь тайгаште шемер кресаньык-влакым пуштеден. Почыла тидым кызыт шочмо ялыштыже иктат огеш пале: Сайпола шкаланже йошкар партизан документым муынат, калык ончылно шкенжым сай еҥ семын куча. Сайпола шылын кайше кулак Акуш дене шолыпак кылым куча. Калык коклаште тÿрлö осал шонымашым шаркала. А тушман пашажым шылташ манын, шкеат колхозын организаторжо лиеш. Сайполан тушман чурийжым пален налде, тудым партий радамыш логалше карьерист ден бюрократ-влак: Кротов, Баймаков да молат пыдал налыт. Но тушман керек-мыняр чоялана гынат, тудо садак сеҥалтеш. Писатель Сайполан чын тÿсшö, тушман койышыжо калыклан эркын-эркын почылташ тÿҥалмым, тудын пытышаш ончыко шумыжым романын пытартыш главаштыже шижтара. Тошто ден уын кучедалмыжым ончыкташ, тушман-влакын шакше пашаштым сÿретлаш Ал. Эрыканлан советский руш литературын, эн ончычак М. Шолоховын, творческий опытшо чот полшен. Поснак Эрыканын творчествыжлан М. Шолоховын «Савырыме сöрем» романжын пайдале влиянийжым палемдыде огеш лий. М. Шолоховын романже рушла лектын веле шуын, Ал. Эрыкан тудым марлашке кусарашат шинчын да 1933 ийыште «Марий коммуна» газет, 2 апрель гыч тÿҥалын, 14 июнь марте кажне номер еда тудын кусарымыжым печатлен, а 1935 ийыште тиде роман марла посна книга дене савыкталт лектын. «Савырыме сöремым» кусарымыже Ал. Эрыканын творческий мастарлык шотышто пойдарен да тудо образым почын пуымыжо, сюжетым чонымыжо годым М. Шолоховын традицийжылан эҥерта. Тыге Сайполан тушман пашаже «Савырыме сöрем» гыч Яков Островновым шарныкта. «Кучедалме тулеш» романым Эрыкан тÿрыснек возен шуктен огыл, но возен шуктымо икымше книгажат сюжет шотышто кошартен шуктымо произведеий гай лудалтеш. 1934 ийыште Эрыканын «У вий» журналеш савыктыме кÿчык творческий заявкыже гыч пале: тудо «Кучедалме тулеш» роман деч вара «Мланде пеледеш» лÿман романым возаш шонен. Тиде у романыштыже писатель Арслан ялын илышыжым умбакыже сÿретлаш, марий ялын класс тушман деч эрнымыжым, ялыште колхозный илышын сеҥымашыжым да шочмо мландын пеледмыжым ончыкташ ямдылалтын. Тиде шонымыжо шукталтде кодын: личность культын озаланыме жапыште Ал. Эрыкан репрессийыш логалын. Шочмо-кушмо марий калыкше деке пöртыл шуде, тудо 1957 ий 24 февральыште Сибирь тайгаш ÿмыр лугыч колен. Писательын архивешыже тыгак 1956 ийыште возаш тÿҥалме «Эрнымаш» романын 8 главаже кодын. Тиде главаште ме «Кучедалме тулеш» романын геройжо-влакым – Мичу ден Анайым вашлийына. Анай Мичулан марлан лектын. Нунын пиалыштым вучыдымо ойго лугыч ышта: Мичум 1937 ийысе ик йÿдым шояк донос почеш арестоватлен наҥгаят. Тиде романыштыже автор, тыгеракын, личность культ жапысе илышым ончыкташ шонен. Ал. Эрыкан чарныде творческий тул дене йÿлен илен, но личность культ саманыште кугу орлыкыш логалмыже дене тудо шке усталыкшым, кöргö вий-куатшым тÿрыснек почын ыш шукто. Туге гынат, тудо тÿняште арам илен огыл: мо уло возымыжат марий сылнымутан литературым кугун пойдарен да марий литературышто шке вержым налын. Алексей Эрыкан – келге шонымашан, виян прозаик,- тыге манын, тудын чумыр пашажым марий калык кызыт акла.

«Эрыкан — орвуян критик»

Алексей Эрыкан марий сынымут илышын кумда йогынышкыжо Моско гыч марий гыч куснен толмеке вигак логалын. Коло ияш гына илмыжым ончыде, йолташыже–влак тудлан куга ÿшаным ыштеныт. Тидыже кушеч толеш? 1933 ий январьыште МАО писатель ушемын оргкомитетше «У вий» журналын редколлегийжым пеҥгыдымден. Коллегийыш Элнет Сергей (редактор), С. Чавайн, П. Пÿнчерский, Олык Ипай, Ал. Эрыкан, А. Айзенворт да пединститутын студентше Ф. Казанцев (Пумар Вöдыр) пуреныт. Ик тылзе гыч оргкомтитет пелен марий писатель-влакын возымыштым рушлаке кусарен печатламе шотышко комиссий ышталтын. Тудын радамышкыже П. Пÿнчерский, А. Айзенворт, Олык Ипай, К Смирнов дене пырля А. Эрыканат ойыралтыныт. Тудо ийынак августышто оргомитет областной библиотекыште эртарен. Тушто «У вий» журнал редакцийын пашаж нерген Олык Ипайын каласкалмыж деч вара шке творчествыж дене О. Шабдар, И. Стрельников, А. Эрыкан, Ф. Маслов, Эсай Чапай палдареныт. Икманаш самырык писатель эреак литератур илыш шолмаште лийын, тушто мо ышталтмым пален да тидын нерген лудшылан каласкален шоген. Тыге шочыныт статья, рецензий, творчесий портрет, сылнымут обзор. Эраканын литературовед пашаж нерген кутырымо нерген М. Шетанын шомакшым чÿчкыдын ушештарат. Тудо 1935 ийыште палемден: «Эрыкан – орвуян критик, тудын критический статьяже утларак марксист негызан, шулдакан эффектым ок покто, рончылен пуэн мошта». Такше гын Яков Павлович тиде орвуян рвезылан öпкем кучышаш, сырен коштшаш ыле, вет шке жапыштыже (1932 ий июньышто) Ал. Акрейн да кум йолташыже писательым чот перен пуэныт – «Марий коммуна» газетеш «Литературыш рубрикым пуртышо пьесе» рецезийым савыктеныт. Тиде тупела статьяште «Кодшо румбык» драмым «лончылымо» да тыгай иктешлымашым ыштыме: «Ты пьесе марийын пролетар литературышкыжо класс тушман румбыкым пурта. Шкетан, пьесыште кулак мурым мурен, класс тушманым шке урвалтыж йымалан шылтыш, колхозник–влак ÿмбак лавырам кышкыш, класс тушман ваштареш кучедалаш корным йоҥылыш ончыктыш… тыгай пьесылан литературышто вер уке». М. Шкетан тунам шке семынже шоналтен, очыни: «очыни мемнан критикыште тыгай возкалымашлан вер лийшаш огыл». Тудо умылен: «Критик бригаде» (тушко Эрыкан деч посна П. Леонтьев, Я. Мазелин да Г.Соловьев пуреныт. Нунын лÿмышт марий литератур историйште тиде шотдымо статья пелен гына аралалт кодын) ты пашалан шкевуя пижын огыл, осал рецензийым сераш шинчаш «У вий» журнал редакций шкежак таратен. 1932 ийысе эн тÿҥалтыш номереш «Кодшо румбык» драмым савыктыме годым редакций лÿм дене почешмутым возеныт. Тудын тÿҥ шонымашыже тыгай: «Ты пьесым пролетар литературын произведенийжылан шотлаш ок лий». Рвезе автор–влак молан ок лийжым шке статьяштышт почын пуаш тöченыт. Шкетын серыме статьяштыже («Шкетанын кушмашыже», «Шкетанын творчествыже») Алексей Эрыкан писательын мурпашажлан тÿҥ шотышто чон акым пуэн. Икымшыштыже «Шурно лекыш» пьесым нергелыме («Шурно» драме ондакше тыге маналтын), а весыштыже Шкетанын чумыр возымыжым авалтен ончалме. Критик воза: «Мемнан шемер марий литератур кушмо, вияҥме историйыште М. Шкетанын лÿмжö посна верым налеш. Тудо – революций деч вара шочшо писатель…Тудо кажне типым шке семынже сÿретла, кажне типлан шке сынан характеристикым муэш, кажне типын шке тÿрлö йылмыже, шонымыжо, кöргö ойжо лиеш. Тыштак адак Шкетанын кугу сылналыкан, путырак поян, моштен пайдаланен кучылтмо йылмыжым ешараш кÿлеш. Тидын дене пырля, Шкетан – путырак шымлыше уло. Тудо марийын йÿлажым, койышыжым, илыш – шоктышыжым, йылме творчествыжым пеш пала… Теве тидым келгын шинчен шогымаш Шкетанлык совет марий литературышто шке тÿсшым, шке вержым муаш, социализм ыштыше шемер марийым пагалыме кугу писательже лийын шогаш йöным пуа». Ушештарена: келгын лончылымо – аклыме нине шомакым эше 21 ийыштак шудымо еҥ возен. Тиде творческий пашан йодышлажым критикын чын умылен моштышыжо М. Шкетанлан келшыде кертын огыл, тудо «Кодшо румбыкым» негыздымын вурсымылан кöра шочшо öпкем монден. Писатель манын: «Ал. Эрыканлан критике шотышто ÿшан ыле, кызытат ÿшанен илена». Но романым сераш шичмек, Алексей Николаевичлан литературоведений деч мыняр гынат торлаш логалын. Шкенжын критике пашаштыже сылнымут творчествын тÿрлö йодышлажым тарвата, илышым тÿткынрак эскераш да утларак сылнын сÿретлаш, руш литературын мастарже–влак деч тунемаш йолташыже–влакым ÿжеш. Мом каласаш шонымыжо статьяжлан вуймутышт гычак коеш: «Пролетар литературын ударникше» (писатель погынымаш гыч), «Чын илышым уждымо поэт» (марий писатель Николай Тишинын у книгаже), «Сай тÿҥалтыш» (Звенигово райгазет редакций йыр чумыргышо автор–влакын возымышт), «Рвезе йÿкна чотрак йоҥгыжо» (самырык автор–влакын творчествышт), «Эпохын семже дене йоҥгалтса» (сылнымутым комсомолын куатле пашажлан келыштарыме нерген), «Тудын мутшо – динамит» (Максим Горький)… Ал. Эрыкан калыкнан тÿҥалтыш писательже Сергей Чавайн нергенат шке шомакшым каласаш огеш аптыране. 1932 ий мучаште кок спектакльлан – «Чодыра завод» ден «Мÿкш отарлан» рецензийым воза, тыгодым актер–влакын модмыштым лончылымо дене пырля писательын пашажымат шергалеш. Критикын палемдымыж почеш, «ты пьесе С. Г. Чавайн йолташын ожнысо дене таҥастарымаште кугун кушмыжым ончыкта», «пьесым тöрлатенрак, пеш вашке печатлен лукмаш кугу пайдам пуа». Эрыкан ты спектакльым МАО – чодыра заводлаште, лестранхозлаште да колхозлаште ончыкташ темла: «Тидым илыш йодеш, тидым шукташак кÿлеш». «Паша лугычак кушкаш» статьяштыже «Мÿкш отар» драмын да тудын негызен шындыме спектакльын новатор сыныштым почын пуымо. Чавайнын у пашаже, манеш автор, марий театрын вияҥмаштыже у савыртышым ышташ корным ончыктен: «Мÿкш отар» пьесым шындымаш – куштылго паша огыл, ты пьесыште ойлымаш формат, мурат, музыкат, балетат (куштымаж) келыштаралтыныт, чыла формат икте–весе дене ойыраш лийдымын ушалтын». Рецензийште артист – влак А. Петрова (Клавий), Г. Пушкинын (Епсей), А. Мамуткинын (Корий кугыза), Т. Соколовын (Орöзöй), И. С. Мирновын (Мичи) сайын модмыштым палемден, эн поро шомакым марий сценым ончыклык шÿдыржö Нина Конаковалан пöлеклен: «Искусства техникумышто тунемше кокла гыч Конакова йолташ балетыштат, модмаштат шке рольжым моло деч чот келыштарыш. Тудын деч ончыкыжым, сайын тунемеш гын, сай артистым вучаш лиеш». Икмыняр ий гыч Ал. Эрыкан С. Чавайнын драматургийже дек уэш пöртылеш – «Илыше вÿд» пьесым да тыгаяк лÿман спектакльыште артист–влакын модмыштым лончыла («Марий коммуна», 1936 ий 6 январь). Искусство мастарым шÿшпык дене таҥастарымым, мурызо кайыкын лÿмжö дене лÿмдымым шуко гана ужалтын да колалтын. К. Исаковын «Марий шÿшпык» романже савыкталме деч вара тиде эпитетым поснак чÿчкыдын вашлийына. Шÿшпыкым образым ик эн ончык Алексей Эрыкан С. Г. Чавайн нерген серымыж годым кучылтын: «Сергей Григорьевич нерген шоналтымем годым ушышкем шÿшпык толын пура… Тып–тымык шошо йÿд рÿдыштö шÿшпыкын сылне мурыжым колышташ кö ок йöрате гын!.. Лыке–луко семжым колыштын, чонет яндарыштеш, оҥыштышт мучашдыме куан овара, илаш, йывырташ ÿжеш… Шÿшпыкын мурыжо леве кумылан йÿдым, шыма толкынан лыжга мардежым моктен саламла…»

Вучыдымо савыртыш

1937 ий 15 июльышто «Марий коммуна» газетын отвественный секретарьже Алексей Семенов (Эрыкан) черетан номерым лукмаште дежурный лийын: чыла страницым лудын да мо кÿлешым тöрлен. А тиде жапыште НКВД-ын Марий АССР-ысе управленийыштыже госбезопасностьын младший лейтенантше Кленов самырык журналист да писатель нерген справкым возен шинчен. Чекистлан ты сомыл у лийын огыл, тыгай кагазым тудо да йолташыже-влак пытартыш жапыште кече гыч кечыш серкаленыт. Таче Кленовын пераж йымач тыгай муторгыж йоген лектын: «…Чавайнын, Лебедевын, Карповын показанийышт почеш, Семенов контрреволюционный троцкистский националистический организацийыште шога… Уралмарий педтехникумышто тенеммыж годым, тушто марий илышым шымлыше кружокым вуйлатен. Саде контрреволбционный кружок националистический пашам шолып шуктен шоген, финн культурым моктымо да марий культурым финн культур марте нöлтымö нерген идейым шаркален. Моско оласе «Марий ял» газет редакцийыште пашам ыштымыж годым ты газетын редакторжылан шогышо Кузнецов дене кылым кучен, тудын шпионский порученийжым шуктен толын. Йошкар-Олаште пашам ыштыме жапыште редакцийын да Мариздатын самырык пашаенышт коклаште контрреволюционный пашам виян шуктен шоген…» Тиде справке журналистым арестоватлаш негыз лийын. А санкцийым Марий АССР-ын прокуроржо В. Быстраков пуен. Тиде кечынак, 15 июль кастене, Ал. Эрыкан эрык деч посна кодын: типографийыште дежуритлыме деч вара «Онар» рестораныш кочкаш да сырам подылаш пурышо еҥым НКВД управленийын пöртышкыжö ÿжыктен наҥгаеныт да, омсам пурымеке, «Те арестоватлыме улыда» манын каласеныт. А йÿдым писательын пачерышкыже, Карл Маркс уремысе 108-б номеран пöртыш, обыск дене толыныт. Архивысе следственный делаште аралалтше кок протоколлан ÿшанаш гын, тыгодым записной книжкам, вич блокнотым, паспортым, профсоюз билетым, латныл листан автобиографийым, писатель ушем гыч толшо серышым, типографийыш пураш пропускым, 25 фотосÿретым, шуко серышым (чылаже 89 лаштык), ятыр рукописьым, НКВД управленийын начальник Карачаровлан 13 лаштыкан кок серышым, моло кагазым, тÿрлö протокол ден йодмашым, ик лезвийым, кум сравочым да молымат поген наҥгайыме. Вашке чыла кагаз ломыжыш савырнен: нунын кÿлешлыкышт тетла уке манын, 13 ноябрьыште йÿлатеныт. Тиде жаплан Эрыканын пÿрымашыже рашемын улмаш: 10 ноябрьыште «тройка» манме закондымо орган Алексей Николаевичым лу ийлан тöрланыме верыш (исправительно-трудовой лагерьыш) колташ пунчалын. Эрыканын ешыжлан сутка жапыште пачер гыч каяш кÿштат. Вара аза черланымылан лийын ик жап туркалташ кöнат. 8 августышто редактор Е. Сидоркина приказым сера: «Тÿжвак лукшо калык тушман-буржуазный националист-влакын ватыштым - корректор П. Яниевам да литобработчица В. Сапаевам 7 август гыч луклын колташ, большевик печатьын органыштыже пашам ышташ келшыше огытыл». Вашке увер шарла: ындыже «тушманмытын» ватыштымат руалткалат. Тидым колешат, ойган Пеналче, марийжын пÿрымашыжым пален шуктыдеак, кок йоча дене Уралыш, нунын коча-ковашт деке, лектын кудалеш. Поро еҥ-влак паша верым муаш полшат. Октябрьыште Опанасаулышто ышташ тÿҥалеш: оньыжо, Николай Семенов- школ вуйлатыше, шешке- тыглай туныктышо. Тÿҥалтыш кум ийыште лагерь дене кыл лийын, серыш ваш-ваш коштын. Пелашыжым эрыкыш лукташ манын, П. Яниева СССР-ын прокуроржо Вышинскийлан, РСФСР Верховный Совет президиумыш серышым воза, сöрвала. 1939 ий кеҥежым шкежак тайгашке, Квиток поселкыш куалеш – марийжым ужаш, кутыраш, кумылым кеч жаплан нöлташ да Сталинлан возен ямдылыме серышым налын конда. Уке, тиде серыш гына огыл. Писательын трагедий кöран монологшо. Тиле Урал гыч Москош, Кремльыш, чоҥештен да кыша деч посна йомын. Йöра эше ушан ÿдырамаш копийжым ыштен коден. Цензурым корандымек, шергакан ты кагаз ондак газетлаш, вара «Ончыко» журналеш печатлалтын. Нимогай йодмаш полшен огыл, Эрыканлан лу ийым тÿрыснек орланен эрташ пернен. Пытартыш шым ийжым- колымаште. Тушеч серыш чарыме улмаш. Тудат, ешыжат ваш-ваш нимом пален огытыл. Тамык гыч илыше лекташ грамотан улмыжо полшен- вич ий конторышто счетоводлан ыштен. Творчествыланат йöным муын: «Чолпан Иван» романым возаш тÿҥалын…

40-50-ше ийласе произведенийже

«Чолпан Иван» роман, «Фронтовик-влак» семынак, писательын колымыж деч вара гына, 1960 ийыште «Ончыко» журналеш печатлалтын. «Чолпан Иван» романым 1948 ийыште возен. Тиде романын действийже адак Урал марий коклаште, Арслан ялыштак, революций деч ончыч эрта. (Тыге, очыни, писатель «Чолпан Иван» романжым «Кучедалме тулеш» романже дене иктыш кылдаш шонен). Арслан ялысе йорло марийын эргыже- Чолпан Иван илыш илыш чыным кычлеш. Тудо, «Илыш молан тыгай йöрдымö?» манын, ялысе туныктышо дечат, поп дечат йодеш, шкеныштым калыкын интересше верч шогышо еҥлан шотлышо либерал-земец-влак декат миен тÿкна, но тудлан иктыштат чыным огыт каласе. Тыге Эрыкан эксплуататорский классым аралыше-влакын социальный сыныштым ончыкта. Тиде ончыктымыжо кугу писательский мастарлык дене ойыртемалтеш. Южо марий писатель-влакын, мутлан, Н. Лейканын, М. Евсеевын, А. Березинын, творчествыштышт илышам плакатный йöн дене сÿретлен ончыкташ тыршымаш кугу верым налын. Ал. Эрыкан, плакат ден схематизм деч коранын, шке произведенийжым пÿсö конфликт негызеш чоҥа, керек-могай явленийымат кöргö гыч ончыкта. Мутлан, Эрыканын геройжо-влак – ялысе поп-монархист, оласе миссионерский школышто туныктышо марий педагог-либерал Андрей Петрович, тудын шольыжо псевдореволюционер Виктор Петрович калыкым пыдал налаш шонышын койыт, ÿмбач ончымаште нуно чаланат пеш поро еҥ улыт. Но келгынрак ончалат гын, нкно эксплуататор кашакым аралат. Нунын ваштареш руш пашазе-революционер Матвей шога. Тудо калыкын пиалже верч чынже денак кучедалеш. Романын тÿҥ геройжо – йорло марий рвезе Чолпан Иван, Матвейын чынжым умылен налын, тудын дене келшаш тÿҥалеш да революционный пашашке ушна. «Чолпан Иван» роман тÿҥалтыштак кÿрылтеш, но возен шуктымо главалам лудмекат раш шижалтеш: тиде роман марий литературым кугун пойдарен кертшашлык произведений лийшаш улмаш. 1947 ий сентябрьыште ешыж дек пöртыл шуын. Рвезе годсо йолташыже, роно вуйлатыше, школышто верым пуэн. Марий Арти (Пантелейково) ялыште талукат пеле годым вате-марий пырля туныктеныт. Эрыкан тысе колхоз илыш негызеш «Фронтовик-влак» повестьым возен. Сар деч варасе сÿретым чын ончыктымыж дене тудо тачат шке акшым йомдарен огыл. Автор тиде повестьыште сар деч варасе нелылыкым шылтыде сÿретла, чыла тиде нелылыкым советский калыкын öрын шогыде сеҥымыжым патриот кумыл дене ончыкта. «Фронтовик-влак» 1958 ийыште «Ончыко» журналеш печатлалт лектын. А тунам… рукописьым шокшынек Йошкар-Олашке конда. Лудаш налын кодат да вара мöҥгöш колтат: «Ок йöрö». Тенгечысе зекын возымыжым кö савыкта? Тидым ышташ тоштмыжо, вашке казаматыш пурен шинчеш ыле, молан манаш гын, Эрыканым 1949 ий июльышто уэш поген наҥгаят да Сибирь ссылкыш колтат. Эрелан. Негыз деч посна.

Ал. Эрыканын ватыже

Неле-йöсö ончыде, кок шочшан ава уло вийжым пашалан пуа, кеҥежым колхозлан полша, пырдыж газетым, боевой листовким луктеда. «За доблестный труд» медальым кучыктат. А кузе йöратен да аклен шÿм пелашыжым! 1951 ий тÿҥалтыште «Пöлöклымашым» возен:

Тыланет, кумылем, тыланет
Тиде мутым сераш лийынам мый.
Сип чодыра гоч саламым колтем мый
Тыланет, улыжат тыланет.
Эртен кайышым шерен ончен,
Шуко йÿд малыде мыйын кодын.
Шÿм почын сераш шичме годым
Тыйын тÿс мыланемже кочкен…

Те тунемме ийым мучашлымек, Марий Арти тÿҥалтыш школын вуйлатышыже П. Семенова паша гыч лектеш. Изирак эрге дене (кугуракше Свердловскысо горный институтышто тенемеш) Сибирьыш каят. Красноярский крайысе Богучан районышто, леспромхозын баракыштыже, пырля пелашыж дене илаш тÿҥалыт. Ссыльныйын ватыжлан школыш корно петыралтын улмаш, сандене Семеновалан сплавыште десятникат, йошкар пусак вуйлатышат, кевытчат лияш перна. Алексей Николаевич леспромхозышто ышта: кугурак десятник, плановик-нормировщик, таксатор. «Ангарская правда» райгазетыш серкалаш тÿҥалын, но чареныт: «Ссыльный улат умшатым петыре». Тыгак каласеныт шочмо Уралыштыже. Йöра эше 1949 ийыште поген кайыме рукопись-влакым авторлан мöҥгöш колтеныт. Тыге Эрыкан «Чолпан Иван» романын икымше книгажым мучашке шуктен. Вара вес романлан, «Эрнымашлан», пижын. Барак гыч изирак пачерыш куснымек, творчествылан йöн икмыняр саемын. Толын шуэш 1956 ий февраль. Партийын XX съездше Сталинын осал пашажым тÿжвак луктеш. Эрыкан кÿлеш верлашке йодмашым колтылеш, тудлан Писатель ушем полшаш пижеш. Вес ийжылан, февральысе ик кечын, Ангара серыш кужун вучымо увер миен шуэш: 1937 ийысе приговор кораҥдалтын, писательлан яндар лÿмжым пöртылтымö. 24 февральыште чодыраште воскресникыш кая да ик еҥын титакшылан кöра, пушеҥге йымак логалеш… Июнь мучаште коктын Уралыш кудалаш шоненыт гын, Прасковья Яковлевналан саде жапыштак шкетланже Хакасийысе Черногорск олашке, Владилен эргыж дек, каяш перна. Тудо тышке ÿмашке гына вузын колтыможо дене толын. А Генрих Красноярскысе индустриальный техникумышто тунемын. Эргын ешыште ик талук илымек, П. Семенова Йошкар-Олашке пöртылеш. Н. Ялкайн дене когылянышт изирак пачерым пуат. 17 ноябрь гыч «Мария коммуна» газет редакцийыште корректорлан ышташ тÿҥалеш. 1962 ий кеҥежым ссылка верыш миен толеш, эрге-влакын полшымышт дене шÿгар ÿмбалан памятникым шынден кода. Шуко йöсым чытен лекше ÿдырамашлан илыш эше ик шугыньым ямдылен улмаш: 33 ияш Генрих эргыже пашаште эмганен кола. Шкенжын да марийжын шочмо вер лишкырак лияш манын, П. Семенова 70-шо ийлаште Нефтекамскыш кусна.

Тӱҥ произведенийже-влак

• Кучедалме тулеш : роман [В огне борьбы]. Йошкар-Ола, 1958. 184 с.
• Чолпан Иван : роман. Йошкар-Ола, 1966. 140 с.
• Фронтовик-влак : ойлымрш-вл., очеркла повесть [Фронтовики : рассказы, очерк, повесть]. Йошкар Ола, 1972. ШО с.
• Эрнымаш : роман // Ончыко. 1990. № 1. С. 3—47.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже

• В дороге : рассказ / пер. Л. Гуревича // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 212-222.

Литературоведческий статьяже-влак

• М. Шкетанын творчествыже //У вий. 1933. № 9—10. С. 67—73 Юбилей : С. Г. Чавайн // У вий. 1936. № 1. С. 57-65.
• М.Шкетан ы н творчествыже // Тӱҥалтыш ошкыл : 20—30-шо ийласе марий литературоведений ден критика. Йошкар-Ола, 1975. С. 112—121.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• Васин К. Родники с камней // След на земле. Йошкар-Ола, 1964. С. 76-84.
• Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 339-342.
• Зайниев Г. Эрыкдыме Эрыкан // Эрвел памаш. Йошкар-Ола, 2001. С. 148-194.
• Семенов А. «Мыланем эрык нимо деч шерге...» : писатель Алексей Эрыканын Сталинлан возымо серыш // Ончыко. 2002. № 11. С. 110-123.
• Зайниев Г. Титак деч посна титакан // Марий Эл. 2002. 15 нояб. МЕЗ. Йошкар-Ола, 2007. С. 413.

Кылвер-влак

• Эрыкан – наш земляк.(руш)
• В ногу со временем.(руш)
• Архивная опись - Государственный архив Республики Марий Эл.(руш)

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 413.
2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 699-700.
3. Васин К. Алексей Эрыкан/ К. Васин// Ончыко. – 1962. - №6. – С. 105-109
4. Зайниев, Г. Эрвел памаш: очерк шарнымаш да вашмутлымаш/ Г. Зайниев. - Йошкар-Ола, 2001. – С. 148-194
5. Зайниев, Г. Куркеде – тыглай ял огыл/ Г. Зайниев // Кугарня. – 2009.- 10 апр. – С. 8
6. Зайниев, Г. Шочмо вер – Андраул, пÿрымашыже – Таул: Эрыканын шочмыжлан – 85 ий/ Г. Зайниев// Марий Эл. – 1997. – 18 нояб.
7. Зайниев, Г. Эрыкан вате / Г. Зайниев// Марий Эл. – 2009. – 17 июль. – С. 7
8. Эрыкан, А.Н. Чолпан Иван/Алексей Эрыкан. - Йошкар-Ола: Книгам лукшо мар. изд-во, 1966. - С.5-7