Першуткин, Пётр Григорьевич

Пётр Григорьевич Першуткин
Пётр Григорьевич Першуткин
	Пет Першут (П.Першут)
Шочмаш дене лӱм	Пётр Григорьевич Першуткин
Шочын	1909 ий 20 пеледыш
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Пайскурык ял
Колен	1942 ий 13 шыжа (33 ий)
Колымо вер	Германий, концентрационный лагерь
Эл	Российская империя[d]; Совет Социализм Республик-влак Ушем;
Тыршымаш алан	почеламутчо, кусарыше, редактор, научный сотрудник, серызе, прозаик

Пет Першут але П.Першут (Пётр Григорьевич Першуткин) (1909 пеледыш 20, Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Пайскурык ял — 13 шыжа 1942, Германий) — курыкмарий серызе, почеламутчо, 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Илыш корныжо да творчествыже

Пет Першут 1909 ийын идым тылзын 20-шо кечынже Россий империй Озаҥ губерний Чыкма уезд Пайскурык ялысе кресаньык ешеш шочын. Тудлан сылнымутчо лияш П.Эмяш полшен: Першутым 1926—1929 ийлаште Сурский шымияш школышто, 1929—1932 ийлаште Чыкмасе педтехникумышто туныктен. Ондакше П.Эмяш Унчо школышто С.Чавайным, вара Н.Мухиным поэзий корныш луктын. Школышто возымыжым Першут «Мӱкш» рукописный журналеш вераҥден, педтехникумысо литкружокышто шуко моло cсерызе дене пырля кушкын. 1930 ийыште Марий кнага савыктышын курык марий филиалжым почмо да «У сем» журналым лукташ тӱҥалме. 1931 ийыште (3-шо №) журналыште тыге возымо: «Пет. Першутым шукын лыдыт. Тӹдӹн лыдышвлӓжӹ „У сем“ журналым сӹлнештӓрӓт». Педтехникум деч вара 1932—1936 ийлаште сылнымутчо совпартшколышто марий йылмым да сылнымутым туныктен, шуко гана чапкагаз да премий дене палемдалтын. Тиде ийлаште ятыр почеламутым возен: «Лыдышвлӓ» (1935) погыкым, «Йымыдымын мырыжы» поэмым луктын. Вес кугу поэмыже — «Незер гӹч уланыш» (1934): икымше ужашыште йорло Павылын йöсланен илымыжым сӱретлыме, кокымшо революций да граждан сар годсо илыш нерген. Поэмым тӱрлö ритм дене возымо, у рифма-влак сылнештарат. Тыге возаш тудо С.Чавайн да Н.Игнатьев деч тунемын. Икымше печатлыме почеламутшо — «Понгыжалт» («Кыралшы» газет, 1929 ий 29 Кылме). Тудо марий кресаньыкым у семын пашам ышташ да илаш ӱжеш. Моло поэт семын Першут ондак калык муро да такмак семын возен, почеламутшо-влакым «муро» манын: «У муро», «Моктымо муро», «У ӱдырамаш муро», «Куштымо сем». 1936 ийыште «Ленин корны» газетыште (12 Шыжа) поэт тыге каласен:

Сола мары мырывлӓ шукы улы. Лыдышат мыры лыдыш статьян ылеш. Тӹшец ӹне формыжым лыдышлан нӓлмӹлӓ? Мӹнь тӹшецок нӓльӹм. Пӓлӹм эдемвлӓ П.Г.Григорьев дон С.Г.Эпин тенгеок ӹштӓш шӱдевӹ.

Тыге тудо «Иквӓреш пӱкш погаш» муро семеш «Иквӓреш клубышкы», «Ирӹ жерӓн шактӓ» семеш «Пöртӹш ашкед пырышымат» у «муро-влакым» возен. 1940—1941 ийлаште, МарНИИ-ште пашам ыштыме жапыште, шуко мурым, калыкмутым поген. Нуно институтын архивыштыже аралалтыт — «Кырык мары халык мырывлӓ» (2005) кугу кнагаш, «У сем» журналеш (1992) савыктеныт. 1937 ийыште кугу репрессий лийын, Першутымат вурсеныт — «буржуазный националист- влаклан» полшенат маныныт. Поэт öрдыжыш кораҥын утлен: музыкал техникумышто тунемше К.Беляев дене илен — «Кыткы сӱӓн» поэмым возен. 1939 ийыште эрык шукырак лийын — Першут «Пеледшӹ сӓндӓлӹк» альманахым редактироватлен, тушан (3-шо №) «Кутко сӱан» поэмыжым савыктен. 1940 ийыште тудым Серызе ушемыш пуртымо, тунам характеристикыште тыге возеныт: «Поэма в массах читателей имеет огромный успех». М.Казаков тыге каласен:

Першутын „Кутко сӱан“ поэмыже марий литературын шöртньö фондешыже курымешлан кодеш.

Эн сай почеламутшо-влакым Першут 1940 ийыште «Пеледмӓш» книгаш савыктен. Тыште Шочмо эл, йöратымаш нерген, сатир да политике лирикым, йоча-влаклан возымым савыктыме. Южо почеламутшым калык йöратен мурен: «Йöратыме ӱдыр», «Таҥжым ӱдыр ужата» да молат.

Пет Першутым шарнымаш

Геннадий Матюковский. Фашизм ваштареш

Пет. Першут, ракш ӱпан, кандырак шинчан, кумда саҥган, чумыраш чуриян, икмарда капан, тореш вачан кумло ияш пӧръеҥ (шкежат почеламутлаштыже образын портретшым тыге сӱретлаш йӧрата ыле) ӱстел воктен шога, возаш тӱҥалше рвезе-влак дене семинарым эртара , теҥгече веле печатлалт лекше «Пеледшы сӓндалык» альманахын лышташлажым шерген-шерген, почеламут дене возымо моткоч оҥай йомакым лудеш. Йомакыште шемыже, сарыже, йошкаргыже – пӱтынь кутко калык , сад пакчаш погынен , шолеш веле, сӱаным ышта. Мыланна шинча ончылно кутко тӱшка огыл, а мемнан рӱж келшен илыше ш шочмо калыкнак лӱшка, мура, кушта, вет кажне кутко айдеме семынак муралтен, кушталтен, тавалтен колта… Сӱаныш погынымо семынак ик кугу вийыш чумырген, кутко-влак шкеныштын йӧратыме моторыштым утараш, шакше тушманым пытараш икте гай кынелыт, да адакат тыге чучеш , пуйто мемнан кугу, патыр совет калыкна шкенжын тыныс, мотор илышыже верч тушман дене кредалаш чыла велым рӱжге веле лектеш. Да тыге чучдежат кертын огыл. Вет тиде 1939 ийын шыжым, ноябырыште лийын. Тиде жаплан тӱнямбалсе кокымшо сар уже тарванен ыле… Тӱнямбалсе тынысым аклыше чыла честный, прогрессивный шонымаш еҥ-влак фашизмын тиде осал койышыжым вурсаш, ятлаш, каргаш пижыч. «Кутко сӱан» йомакын авторжо, поэт Пет. Першут, ура чонан огыл, тыглай, тыматле койыш-шоктышан еҥ ыле, ӱмбач ончен , сыренжат, кычкыралынжат ок мошто, шонет. Но кунам Гермагийысе фашист-влак, тӱняштым монден, эше шкеныштын элыштак веле, чот осалланыш, вӱрлан сутланаш тӱҥальыч, Пет. Першут. Тыгай шакше койышым чытен ыш сеҥе, пудеште: кугу шыдан, тул гай когаргыше почеламут-влакым, икте почеш весым, возаш да печатлаш, калык ончылан фашист-влакын шучко пашаштым тӱжвак лукташ, каргаш тӱҥале. Теве тудын кӱрен тувыран фашист-влакын осал пашашт, шем саманышт нерген «Кӱрен тувыр» почеламутшо печатлалтеш:

Кӱрен тувырет
Чыла леведеш.
Вӱран шем тулет
Тушан пеледеш.
Кӱрен тувырыштет -
Ырес, сагылян.
Вӱран кидыштет -
Кестен, мугылян.
А упш саҥгаштет-
Ош вуй коҥгыра.
Ош вуй коҥгырга -
Тӱжем шӱгарла.
. . . . . . . . . . .
Нуно – фашист-влак.
Нуно – бандит-влак.
Поянын сут кид-влак.
Вӱран паразит-влак.

Тиде почеш « Кӱртньӧ пече кӧргыштӧ» почеламут лектеш. Тушто немыч коммунист Эрих орлана. Тудым фашист-влак кырат, мыскылат. Но Эрих чот ӱшана: шемер калык, иктыш чумырген, фашист тӱшкам сӱмырен, кӱртньӧ печым садак пудырта! Марий поэт Пет Першутат шке йӱкшым фашизмын агрессийже ваштареш нӧлталеш, чаманен, «Ой, Абиссиний», а республиканский Испаний верч йӱлышӧ, тургыжланыше чонжым почын, «Шӱмем тендан пелен» лӱмлӧ почеламутшым печатла да тушанак почеламут гонорарже республиканец-влаклан кучедалмаш фондышко кайыже манын ончыкта. Почеламутшо испан мландысе шучко сӧйым да тушто калыкын чот орланымыжым сӱретлен ончыкта. Поэт тудым шӱм гычак кышкалт лекше виян, куатле мут-влак дене пырля:

О фашизм, каргем йырвечын
Тыйым, янлык ир саман!
Вет айдем деч шылтет кечым –
Кузе тидым чытыман?!
Шӱм йӱла тылат, Гренада,
Ӧрдыжеш мыят ом код:
- Орен толшо Франко-гадым
Эй, Испаний, кыре чот!

Испан сар кум ий шуйнен. Республиканец ден интернационалист-влак фашизмым сеҥен ышт керт. Фашизм путырак ажгыныш веле, вашке тудо шкеж йымак пӱтынь Европым темдале да 1941-ше ийыште мемнан шочмо элна ӱмбакат кержалте. Мемнан волгыдо эыкан, пелед, умен шогышо, сылне мурым муралтен, пашам ыштыше шочмо элна ӱмбаке. Кузе ме тудлан куанен кушкынна ыле, кузе тудым Пет Першут йӧратен!

СССР-на,
Эн чеверна,
Патыр да куатле пеш.
Пеҥгыдемы
Да уэмын,
Коммунизмыш ошкылеш! —

Йывыртен тудо «Шочмо эл» почеламутыштыжо.

Йыр ончал-ян,
Мыняр калык!
Чылт пеледышын аршаш.
Нуно веле
Таҥ-шӱмбелла
Рӱжге ошкылыт пашаш, —

куанен поэт тыге, кумыл нӧлтын, ваш келшен илыше шуко-шуко тӱрлӧ калыкын ик шонымашан, ик шӱлышан, ик оян кугу ешлан… Поэт Юлын сылне ончыкыкшымат мастарын сӱретлен.

Тыйым ме, пӱялен,
Нолтена вурс, бетон ден.
Вара тыйже пуэт
Кече гай сотымат.
Тӱзатен шындена
Тыйым ме, сылне Юл.
Лӱшкӧ! Лӱшкӧ!
Лужге мод, толкыналт!

Шочмо элжын эрыкан моторлыкшылан йывыртен, тудо мемнан у жапнам моктен, тудым «У куан» манын лӱмден да тиде почеламут мучаштыже тыге каласен:

У куан – сеҥымаш!
Мемнан шуко куан.
Социализм илымаш –
Весела океан!

Пет Першут, фашизмым шарлаш тӱҥалмыж годсекак ужын кертдыме , аяр шыде дене тич темше, тулла йӱлышӧ шӱман антифашист, вик кугу кучедалмашке ушна. «Ленин корны» Курык марий район газетеш шкенжын у почеламутшо-влакым печатла, марий поэт йолташыже-влак – Шадт Булат, Н. Ильяков, М. Казаков, В. Элмар – да моло дене пырля фашистский захватчик-влакым чот кыраш, лаштырташ ӱжеш, садак мемнан армийна нуным элна гыч поктен луктеш, кырен шалата, фашистский Германийым сеҥен кудалта манын ӱшандара. Вашке Пет Першут почеламутшо-влакым, «Фашизм ваштареш» лӱман посна изи книгаш поген, печатлен луктеш. Теве кӱдырчӧ гай куатле кугу шӱлыш дене шӱла, толкыналт шергылтеш мемнан кӧргӧ вийнам кынелта, тургыжланыше чоным пеҥгыде ӱшан дене лыпландара «Партий ӱжмылан» почеламутшо. А вес почеламутшо тыге маналтеш: «Садак сеҥена!» Тушто поэт, фашист-влакын шучко чурийыштым ончыктен, шакше шонымашыштым почын, калыкым орландарен, виешлен, пуштеден толашымыштым сӱретлен, нине вуран опкын-влакым кузе сеҥаш манын, калыклан ой пуэн ӱжеш. Нине почеламутшо деч вара Пет Першут шкежат, пашажым коден (тунам тудо Йошкар-Олаште Наукым шымыше марий институтышто ыштен),1941 ийыште шыжым Кугу Отечественный сарыш лектын кая. Ик кугу бойышто 1942 ий сентябрь тылзыште артиллерист Петр Григорьевич Першуткин Великие Луки ола воктене тушман ваштареш пеш чот шоген, талын кредалын. Но тудлан пиал лийын огыл: нелын сусырген, вашке ушыжымат йомдарен. Полкат верыштыже шоген сеҥен огыл, шеҥгекыла чакнен каен. А салтак шижмыжлан тушман кидышкат логалын. Вара тудым да тудын гаяк кугу орлыкыш верештше-влакым, лагерь гыч лагерьыш кусарен, Германийыыш, кызытсе касвел мландышкыже, поктыл каеныт. А тушто тымык илыш, каторга паша…. Петр Григорьевич, чынжымак, нелын черланен. Иктышт ойлат, тудо концлагерь гыч шылаш тӧчен, но кучалтын. Садлан фашист-влак тудым чот кыреныт, орландареныт. Весышт маныт, нелын черланымыж дене пыкше веле коштын, а фашист-влак пашаш садак эр еда поктылыныт. Икана тудо стройышто надсмотрщиклан вик каласен: «Тендан пашадам ыштен от пытаре». Адак кырымаш, мыскылымаш, орландарымаш. Тетла поэт йол ӱмбак кынел кертын огыл… Пытартышлан тидымат каласынем. Мыят шке жапыштем Пет. Першутын илышыжым, возымыжым шоне-шонен, тудын нерген да тудын дене ик ийыштак шочшо (1909), вес ик ийыштак (1943) колышо йолташыже-влак Шадт Булат ден Йыван Кырля нерген «Кум эрге» поэмым серышым… «Арслан тукым» (Йошкар-Ола, 1985) книга гыч

Тӱҥ произведенийже-влак

Ӓван наказшы // У сем. 1990. № 1. С. 57-58.
Ачыла: шойыштмаш // Шочмы вел. Йошкар-Ола, 1969. С. 80-83.
Айо мыры: стих // Беляев К., Семенов В. Лыдмы книга. Кокшы часть. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1944. С. 305-306.
Жапын чеверже. Елена // Асылбаев А. Лудшаш книга: 7-ше класслан. Йошкар-Ола: Маргиз, 1957. С. 209-211.
Жапӹн цевержӹ // Ончыко. 1977. № 5. С. 21-22.
Жапӹн цевержӹ. Шумем сагара. Елена. Родина. Кого йол. Уэлашты вады тырын. Шапкаланыше карточка. Сеҥена, салтак // Патыр курым. Йошкар-Ола. 1980. С. 172-178.
Жапӹн цевержӹ: лыдышвлӓ. Йошкар-Ола, 1963. 112 с.
Жапын чеверже / кырыкмарий йылме гыч Осмин Йыван кусарен // Марий коммуна. 1941. № 78/4.
Йӧратыме ӱдыр: стих // ?. 1946. № 1. С. 143-144.
Йымыдымын мырыжы. Козмодемьянск: Кырык мары изд., 1933. 48 с.
Йымыдымын мырыжы: поэма // У сем. 1933. № 3. С. 24-34.
Когечӹ ваштареш: лыдыш // У сем. 1931. № 4. С. 16.
Колхозный молодежь // Беляев К., Семенов В. Лыдмы книга. Кокшы часть. Маргосиздат, 1944. С. 306.
Колхозный молодежь // Счастливый ӹлӹмӓш // Альманах 2. Козмодемьянск, 1940. С. 89.
Колхозный пайремыште. Ленин ой / курык марла гыч Антонов Ивук кусарен // ?. 1941. 20/5.
Колхозышто пайрем. Кугу Юл // Марий коммуна. 1969. 20 сент.
Колхозышто пайрем // Пеледме корно: марий литература антологий. Йошкар-Ола: Маргосиздат, 1951. С. 204-205.
Кугу Юл // Марий коммуна. 1941. № 59, 12 март.
Кугӹз кечӹ лӱлтеш: лыдыш // У сем. 1934. № 3. С. 31-32.
Кӱрен тувыр. Партий ӱжмылан / Г. Матюковский кусарен // Марий коммуна. 1985. С. 19.
Кутко сӱан: йомак-поэма. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1957. 20 с.
Кутко сӱан: йомак / курык марла гыч И. Осмин кусарен; З. Лаврентьев сӱретлен. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1984. 20 с.
Кӹлат оролы // П-м. 1935. С. 53-54.
Кыткы сӱан: ямак-поэма. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1984.
Лыдышвлӓ. Козьмодемьянск, 1935. 104 с.
Пеледмӓш: лыдышвлӓ. Козьмодемьянск, 1940. 80 с.
У ӹлӹмӓшӹш: лыдышвлӓ, поэмывлӓ. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1989. 136 с.
Фашизм ваштареш: лыдышвлӓ. Козьмодемьянск, 1941. 32 с.

Моло йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

Красота времени. Вечером возле пруда / пер. на рус. Э. Левонтина // Марийская поэзия. Йошкар-Ола, 1952. С. 9-11.
Муравьиная свадьба поэма-сказка / пер. на рус. Э. Левонтина. Йошкар-Ола, 1956. 20 с.
Муравьиная свадьба: поэма-сказка / пер. на рус. Э. Левонтина. Йошкар-Ола, 1984. 20 с.
Hangy lagzi [Кыткы сӱäн] / пер. на венгер. – Szombathey, 2001.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Васинкин А. В ногу со временем // Молодой коммунист. 1979. 6 окт.
Костатеев Г. Пет. Першут// Кушмы корнына. Йошкар-Ола, 1981. С. 35-39.
Васинкин А. Лугыч кӱрылтшӧ муро // Марий коммуна. 1984.20 сент.
Матюковский Г. Фашизм ваштареш // Арслан тукым. Йошкар- Ола, 1985. С. 212—218.
Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 226-229.
Канюшков А. Мондаш лидӹмӹ // Марий коммуна. 1989. 21 сент.
Сергеев М. Петер Першут — Пет. Першут// Марий Эл. 1994. 25 янв.
Егоров Н. Пет. Першутын ӹлӹмӓш важшы // У сем. 1997. № 3. С. 73-80.
Сабитов С. Пет. Першут дӓ кырык мары фольклор // У сем. 1999. № 3. С. 75-83.
Куторов Н. «Кутко сӱанын» юзыжо // Ончыко. 1999. № 9. С. 180— 182.
Королева Е. «Кутко сӱан» тыге шочын // Марий Эл. 1999. 21 сент.
Куторов Н. Пет. Першут — халыкын яратымы поэтшӹ // У сем. 1999. № 3. С. 72-74.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 277.

Негыз