Суас Эл

Википедий — эрыкан энциклопедий гыч материал
Республик
Суас Эл Республик
Татарстан Республикасы, Республика Татарстан
Тисте[d] Ойып[d]
Тисте[d] Ойып[d]
Гимн Татарстана[d]
Эл Россий Россий
Ужашыже Юлсер федерал йырвел
Кӧргӧ шеледымаш 14 ола, 43 кундем
Административ рӱдӧ Озаҥ
Вуйлатыше Рустам Минниханов
Эртыш да географий
Негызлыме 27 ага 1920
Кумдык

68 000 км²

  • (вӱд — 6,4 %, 44-й)
Шагат ӱштӧ GMT+07:00 Moscow Time
Эн кугу ола Озаҥ
Моло кугу олала Яр Чаллы, Алмат
Калыкчот
Калыкчот

3 768 000 чел. (2005 ий)

  • (8-й)
Чаклык 55,4 чел./км²
Инаныше-влак ислам, танле
Официал йылме-влак суас йылме
руш йылме
Цифрр идентификатор-влак
Код ISO 3166-2 RU-TA
Телефон код +7 843
Интернет-домен tatarstan.ru
Автомобиль код 16, 116, 716

Официал сайт
Суас Эл Республик картыште
Логотип Викисклада Медиафайлы на Викискладе

Суас Эл Республик (Татарстан, суасла Татарстан Республикасы; рушла Республика Татарстан) — Россий Федерацйын ужашыже, Тудо Юлсер федерал йырвелыш пура.

Рӱдола — Озаҥ.

Киров, Сембер, Самаре, Оренбург велла, Марий Эл, Чуваший, Пошкырт Эл, Одо Эл Республик-влак дене йыгыре улеш.

1920 ий 27 агаште негызлыме.

Географий верланыма[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Суас Элын картыже

Суас Эл Россий Федераций покшелне, Элвел-Европысо лапверыште, Юл да Чолман эҥервлакын иктыш йоген ушнымо верыштыже улеш. Озаҥ Моско деч эрвел могырышто, 797 меҥге тораште верланен.

Республикын кужытшо йӱдвел гыч кечывалвелыш — 290 меҥге да касвел гыч эрвелыш — 460 уштыш.

Республикын территорийже тöрвер да чодрастепян зонышто улеш, Юлын пурла серыштыже изи кÿкшакавлак вашлиялтыт. 90% кумдыкшо теҥӹзÿмбал деч 200 м марте кÿкшытыштö верланен.

Республик территорийын 16% деч утларакшым чодра айла, тушто тумо, писте, куэ, шопке, иман пушеҥгевлак гыч пÿнчö, кож кушкыт. Верысе фауныш 430 тÿрлö тупрÿдан да ала мыняр шÿдö наре тупрÿдыдымö янлык вид пура.

Игече[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Игече икмардан кукшо. Южгунам пеш чот кукшо (засуха) лиеш. Шорыкйол тылзын (эн йÿштö тылзе) кыдалш температуржо −14 °C, сÿрем тылзын (эн шокшо тылзе) кыдалш температуржо +19 °C. Йÿр да лум 460 гыч 520 мм марте лиеш. Кушкыл 170 наре кечыште кушкеш да вияҥеш.

Рок[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Рок тÿрлö улмыж дене ойыртемалтеш — республикын йÿдвелныже чодрасе сур да ломыж рок гын, кечывалвелне тÿрлö сынан шемрок вашлиялтеш (32 % кумдыкышто).

Пӱртӱс поянлык[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Республикын тÿҥ мландыкöргö поянлыкше — нефть. Республикыште 800 млн тонн лукташ лийме нефть уло; чылаже 1 млрд тонн шапаш лийын кертеш ман шонат.

Республикын кечывалвелныже Ромашкино да Альметьевск ола воктенысе Новоелхово нефть улмо вервлак Российыште ик эн кугу улыт. Республикыште нефть дене пырля эше нефтьысе газым луктыт — 1 тонн нефтьлан 40 м³. Тыгак ала-мыняр пÿртÿсгаз да газконденсат улмо вер палыме.

Республикын мландыкöргыштыжö тыгак поркÿ (известняк), доломит, чоҥымо ошма, кермычым ыштыме шун, чоҥымо кÿ, сирапор (гипс), шаргÿ дене варналтше ошма, тургыж (торф) уло. Тыгак нефтебитум, кÿреншÿй, мландышÿй, йÿлышö сланец, цеолит, вÿргене, боксит уло манын шонат.

Административ шеледымаш[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

  • республик кид йымалне улшо олала: 14
  • кундем кид йымалне улшо олала: 10
  • кундемла: 43
  • ола сынан кугыялла: 17
  • ялысе администраций-влак: 872
  • ял илемла: 3041

Кундемла[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Калыкчот[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

2002 ийысе Кугыжаныш калык перепись почеш, Суас Элыште тыгай калык-шамыч илат:

Калык Калыкчот 2002 ийыште, %.
Суас 52,9 %
Руш 39,5 %
Чуваш 3,35 %
Одо 0,64 %
Украин 0,63 %
Мордва 0,62 %
Марий 0,5 %
Пошкырт 0,4 %

Илем-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Суас Элын эн кугу илемлан Озаҥ ола шотлалтеш. Тыгак, Республикыште 24 ола, 17 ола сынан поселко, 897 сельсовет уло.

Административ-кумдык шеледымаш[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Суас Эл Республикын Конституциже почеш тудын Республикын кумдыкшо 57 административ ужашлан шелалтеш: 43 район, 14 республике кӱкшытан ола.

Кылвер-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Негыз[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]