Мухин, Владимир Алексеевич

Владимир Алексеевич Мухин
Владимир Алексеевич Мухин
	Владимир Сави, Сави
Шочын	1888 ий 1 сӱрем
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Тыгыде Морко ял
Колен	1938 ий 10 ага (49 ий)
Колымо вер	Татар АССР, Озаҥ ола
Эл	Российская империя[d]; Совет Социализм Республик-влак Ушем;
Тыршымаш алан	почеламутчо, журналист, учёный-литературовед, критик, туныктышо, педагог

Владимир Сави (Сави) (Владимир Алексеевич Мухин), (1888 сӱрем 1, Россий империй, Озаҥ губерний, Чарла уезд, Тыгыде Морко ял — 10 ага 1938) — марий серызе, шанчызе, йылмызе, литературовед, этнолог, мер пашаеҥ, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1934), Икымше Тӱнямбал сарын участникше.

Илыш корныжо да творчествыже

Владимир Алексеевич Мухин — мер пашаеҥ, литератор-публицист, педагог ден шанчызе, почеламутчо, музыкант. Литературышто тудо «Сави» псевдоним ден палыме. Марий республикын историйышкыже Мухин революционный демократийын волгыдо представительже семын пурен.

Владимир Сави 1888 ий сӱрем тылзын 1-ше кечынже Россий империй Озаҥ губерний Чарла уезд Тыгыде Морко ялыште кресаньык ешеш шочын. Изинекак неле кресаньык пашам пален. Ачаже колымо годым тудлан вич ият уке лийын. Казанский учительский семинарийым тунем пытарыше да ялыште туныктышылан ыштыше изаже тунемашат, илашат полшен. Владимирынат туныктышо лиймыже шуын.

В. А. Мухин — семинарист

Ялысе школым тунем пытарымыж деч вара 1903 ийыште В. А. Мухин инородческий учительский семинарийын икымше курсыштыжо тунемаш тÿҥалеш.

Тунемме ий-влак 1905 ий дене келшен толыныт. Семинарист-влак Казаньысе пашазе дене пырля революционный шÿлышым авалтеныт. В. А. Мухин Казаньыште революционный литература дене палыме лиеш да шолып политический кружокын пашаштыже участвоватлаш тÿҥалеш. Семинарист-влак К. Марксын, Ф. Энгельсын пашаж дене палыме лийыныт.

Серызе — туныктышо

Семинарийым пытарымеке, В. Мухин ялысе туныктышо лиеш. Ондак Унчо школышто ыштен, вара Помар двухклассный школышто. Кресаньык коклаште тудо эреак общественный ден естественно-научный шинчымашым шаркален, тунемше-влак гыч шогышо хорым ыштен.

Кугыжан армийыште да мер пашаште

Икымше тÿнямбал сар тÿҥалмеке, В. Мухиным кугыжан армийыш налыт да училищыш тунемаш колтат. 1916 ийыште прапорщик школым тунем пытара да взвод командир лиеш.

Февральский буржуазный революцийын кечылаштыже тудо полкысо салтак комитетым вуйлата. 1917 ий август гыч Румынский фронтышто лиеш. Тушто революционный шÿлышан салтак-влакын влиянийышт почеш большевик-влак деке кусна. Октябрь революций жапыште, революций ваштареш кайыше генерал ден офицерым арестоватлыме деч вара, 9 армийысе илышыш 29 корпусын командиржылан сайлалтеш. Шукат ок эрте тиде корпус Социалистический гвардий лÿмым налеш да ошо-влак ваштареш кучедалаш тÿҥалеш.

1918 ий тÿҥалтышыште, Казаньыш пöртылмеке, В. Мухин марий-влакын съездыштышт лиеш. Губернский Советын Казаньысе исполкомжо пелен марий комиссариатым ыштыме нерген ойым съезд чынлан шотлен, В. Мухиным марий комиссариатын вуйлатышылан шогалтат, тунамак губернский Советысе председательын заместительже лиеш. В. А. Мухинын вуйлатыме комиссариат Совет правительствылан Ленинын национальный политикыжым илышыш пурташ полшен. 10–16 май марте Мухин Татаро-Башкирский Совет Республикым ыштыме йодыш дене совещанийыште участвоватлен.

Ондак шоненыт: Татаро-Башкирский Республикышке татар ден башкир-влак гына пурат. Но совещаний кайыме дене Юл воктенысе моло калык нергенат шоналташ кÿлын. В. Мухин совещанийыш толшо-влакым шке калыкшын наказше дене палымым ыштен, Татаро-Башкирский Республикым ыштыме нерген шонымашым марий-влак сайлан шотлат манын, ончыкылык республикын границыжым кугемдаш ойым луктын, тушко марий-влакымат пурташ ойлен. Мухин правительственный комиссийын составышкыже пура, Татаро-Башкирский Совет Республикым ышташ полшаш тÿҥалеш. Тиде автономный республикым ышташ граждансар чаракым шынден.

Средний Поволжье ден Приуральем ошо-влак деч утарыме деч вара, у исторический условийыште, Башкир, Татар автономный республика, Чуваш, Марий, Удмурт автономный область-влак шочыт. Шуко йодышыжым Мухинлан иза-шольо республикын представительышт дене пырля кутыраш логалын.

Марий центральный отдел Марий кундемыште шуко школым, педагогический курсым, художественный академийым, театрым почаш задачым шынден, журналым, книгам, брошюрым лукташ, газет изданийым кугемдаш ыштен. 1918 ий 24 сентябрьыште Наркомнацын марий отделже пелен печать подотдел почылтын, а тудым вуйлаташ В. А. Мухиным шогалтеныт.

«Йошкар кече» газетын тÿҥ редакторжо

1918 ий 1 октябрь гыч «Йошкар кече» марий коммунист газет лекташ тÿҥалын. Мухин тÿҥ редакторжо лийын. Тидын годымак «Ӱжара» газетым редактироватлен улмаш. Тунам «Ӱжара» литературный, культурно-просветительский изданий лийын шуын.

«Йошкар кече» марий калыкын чумыр общественный вийжым чумырен. Тудын страницылаштыже тÿҥ редактор чÿчкыдынак возгален. Пеш неле философский проблемымат тыглай айдемылан умылаш лийышын ойлен.

Шочмо калыклан Совет правительствын, партий съездын пунчалжым умылтарен, научный коммунизмымн идейжым шыҥдарен, тудо чÿчкыдынак шке ойжым поэтический очерк дене, агитстихотворений дене, пьеса-инсценировка («Кö титакан?», «Марий да Совет», «Поян да йорло», «Йошкар кече») дене шуен. Колчак фронтыш кайыше йошкарармеец-влаклан кажне митингыште В. Мухинын спектакльжым шынденыт.

1919 ийыште Мухин коммунист партий радамыш пура. Ик жап РКП Казань губком пелен марий секцийым вуйлатен, вара фронтышко, Йошкар Армийышке каен.

Эрвел фронтышто Колчак ваштареш кучедалме годым армийысе «Красный солдат» газетым редактироватла. Азинын дивизийыштыже политотделыште пашам ышта.

1920 ийыште тудо пеш нелын черлана да шочмо велышкыже пöртылеш, марий коммунист-влакын Всероссийский конференцийыштышт участвоватла.

Мухин Марий автономийын кÿкшö постыштыжо

Социалистический революций жапысе заслугыжым, мемнан кундемыште национальный политикым илышыш пуртымаште рольжым шотыш налын, партий, Совет правительство тунам ыштыме. Марий автономийыште кÿкшö постым пуэныт. 1921 ий январьыште ВЦИК Президиумын пунчалже почеш тудо Марий автономный областьын Ревком составышке пурен. А пел ий гыч облисполком Президиумын составышкыже сайленыт да областьысе калык образований отделым вуйлаташ шогалтеныт. Тиде жапыштак марий партий обкомын пропоганда да агитаций отделжым вуйлатен, «Голос мари», «Йошкар кече» областной партийын газетым редактироватлен. 1922 ий тÿҥалтыште Марий партий обкомын ответственный (первый) секретарьжын пашажым шуктен. Варарак Татар партий обкомын марий секцийыштыже ыштен, рабфакыште туныктен да Казаньысе университет пелен марий рабфакым вуйлатен. Тиде жапыштак педагогический институтышто тунемын. 1930 ийыште, Москваште Эрвел калык-влакын институтшо пелен аспиратнурым тунемме деч вара, марий научно-шымлыше институт директор лиеш. Педагогический инситутышто философийым, зарубежный литературым, театральный студийыште музыка теорийым туныкта. 1927 ийыште Мухин ВКП ХV съездын пашаштыже уна семын лиеш.

1921 ийыште, просвещений пашаеҥ-влакын съездыштышт ойлышыжла, тудо ончыкыжым марий оперым, художественный ден хореографический училищылам ыштыме нерген шонкален. Симфонический оркестр нерген шонен, марий театрын сценыштыже классик-влакын произведенийыштым шындаш ÿжын. Эше 20-шо ийлаштак первый марий лудшаш книгам ямдылен, нуно шке жапыштыже областьысе школлаште тунемме учебникым алмаштеныт. Тидын годымак Мухин школысо воспитаний нерген тÿрлö методический статьям возен. Тудын вуйлатыме Марий научно-шымлыше институт экономикын, биологийын, историйын, этнографийын проблемылажым шымлен. 1930 ий гыч 1936 ий марте МарНИИ Госплан дене пырля тылзыште ик гана «МАО» журналым луктын, 1929 ий гыч 1933 ий марте — «Марий илыш» научно-популярный журналым. Шуко номерын редакторжо В.А.Мухин лийын.

МарНИИ-н директоржо

Мемнан республикын экономикыжым шымлаш тудо кугу вниманийым ойырен. МарНИИ директор улмыж годымак промышленность ден ял озанлык вияҥме йодышым шымлен. Шуко статьялаште техника, экономика, механизаций да тунамсе производствым уэмдыме нерген раш шоналташ ÿжын. Марий торфяниклан эҥертен, кугу ГРЭС-ым ышташ, Юл воктене кагаз комбинатым ышташ ÿжын.

1931 ийыште савыкталтше статьяште тудо ончыкылыкын тул энергийже нерген шонкала, атомный энергий нерген ойла, провода деч посна магнитный волна дене колтымо энергий нерген шонкала.

Тыгай тÿрлö — тÿрлö шымлымашым наҥгайымыжым тыге умылтарыман очыни: высший образованийым тудо химико-биологический факультетыште калык образованийын эн кÿкшö институтыштыжо налын, варажым восточно-педагогический институтышто тунемын, а аспирантурым филологий дене пытарен.

Шанче пашаже

Кумлымшо ийлаште тудын илышыштыже ончыл верым научно-педагогический шымлыме паша налын. Тудо лекцийым лудын, йылме да литература дене школлан книгам ыштен, атеизм йодыш дене статьям возен, научно-популярный литературым, марксизм-ленинизм классик-влакын пашаштым кусарен. Марий кундемыште революций корнын да просветительствын историйжым тудо ик эн ончыч шымлаш тÿҥалын.

«Марий коммунист-влак» 1922 ий, «Марий область ден ревкомым ыштыме нерген»-1926 ий, «Ф. Дзержинский Вяткысе ссылкыште»-1933 ий, «Совет автономий корнышто».

Сылнымут творчествыже

В. Мухин художественный творчествым шымлыше, литературовед, фольклорист, искусствовед семынат оҥай научный поянлыкым конден. 1919 ийыште первый гана савыкталтше статьялаж гыч тÿҥалын, В. Мухин литературоведческий ятыр статьяштыже марий сылнымутан литературышто С. Чавайнын тÿҥ рольжылан чын акым пуэн. Тудын творчествыжын социальный тÿҥалтышыжым почын. Первый марий поэзийжым тÿҥалше-влакын пашаштым шымлен, руш классик-влакын творчествышт дене таҥастарен. Чавайнын творчествыжым фольклор шÿлышын да А. С. Пушкин гыч тÿҥалтышым налше творческий идей ден образ-влакын ваш ушнымыштын результатше семын ончен.

Н. Мухинын почеламутлаштыже тудо А.Кольцов ден И.Никитинын пеш кугу влиянийжым ужын. Але шочаш гына тÿҥалше серыше марий литературын калык деке чак шогымыжым В. Мухин художественный творчествын партийностьшын проблемыж дене пеш чак кылден ончен.

«Социалистический реализм» термин лекме деч ончычак В. Мухин литературын практический опытшым иктешлаш тÿҥалын, варарак социалистический реализмын эстетикыжым ямдылымашке кугу полышым пуэн, марий национальный искусствышто литературоведенийлан негызым пыштен. Калыкын устный творчествын художественный поянлыкшылан фольклорым шымлыше семын икмыняр статьяштыже анализым ыштен. Кугун палыме марий ученый живопись да театральный искусство проблема нергенат шонкален.

Облоно вуйлатышылан ыштымыже годым, тудо пеле профессиональныйлан шотлатлтше марий театр пелен кугу квалификациян актер-влакым ямдылаш студийым почмо шотышто шуко тыршен. Тудо тыге шотлен: национальный искусствылан умбакыжат кушкашыже калыклан шке шочмо мландыж нерген кинофильмат кÿлеш. В. Мухин тÿҥалтышыж почеш «Восток кино» Москвасе студий марий калыкын илышыж гыч «Марий Кужер» фильмым сниматлаш тÿҥалын. Тудо первый кохоз-влакым ыштыме нерген каласкала. Тиде фильмын идейжым да статьяжымат В. Мухин ямдылен. Фильмыште тÿҥ роль-влакымат марий артист-влак А. Янай, П. Тойдемар да молат модыныт.

Владимир Мухин марий литературышто поэт, прозаик да драматург семын пеш волгыдо кышам коден. Лудшо-влаклан тудо В.Сави семынат палыме, Марий литературын классикше М. Шкетан ик публистический статьяштыже возен: «Чавайн шочмо сылнымутан корным почын, а Н. Мухин ден В. Сави тиде корным кумдаҥдаш полшеныт...».

В. Мухин революций деч ончычак возаш тÿҥалын. Руш йылме дене возымо тудын первый статья дене очеркше-влак ял кундемысе тÿрлö изданийлаш савыкталтыныт. 1917 ийыште «Ӱжара» газетеш тудо Буковинысе украин калык нерген очерк-влак циклым савыктен. 1918 ий гыч тÿҥалын В. Сави кызытсе жаплан келшыше 10 утла почеламут, ойлымаш да пьеса сборникым луктын. Мутлан, «Йÿд» поэмыште (1926 ий ) у тÿнясе айдемын шочмыжым, социалистический илышын эржым романтический чия дене ончыктен. Тиде пеш чапле поэтический произведений тыгай сÿрет дене пыта: кресаньыкын шÿкшӧ пöртыштыжö эр ÿжара годым эрге шочеш. Эр кече пöрт кöргыш ончалеш да икшывылан йолжым лыжган шуя, пуйто каласынеже: тек тудо мыйынат эргым лиеш. Поэтын кумылжо почеш, рвезе онарле куатым пога да волгыдо кече деке кидшым шуя. Поэт тидым тыге умылтара: тиде рвезе тÿням уэмдыше да чыла шемерын изаже лийшаш,тÿнян моторжо лийшаш. Поэмысе страницыласе сÿрет айдемым космический кÿкшыт марте нöлтен да Кугу Октябрьын исторический значенийжым палемден. «Йÿд» поэмыште революционный жапын шÿлышыжö рашак шижалтеш, Октябрьын пеш кугу пашажлан гимн шокта.

«Келшена» почеламутыштыжо В. Сави марий ден руш кокласе пеш кугу келшымашым, тиде келшымашланак кöра нунын сеҥылтдымашын пеҥгыдемда.

Ӱмыржын пытартыш ийлаштыже В. Мухин-Сави историко-революционный темылан икмыняр ойлымаш ден очеркым возен. Тиде — «Муро орлаҥге», «Камзай изай», « Намысым пытарышт», « Композитор Палантай» да молат. Юл сереш Марий кагаз комбинатым чоҥышо-влаклан пöлеклалтше «Целлюлоза» романым возен. Тудын рукописьше аралалт кодын огыл. Архивласе документла, йолташыже-влакын шарнымашышт да печатьысе уверла гыч пален налме: тудо «Марийская литература периода гражданской войны» сылнымутым шымлыме монографийым ямдылыме пашажым 1936 ийлан мучашыш шуктен. Марий йылмын научный грамматикыжым возен, марий фольклорын антологийжым чумырымо шотышто ямдылыме пашам шуктен. Шымлыше-влак группа дене пырля марий кундемын историйже нерген очерк-влак книгам (пеш ожнысо жап гыч социализмын сеҥымыже марте) ямдылен.

Владимир Алексеевич йоча литературыланат кугу вниманийым ойырен. Учебник-влак деч посна тудо «Изи коммунист», «Илыш йÿк», «Лавыра», «Сурт кайык», «Чодыра да нур», «У вий» да моло лудшаш книгам луктын.

Колымшо ийлаште В. Сави «У илыш» журналеш марий поэзий нерген кок статьям савыктен — «С. Г. Чавайнын 1905—1909 ийласе произведенийже-влак» да «Марий поэт-влак». Чавайн нерген статья-20-30 ийласе марий литературышто эн сай литературоведческий произведений. Тышечак марий литературышто писатель-влакын творчествыштым тунемме тÿҥалеш.

1928-1930 ийлаште В. Сави руш изданийыште «Первые шаги марийской литературы», «Марийская литература в 1917 году» статья-влакым савыкта. Тиде ийлаштак «Йошкар кече» газетеш, «У вий» журналеш марий йылме дене «Марий литературым ыштыме шотышто мом палаш кÿлеш» (1929 ий), «Марий литературын кызытсе корныжо» (1930 ий), «Марий литературым кузе вияҥдаш» (1931 ий) статьяже-влак лектыныт. Нине статьяште сылнымутын партийностьшо да идейностьшо шотышто йодышлан поснак кугу вниманийым ойырен.

1938 ий 10 майыште В.А.Мухин уке лийын. Витле ий теммешкыже ик тылзе утларак гына илен шуктен огыл. Тудын деятельностьшо писательын да учёныйын кугу талантшын эн кÿшнö улмыж годым кÿрылтын. Учёныйын илыш корныжо пеш неле да келшыдыме лийын. Творческий кÿкшытышкыжö В.А.Мухин шкенжын идейный да художественный кушмаштыже улшо нелылыкым сеҥен толын. Но эн тÿҥ шотыштыжо тудо шкенжын шÿмжылан, шке жапшылан эреак уын лийын, шке калыкшын кумылжо дене илен, общественный деятельын да писательын чумыр талантшым калык пашан сеҥымашыжлан пуэн.

Мухин-Сави Писатель ушемыште 1934 ий гычак шоген.

Йоча литературышто тыршымыже

В.Мухин-Сави шуко произведенийым пÿртÿс нерген возен. Пÿртÿсым чын художник семын йöрата да тудым сÿретлаш эн ныжылге шомакым муэш. Чоян шыргыжалын, кумыл нöлталын каласкала. Тидын годым ятыр поэтический корныжо калыкмутым шарныкта. Мутлан, «Коля» почеламут диалоган калык йомаклан моткоч келшен толеш. Мераҥын пирылан ойлымыжо гын, чылт йоча шотлышмут гае:

«Пире, пире йолагай
Ӧрдыж корныш кораҥ кай!
Мыйым тые лÿдыктет!
Шинчавÿдым йоктарет!»

«Йоча ден Сарси» почеламутышто кайык йÿкым оҥарен моштымыжо поснак куандара: «Ушет тыйын чырык чоло, чырык чоло». А кузе сöралын кайыкым йöратен возымо «Шÿшпык муро» почеламутышто. Тиде произведений оҥайын лудалтеш, сылнын йоҥга.

Граждан сар жапысе поэзийже

Революций у айдемым шочыкта-граждан сар жапысе поэзийын ик эн тÿҥ идейже, шонымашыже. Тиде жапыште В. Сави «Йÿд» поэмым возаш тÿҥалеш (чумыр поэмыже 1926 ийыште печатлалт лектын). Поэт революций волгыдеш, эрык кече куатеш чылт у айдеме-тÿнян озаже шочмым кумыл нöлтын, кугу пафос дене сÿретлен пуэн. Йöсым, шем йÿд ойгым сеҥен, у айдеме шочеш. В.Сави тудлан куанен возен:

Изи илыш-изи эрге,
Ава модыш-чевер иге,
Тÿням веле ужалале,
Тудым кече шупшалале.
Марий вате тидым ужо,
Куаналын шыргыжале:
«Чевер кечын эрге лийже»,
Эркын тудо пелештале.

Эр кече годым шочшо айдемым саламлен, эр кечылан куанен, поэт манеш:

Эй, аза,
Таза лий!
Чевер кечын эрге лий
Нужна еҥын таҥже лий!
Тый кушкат,
Тый шуат,
Ушан, тале, сай лият,
Чылалан йолташ лият!

Марий поэтын чолга образше-путынь тÿня тургымым иктешлыше образше, революций саманын кумылжо дене иктыш ушнен, марий поэзийыш 1917-1920 ийласе руш поэзийын, вес эл поэзийын традицийыштым ешарен. Адакшым кече эркын-Кечамышын образше шочмо фольклорна гыч «Йÿд» поэмыш вончен.

Поэт фольклор образым космос пафосан шонымаш дене иктыш ушышыла чумыр марий сылнымутын муро кумылжылан моштен эҥертен. Молан манаш гын революций саманысе марий поэзий агитлозунгым, абстракле ойым фольклор чия дене иктыш ушен. «Айдеме» шомак тунам «марий» шомак дене моткоч чын йыгыре вераҥын.

Музык дек шÿман улмыжо

Музыкым В.Сави нимо деч чот йöратен. Устан рояльым, пианином шоктен. 1912 ийыште калык хорын регентше (директоржо) лияш экзаменым Озаҥыште экстерн дене сдатлен. В.Сави-тÿҥалтыш марий композитор кокла гыч иктыже. Тудо ятыр почеламутлан семым келыштарен. Н. Мухинын «Куралше» почеламутшылан семым келштарен. Мурыжо 1918 ийыште «Ӱжара» газетеш печатлалт лектын. Композитор пашаштыже Владимир Алесеевич шкенжым эре уым кычалше новатор семын ончыктен. Тудо марий профессиональный музыка шочмо жапыште традиционный пентатоника, йÿк радам гыч кораҥаш, диатоникын йöнжö дене пайдаланаш тоштын, тыге марий семын ямжым шке семынже вияҥден. В.Сави марий музыкым руш да моло калык музыка негызеш пойдараш, талыштараш кÿлеш манын шонен. 1921 ийыште марий туныктышо-влак съездыште ойлен: «Мыланна шкенан симфонический оркестрна, балетна кÿлеш». А 1925—1926 ийлаште, Облонам вуйлатымыж годым, тиде ойлымыжым илышыш пурташ пижын. Историй документла гыч палена, И.Палантайын колымыже деч 2 идалык ончыч С.Чавайнын «Окавий» повестьше негызеш марла оперым сераш пижын, либреттом. Либбреттон текстше аралалт кодын огыл, но 1927 ийыште тиде либретто гыч ик мурым книгаш савыктыме.

Теве тиде муро:

Олык тÿрын сылнылайже
Чевер снеге лиялеш.
Чашкер кöрган йытыраже
Виян тумо лиялеш.
Чевер снеге тумо деке
Эркын-эркын тошкалеш.
Чевер снеге-Окавийже
Акпаш веке сöралеш (вуйым савалеш).
Виян тумо сай Акнашыже
Ӱдыр веке сöралеш.
Лöза тумо, чевер снеге
Ваш-ваш ончен сай илат.
Акнаш ден Окавийже
Икте-весым йöратат.

В.Сави марий музыкым научно шымлен, ятыр статьям печатлен. «Марий калык музыка», «И. Палантайын творчествыже», «Марий революционный фольклор» да молат.

Марий калыкын уста эргыже Владимир Алесеевич Мухин (В. Сави) изинекак музыкым йöратен. Куд ияшыж годым нота почеш семым мурен кертын. Нотым палаш тудым ялысе учитель-Семон изаже туныктен. Шкенжын шарнымашыштыже В. Мухин тыге воза: «Моцартын «Кеҥеж кас» мурыжым мурымем ялысе калыклан пеш келшен, а вет ончычшо пошкудо-влак нотылан тунеммым оккÿллан шотленыт, эсогыл урядниклан вуйым шийнешт улмаш. Тидым умылаш лиеш: але марте нота почеш мурымым ялыште ик ганат колын огытыл».

Музыклан Владимир Алексеевич Озаҥ учительский семинарийыште тунеммыж годым кыртмен пижеш, хор дене мурымашым шымла. Тиде жапыштак тудо Озаҥ оласе газетлаште да Петербургышто арня еда лекше «Вестник знания» журналыште марий нерген статья ден информацийым печатла. Тыгат школлаште хор дене мурымо нергенат воза. В.Мухин рояль, скрипка дене устан шоктен моштен.

В. А. Мухин первый марий композитор-влак кокла гыч иктыже. Тудын улыжат «Ӱжара» газетеш печатлалтше кок мурыжо гына аралалт кодын.

В. А. Мухин шкенжым музыковед семынат ончыктен. «МАО-лан 15 ий» юбилей сборникыште Совет власть жапыште музыкын вияҥ толмыж нерген обзорым ыштен. Палантай лÿмеш погымо научный сессийыште доклад дене выступатлен. Тудо Палантайын творчествыжым кÿкшын аклен, да композиторын чын корнышто улмыж нерген ойлен. А 1936 ийыште «Палантай» лÿман чапле очеркым возен. Мухин марий искусство техникумышто театральный отделенийыште музыкальный грамотылан туныктен.

В. А. Мухинын лÿмжö марий шемерлан шуко поро, чапле паша дене палыме. Тудо уста общественный деятель, тале организатор, пагалыме педагог да ученый лийын. Марий культурым вияҥдымаште тыршымыже поснак кугу.

Тудо ончыкылык писатель да учёный шемер калыкым орлык деч утараш лийын, эн ондак пычкемышым сеҥаш, чыла еҥым грамотылан туныкташ кÿлешлан шотлен.

Просветительский пашаже школыш туныкташ кайымекыже чот вияҥеш. Семинарий деч вара Унчо ден Помар школлаште ышта, сылнымутым йöраташ йоча-влакым туныкта. Унчышто тунемше поэт Н. Мухин шарнымыж гыч пале: «Владимир Алексеевич урок годым тунемше-влаклан рушла гыч тÿрлö почеламутым, кÿчык ойлымашым кусараш пуэн. Тыгодым шкеат кусарен. Шкенжын хрестоматийлаштыже савыктыме ятыр произведенийым Н. Некрасовын «Мазай кочай да мераҥ», А. Кольцовын «Йолагайлан» почеламутыштым да молымат».

Писательын ик эн сылне произведенийжылан «Муро орлаҥге» (1935) шотлалтеш. Автор каклык мурын шочмыжым, кеҥеж пÿртÿсын тÿрлö семын йÿкланымыжым пеш сылнын почын пуэн.

В. Мухин революций деч ончычак возаш тÿҥалын. Руш йылме дене возымо тудын первый статьяже ден очеркше-влак ял кундемысе тÿрлö изданийлаш савкталтыныт. 1917 ийыште «Ӱжара» газетеш тудо Буковинысе украин калык нерген очерк-влак цикылым савыктен. 1918 ий гыч тÿҥалын В. Сави кызытсе жаплан келшыше 10 утла почеламут, ойлымаш да пьеса сборникым луктын. Мутлан, «Йÿд» поэмыште (1926 ий) у тÿнясе айдемын шочмыжым, социалистический илышын эржым романтический чия дене ончыктен. Тиде пеш чапле поэтический произведений тыгай сÿрет дене пыта: кресаньык шÿкшӧ пöртыштыжö эр ÿжара годым эрге шочеш. Эр кече пöрт кöргыш ончалеш да икшывылан йолжым лыжган шуя, пуйто каласынеже:тек тудо мыйынат эргем лиеш. Поэтын кумылжо почеш, рвезе онарле куатым пога да волгыдо кече деке кидшым шуя. Поэт тидым тыге умылтара: тиде рвезе тÿням уэмдыше да чыла шемерын изаже лийшаш. Тÿнян моторжо лийшаш. Поэмысе страницыласе сÿрет айдемым космический кÿкшкыт марте нöлтен да Кугу Октябрьын исторический значенийжым палемден. «Йÿд» поэмыште революционный жапын шÿлышыжö рашак шижалтеш, Октябрьын пеш кугу пашажлан гимн шокта.

«Келшена» почеламутыштыжо В.Сави марий ден руш кокласе пеш кугу келшымашым, тиде келшымашланак кöра нунын сеҥаллтдымыштым пеҥгыдемда.

Ӱмыржын пытартыш ийлаштыже В. Мухин-Сави историко-революционный темылан икмыняр ойлымаш ден очеркым возен. Тиде — «Муро орлаҥге». «Камзай изай», «Намысым пытарышт», «Композитор Палантай» да молат. Юл сереш Марий кагаз комбинатым чоҥышо-влаклан пöлöклалтше «Целлюлоза» романым возен. Тудын рукописьше аралалт кодын огыл, Архивласе документла, йолташыже-влакын шарнымышт да печатьысе уверла гыч пален налме, тудо «Марийская литература периода гражданской войны» сылнымутым шымлыме монографийым ямдылыме пашажым 1936 ийлан мучашыш шуктен. Марий йылмын научный грамматикыжым возен, марий фольклорын онтологийжым чумырымо шотышто ямдылыме пашам шуктен. Шымлыше-влак группа дене пырля марий кундемын историйже нерген очерк-влак книгам (пеш ожнысо жап гыч социализмын сеҥымыже марте) ямдылен.

Владимир Алеексеевич Мухинын лÿмжö марий шемерлан шуко поро, чапле паша дене палыме. Тудо уста общественный деятель, тале организатор, пагалыме педагог да учёный лийын. Марий культурым вияÿҥдымаште тыршымыже поснак кугу.

В.Сави-первый марий писатель кокла гыч иктыже. Тудо С. Чавайн, Н. Мухин, Г. Микай семынак марий сылнымутын тÿҥалтыш корныштыжо шоген. М.Шкетан «Вийна уло мо?» статьяштыже тыге каласен: «Чавайн сылне литературыланна корным почын гын, В. Сави тиде корным кумдаҥдаш полшен».

Владимир Сави 1935 ийыште кум ужашан «Муро орлаҥге» ойлымашым возен. Писательын тиде произведенийже уым кычалше шÿлышан: илышым чын почын ончыктымаш романтизм шÿлыш дене кылдалтын. Автор калык чонышто илыше кугу талантым-поэзий шочмашым-почын ончыктен.

Ойлымаш лирический описаний дене, калык муро дене пойдаралтын. Садланак тудым прозо дене возымо поэме манаш лиеш. В.Сави шкежат произведенийжым поэмылан шотлен.

Поэмын кум ужашыжат пÿртÿс дене айдемын чак кылдалтмыштым ончыкта. Икымше ужаш «Тÿня мура» маналтеш. Автор марий ÿдырамашын муро гоч пÿртÿс ужмашыжым ончыкта. Ава шке мастарлыкшым эргыжланат пöлеклен. Йыр улшо кушкылым, илышым чонан семынак ужын мошташ туныктен, йочажым поро кумыланым кушта.

Кокымшо ужашым В.Сави «Шÿм мура» манын лÿмден. Ужашыште автор тÿнян илышыжым кучен шогышо кугу вийым моштен сÿретла. Чынак, айдеме, шочмекыжак, аважын кугу йöратымашыж дене лÿҥгалтын кушкеш. Тиде нимучашдыме шижмаш йочажым осал дечат, йоҥылыш корно дечат ÿмыржö мучко арала.

Умбакыже пöръеҥ ден ÿдырамаш кокласе йöратымаш сÿретлалатеш. Эвика азажын тÿсыштö пелашыжым ужеш: марийже ден йöратымашыже эргыже декат вончен да самырык ешым моткоч пиаланым ыштен. Йöратымашат сылне деч сылне мурым шочыкта.

«Илыш мура» — маналтеш кумшо ужаш. Тыште йорло марий рвезын кугу олашке тунемаш толмыжо ончыкталтеш. Герой мурын эше вес могыржо дене палыме лиеш: мурак айдемым пытартыш корныш ужата, еҥ-влакым у корнышкат ÿжеш.

Тыгеже, В. Сави айдемын ÿмыржö мучко кумылжым нöлтен шогышо вий семын мурым ончыкта. Мура айдеме пÿртÿс вийым, йыр улшо илышым моктен; мура айдеме йöратымашыжлан куанен, ойгыш логалын. Муро корнышто вашлиялтше туткарым сеҥаш, умбакыже илаш вийым ешара. Тидыжым, очыни, ойлымашын тÿҥ шонымашыжлан шотлыман.

Произведений йомак семын возалтын. Кум ужашыштат нойышо герой-влак мален колтат. Омыштышт нунын шонымашышт илыш вийым налыт: пеледыш, кайык-влак мурат, сцене гыч мурышо мотор ÿдыр ял гыч толшо рвезым йöратен шында, чылаштымат муро иктыш чумыра. Таклан огыл ойлымаш шкежат марий калык мурым ушештара. Тыште оҥай таҥастарымаш («ош мамык пун гай», «порсын шовыч гай», «пушеҥге лышташ семын»), эпитет («шыма муро», «шем мардеж»), олицетворений («кече пелештыш», «поҥго тÿшка муралтен колтыш»), йÿкоҥартыш («Выче-ваче...», « Йö-ра! Йöрра!..») вашлиялтыт.

Тӱҥ произведенийже да литератур-критический статьяже-влак

В.И.Ульянов — В.Ленин : илышыжым ойлымаш [Биография B. И.Ленина]. Казань, 1918. 16 с.
Кӧ винамат? : пьеса [Кто виноват?). Казань, 1919. 32 с.
Изи икшыве-шамычлан [Кн. для чтения] / В. Сави, С. Чавайн. Казань, 1921. 16 с.
Изи коммунист : кок ий тунемаш коштшо йоча-шамычлан лудшашлык марла книга: [Маленький коммунист : кн. для чтения для детей второго года обучения]. Казань, 1922. 36 с.
У корно : кок ий тунемаш коштшо йоча-шамычлан лудшашлык марла кнага: [Новый путь : кн. для чтения для детей второго года обучения]. М, 1924. 204 с.
У куат : школышто лудшаш тӱҥалтыш кнага [Новая сила : начальная кн. для чтения]. М., 1925. 160 с.
У куат. 2-еизд. М., 1926.156 с..
Икшыве-влаклан : лудшашлык книга [Детям : кн. для чтения]. Краснококшайск, 1926. 36 с.
Чодыра ден пасу : лудшашлык книга [Леса и поля : кн. для чтения]. Краснококшайск, 1926. 16 с.
Илыш йӱк : лудшашлык книга [Голос жизни : кн. для чтения] Краснококшайск, 1926. 24 с.
Йӱд : поэма [Ночь]. Йошкар-Ола, 1927. 24 с.
Сурт кайык-влак : йоча книга [Домашние птицы : стихи]. Йошкар-Ола, 1928. 16 с.
Лавыра : йоча кнага [Грязь : дет кн.]. Йошкар-Ола, 1928. 16 с. Сурт кайык-влак : йоча кнага [Домашние птицы : кн. для детей]. Йошкар-Ола, 1928. 16 с.
Совет школ : тӱҥалтыш школышто лудшаш кнага [Кн. для чтения в начальной школе]. М., 1931. 386 с.
Марийская художественная литература / И.Шабдар, В.Мухин // 15 лет социалистического строительства МАО. Йошкар-Ола, 1936. C. 191-201.
Илыш йӱк : почеламут ден ойлымаш-вл. [Голос жизни : стихи и рассказы]. Йошкар-Ола, 1961. 52 с.
Марий сылнымут нерген //Тӱҥалтыш ошкыл, Йошкар-Ола, 1975. С. 24—28.
Эрык муро : поэма, почеламут, ойлымаш, очерк, посна шарнымаш-вл. сборник [Певец свободы : сб. избр. произведений]. Йошкар-Ола, 1978. 168 с.
Кредалме вер гыч : дневник гыч ужаш // Сылнымут памаш. Йошкар-Ола, 1982. С. 119-121.

Моло йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

Кӱ вуйнамат? : пьеса / пер. на горномар. Казань, 1919. 36 с.
Жизнь поет : отрывок из рассказа «Гроздья песен» / пер. на рус. Э.Степченко // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 37—54.
Сын солнца : отрывок из легенды / пер. на рус. В. Панова // Братство песенных сердец. Йошкар-Ола, 1990. С. 5—6.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Васин К. Сави В. // Ончыко. 1963. № 4. С. 106—11Е
Васин К. Разносторонний талант// Мар. правда. 1968. 2 июля.
Васин К. Коммунист, писатель // Нуным калык шарна. Йошкар- Ола, 1972. С. 31-42.
Казаков М. Курымаш поянлык // Марий коммуна. 1978. 31 авг.
В.Мухин (Сави) (1888—1938)/ МарНИИ. Йошкар-Ола, 1979. 112 с.
Васин К. Писатель-ком му н ист // Народ их помнит. Йошкар-Ола, 1982. С. 44-57.
Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 246-251.
Исиметов М. Тамык гыч серыш // Ончыко. 1993. № 5. С. 107—155.
Иванов И. Лӱмжӧ огеш мондалт // Марий Эл. 1993. 1 июль.
Александров Н. Владимир Сави ден Николай Мухин // Ончыко. 1995. № 11. С. 134—136.
Сануков К. Погиб по обвинению в троцкизме и национализме // Трагедия народа: кн. памяти жертв полит, репрессий Респ. Марий Эл. Т. 1. Йошкар-Ола, 1996. С. 207-218.
Микишкин В. Илышыже — тул оҥго // Марий Эл. 2003. 4 июль.
Калинин Г. Тудым тушман семын титакленыт // Марий Эл. 2007. 24 апр.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 248-249.

Кылвер-влак

Литератур

Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 544-547.
Сави.В. Эрык муро. - Йошкар-Ола, 1978.
Исиметов М., Сергеев М. Нуным калык шарна. - Йошкар-Ола, 1972, С. 31-42.
Молотов. И. Мурымат возен // Ончыко.-1978. - № 4. С. 106.
Александров А. Кöрандарыме ÿмыран айдеме // Ончыко. - 1978. - №4. С. 103-106