Коми Республик

Коми
	Республик
Коми
Тисте[d]	Ойып[d]
	Гимн Республики Коми[d]
	64°17′ с. ш. 54°28′ в. д.HGЯO
Эл	Россий
Ужашыже	Йӱдвел-Касвел федерал йырвел
Кӧргӧ шеледымаш	20 кундем
Административ рӱдӧ	Сыктывкар
Вуйлатыше	Владимир Уйба
Эртыш да географий
Негызлыме	22 Август, 1921
Кумдык	416 774 км² (Вӱд-0,3 %, 13-й);
Шагат ӱштӧ	GMT+07:00 Moscow Time
Эн кугу ола	Сыктывкар
Моло кугу олала	Ухта, Воркута, Печора
Калыкчот
Калыкчот	880 639 еҥ (2013 ий) (54-й);
Чаклык	2,11 еҥ/км²
Инаныше-влак	Танле
Официал йылме-влак	Коми, Руш
Цифрр идентификатор-влак
Код ISO 3166-2	RU-KO
Телефон код	+7 821
Почто индекс-влак	167000-167999
Автомобиль код	11
	Официал сайт(руш)
	Медиафайлы на Викискладе

Ко́ми Респу́блик (комила Коми Республика, рушла Республика Коми) — Россий Федерацийысе субъект, Йӱдвел-Касвел федерал йырвелыш пура. Рӱдола — Сыктывкар ола.

Коми Республиклан негызым 22 Сорла 1921 ийыште пуымо. Лач тунам Коми (Зырян) автоном область ышталтын;
5 Теле 1936 ийыште РСФСР пеленысе автоном республикыш савырыме — Коми АССР;
23 Кылме 1990 ийыште лӱмжӧ Коми ССР-ыш вашталтыме;
26 Ага 1992 ийыште Российыш пурышо субъект Республика Коми лӱмым налын.

Йӱдвелне - Ненецкий автономный округ да Архангельск вел дене, эрвелне - Тюмень вел дене, кечывалвелне – Хант-Манси автоном йырвел, Свердловск вел, Пермь край, Киров вел дене пошкудылана.

Географий

Урал курык-влак деч касвелныла, Российын Европысо ужашыжын йӱдвел-эрвелныже верланен. Ты мландыште шуко чодыра кушкеш (70 % наре), куп шуко уло (15%).

Мландын ик эн шергакан поянлыкше - Печоро-Илычский заповедник. Еҥ ты пушеҥге-влакым тарватенат огыл, тыгай чодыра Европышто тетла уке. Кызыт заповедникым ЮНЕСКО ушем арала.

Эҥер

Коми республикыште тыгай эҥер-влак йогат:

Акрет жап гыч эҥер-влак дене ты кундемыш толшо-влак пайдаланеныт. Эҥер вӱд почеш купеч-влак сатум волтеныт, чоҥышо-влак вӱд дене пырням, оҥам, кермычым колтылыныт. Коми мланде ожнысек торгаймаш-влакын корно лийын.

23 Ӱярня 1971 ийыште тыште мланде йымалсе ядерный пудештарымашым ыштыме. 5 килотоннаш 3 зарядым Пермь крайысе Чердынский кундемыште пудештареныт. Коми АССР деч 100 меҥге тораште.

Ер

Коми Республикыште моткоч шуко ер уло.Чылажге 78 тӱжем ер утла наре уло. Ландшафт ойыртем почеш тундровый, курыкысо, тайгасе, пойменныйлан шелалтыт. Шочмаш ойыртем почеш ледниковый, карстовый, торфяной, реликтовыйлан шелалтыт. Эн келге – курыкысо ер-влак (50 метр марте). Марий Элысе ял гай лӱмым Комиште ик ер нумалеш:

Кадам ер, кужыт – 4 меҥге наре, кумдык – 3,5 меҥге. Акрет жапыште ер верыште иян вӱдвер лийын. Кадам ерым «7 чудес Республики Коми» списокыш пуртымо.

Куп

Куп-влак 3,2 млн. гектарым айлат. Куп-влак мланде йымалсе вӱдым пойдарат, лавыран вӱдым эрыктат, ночкым погат. Куплаште тӱрлӧ кайык ила (ир лудо, ир комбо, тетерев, кулик, турня-кликун, тыгак янлык-влак купыш чӱчкыдын кочкаш коштыт – шордо, олень да т.м. Куп воктене морошка, голубика, клюква шуко кушкыт.

Мландейымалсе поянлык

Тиде мландыште шем шӱйым, нефтьым, газым, боксит-влакым, шӧртньым, алмаз-влакым луктыт.

Тимано-Печорский нефтегазоносный провинцийыште нефть 4 млрд.тонн наре уло, углеводородный газ-влак — 3 триллион кубический метр наре.

Кушкыл

Коми республикыште шуен вашлиялтше кушкыл ятыр уло. Йӱдвел-касвелне тундра кушкыл, кечывалвелнырак — чодыра-тундра, кечывалвелне — чодыра поянлык пӱртӱсым пойдара.

Тундраште пушеҥге-влак огыт куш, тӱҥ шотышто моко, лишайник, шуко ияш шудо кушкеш, карлик куэ (карликовая береза), йӱдвел вӱдуа (полярная ива), багульник вашлиялтеш. Чодыра-тундрышто (лесотундра) тундра кушкыл-влак дене пырля эше сибирьысе кож, куэ, лиственница кушкыт. Чодыра-тундра чодырашке, а вара тайгашке савырна. Чодыра ужашыште кож, пӱнчӧ, кедр, писте-влак тӱҥ шотышто кушкыт.

Пӱртӱсын тӱҥ поянлыкше тыште чодыра. Тудо мландыште вӱдым арала, айдемылан оксам ышташ йӧным пуа. Коми республикысе чодыра кумыдык — 29,7 млн. га

Чылажге Республикыште 2,8 млрд. м³ пу ора уло. Но чыла тиде поянлык дене пайдаланаш огеш лий. Южо чодыра-влак аралалтыт.

Янлык, кайык, кол

Коми Республикыште 4400 тӱрлӧ янлык ила, нунын коклаште шанчызе-влаклан тиддеч ончыч палыдыме кок вид уло: нематод да олигохет. Печоро да Вычегде эҥерлаште гына вашлиялтыт.

Вӱдыштӧ голец-палия, сибирский хариус, пелядь, ряпушка, таймень, бычок-подкаменщик, белоглазка, краснопёрка, чехонь, судак кол-влак улыт.

239 тӱрлӧ кайык ила (44 семемействе, 17 отряд). Йошкар Кнагашке кречет, сапсан, пӱркыт, орлан-белохвост, скопа, краснозобая казарка, пискулька да изи (тундряной) лебедь кайык-влакым пуртымо.

Тыгакак эше икмыняр кайыкым оролыман: лебедь-кликун, чыла шыл кочшо кайык-влак, тумна-влак, сур турня, кроншнеп, шӱшпык да т.м.

Кочкашлан ош куропаткым, глухарь, тетерев, рябчик, комбо, лудо-влакым, куликым, курмузакым кучылыт.

Климат

Теле кужу жап шуйна, йӱштӧ игече дене ойыртемалтеш. Кеҥеж – кӱчык, кечывалвелне – леве, йӱдвелне - юалгырак.

Шорыкйол тылзын южын кокласе температурыжо: −20 °C (йӱдвел ужашыште) да −17 °C (кечывалвел ужашыште)
Сӱрем тылзын кокласе температурыжо: +11 °C (йӱдвел ужашыште) и +15…+17 °C (кечывалвел ужашыште)
лум: идалыкыште 700 мм наре.

Коми Республикыште эн йӱштӧ вер-влак:

Сосногорск −45,3
Выльгорт,Сыктывкар −46,6
Ираёль −47,6
Усть-Вымь −48,1
Ухта −48,5
Мутный материк −49,5
Вуктыл −50,1
Усть-Кулом −50,3
Помоздино −50,6
Весляна −51,3
Койгородок −51,4
Усть-Цильме −51,5
Вендинга −51,9
Инта −52,1
Воркута −52,2
Елецкий,Окунев Нос −52,5
Корткерос −52,7
Кослан −53,4
Объячево −54,3
Печоро −54,7
Лёвкинская −55,1
Кедва-Вом −55,3
Якша −55,5
Ижме −55,7
Усинск −56,4
Кожим-Рудник −56,9
Тройчын-Печорск −57,6
Усть-Щугор −58,1

Шагат ӱштӧ

Коми Республик москосо жап дене ила. Российыште MSK кӱчыкемдымаш дене возалтеш, UTC деч + 4 шагатлан ойыртемалтеш. Коми Республикын касвел ужашыже (Сыктывкар ола дене пырля москосо жап деч ик шагатлан ойыртемалтеш (UTC+3).

Эртык

Кокласе курымлаште коми калыкын мландыже Новгородысо республикын кид йымалныже лийыныт, XV курымышто Москосо княжествыш пуреныт. Тӱҥ шотышто янлык коваштым тышеч наҥгаеныт. Йӱштӧ игече шогымылан да корно уке улмылан кӧра ты верыште калык шагал илен. XVIII курымышто Ухта эҥерыште нефтьым лукташ тӱҥальыч.

Промышленность кушмаш да калыкчот кугеммаш Коми Республикыште 1930—1950-ше ийлаште тӱҥалын, ГУЛАГын пашаж ден кылдалтын. 1930-ше ийла тӱҥалтышыште Коми мландыште мланде шӱйым муыныт, Кугу Ачаэл Сар тӱҥалме дене Донбассысе мланде шӱйым йомдарыме годым комисе мланде шӱй тудым алмаштен. Тунамак нефтьым, мланде шӱйым, пуым лукташлан Ухта — Печоро — Инта — Воркута кӱртньыгорным 1942 ийыште пыштеныт. 1950-ше ийла мучашыште ГУЛАГ системым пытареныт, но тачат Коми республикыште шуко казамат кодын.

Совет Ушем шаланыме дене Коми республикысе промышленность чот пытен, сандене тышеч калык вес кундемлашке каен (1990—2007 ийлаште калыкчот 22 %-лан иземын).

Кызытсе Коми Республикын тӱҥ кече-влак:

26 Ага 1992 — Коми ССР Республика Коми официал лӱмым налын;
17 Пургыж 1994 — Коми Республикын Конституцийыжым пеҥгыдемдыме;
8 Ага 1994 — Коми Республикын Вуйлатышыжы икымше гана сайленыт;
6 Пеледыш 1994 — Коми Республикын кугыжаныш символжо-влакым — ойыпым, тистым да чапмурым пеҥгыдемдыме.

Чапланымаш

22 Шорыкйол 1966 ий — Коми АССРым Ленин орден дене палемденыт.
20 Сорла 1971 ий — Коми АССРым Октябрь Революций ордендене — Коми (Зырян) Автоном областьым 50 ий ончыч чоҥымо лӱмеш палемденыт.
29 Теле 1972 ий — Коми АССРым Калык-влак Келшымаш орден дене — Совет Ушемын 50-ше идалыкше лӱмеш палемденыт

Калык

Российысе Госкомстатын палдарымыж поче Коми Республикын калыкчотшо 880 639 еҥ (2013).

Калык-влак:

	еҥ шотлымаш 1926	еҥ шотлымаш 1939	еҥ шотлымаш 1959	еҥ шотлымаш 1970	еҥ шотлымаш 1979	еҥ шотлымаш 1989	еҥ шотлымаш 2002	еҥ шотлымаш 2010^[1]
Руш	13 731 (6,6 %)	70 226 (22,0 %)	389 995 (48,4 %)	512 203 (53,1 %)	629 523 (56,7 %)	721 780 (57,7 %)	607 021 (59,6 %)	555 963 (65,1 %)
Коми	191 245 (92,2 %)	231 301 (72,5 %)	245 074 (30,4 %)	276 178 (28,6 %)	280 798 (25,3 %)	291 542 (23,3 %)	256 464 (25,2 %)	202 348 (23,7 %)
Украин	34 (0,0 %)	6010 (1,9 %)	80 132 (9,9 %)	82 955 (8,6 %)	94 154 (8,5 %)	104 170 (8,3 %)	62 115 (6,1 %)	36 082 (4,2 %)
Суас	32 (0,0 %)	709 (0,2 %)	8459 (1,0 %)	11 906 (1,5 %)	17 836 (1,6 %)	25 980 (2,1 %)	15 680 (1,5 %)	10 779 (1,3 %)
Белорус	11 (0,0 %)	3323 (1,0 %)	22 339 (2,8 %)	24 706 (3,1 %)	24 763 (2,2 %)	26 730 (2,1 %)	15 212 (1,5 %)	8859 (1,0 %)
Немыч	15 (0,0 %)	2617 (0,8 %)	19 805 (2,5 %)	14 647 (1,8 %)	13 339 (1,2 %)	12 866 (1,0 %)	9246 (0,9 %)	5441 (0,6 %)
Моло	2246 (1,1 %)	4810 (1,5 %)	40 395 (5,0 %)	42 207 (4,4 %)	49 948 (4,5 %)	67 779 (5,4 %)	52 936 (5,2 %)	34 831 (2,7 %)^[2]

Илымвер-влак

5 тӱжем еҥ утлааш илымвер-влак
2010 ийысе шотлымаш почеш^[3]

Сыктывкар	▲254,5	Нижний Одес	▼9,6
Ухта	▲99,6
Воркута	▲95,8	Краснозатонский	▲8,6
Печоро	▲48,9	Жешарт	▼8,5
Усинск	▼42,3	Ярега	▼7,8
Сосногорск	▼27,8	Тройчын-Печорск	▼7,2
Инта	▼33,1	Визинга	7,1 (2003)
Емва	▲14,5	Водный	▼6,2
Вуктыл	▼12,3	Объячево	5,8 (2003)
Усть-Кулом	5,5 (2003)
Микунь	10,7	Усогорск	▲5,3
Выльгорт	10,2 (2003)	Усть-Цильма	5,1 (2003)

Шеледымаш

Оласе йырвел-влак:

1. Сыктывкар

2. Воркута

3. Инта

4. Усинск

5. Ухта

Муниципал кундем-влак:

6. Вуктыл кундем

7. Ижме кундем

8. Княжпогост кундем

9. Койгород кундем

10. Корткерос кундем

11. Печоро кундем

12. Лузсер кундем

13. Сосногорск кундем

14. Сыктывдин кундем

15. Сысоло кундем

16. Тройчын-Печоро кундем

17. Удоро кундем

18. Усть-Вымь кундем

19. Усть-Кулом кундем

20. Усть-Цильме кундем

Кӱшыл шинчымашым погымо тӧнеж-влак

Сыктывкарысе кугыжаныш университет (Сыктывкар)
Ухтасе кугыжаныш техник университет (Ухта)
Комисе кугыжаныш педагогике институт (Сыктывкар)
Коми республиканская академия государственной службы и управления (Сыктывкар)
Сыктывкарысе чодыра институт

Палыме еҥ-влак

Сорокин, Питирим Александрович (1889—1968) — тӱня мучко палыме социолог, философ.
Куратов, Иван Алексеевич (1839—1875) — коми сылнымутлан негызым пыштыше, лингвист, кусарыше, коми почеламутчо.
Жаков, Каллистрат Фалалеевич (1866—1926) — коми-зырян этнограф, философ, серызе.
Аврамов, Иван Иванович (1915—1985) — актер, театр режиссер, Совет Ушемын Калык артистше (1976).
Сидорова, Глафира Петровна (ш. 1922) — театр актриса, Совет Ушемын Калык артистше (1980).
Леонтьев, Валерий Яковлевич (ш. 1949) — советысе да российысе мурызо.
Сметанина, Раиса Петровна (ш. 29.02. 1952) — Сулло спорт мастер (1976).
Капустин, Сергей Алексеевич — Сулло спорт мастер (1955).
Державин, Андрей Владимирович — советысе и российысе семмастар, мурызо, семлызе, аранжировщик. Ондак «Сталкер» группын ончылъеҥже лийын. Кызыт «Машина времени» семлык тӱшкаште клавишниклан ышта (1975).
Ферябникова, Нелли Васильевна — советысе баскетболист, форвард, Олимпий чемпион лӱмым кок гана сулен, кок гана тӱнямбал чемпион лийын, вич гана Европын чемпионкыжо лийын.

Палемдымаш-влак

Кылвер-влак

Важ

Жеребцов И. Л. Где ты живёшь: Населённые пункты Республики Коми. Сыктывкар. 2000 ий.
Историко-культурный атлас Республики Коми. М. Дрофа.1997
Республика Коми. Энциклопедия в 3-х томах. Сыктывкар/Коми книжное издательство 1997, 1998, 1999 ийла; I, II, III - том
История Коми АССР (с древнейших времен до наших дней). Сыктывкар. Коми книжное издательство. 1978.

Коми Республик

Муниципал территорий шеледымаш:

[1] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] Тыгак, 46 886 еҥ могай калык улмым палемден огыл.

[Perep2010-3] Росстат. Информационные материалы о предварительных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Численность населения районов и городских населённых пунктов субъектов Российской Федерации

[1]

[2]

[3]

Россий Федерацийысе субъект-влак
Республик-влак	Адыгей • Алтай • Пошкырт Эл • Бурятий • Дагестан • Ингушетий • Йӱдвел Осетий • Кабарда-Балкарий • Калмыкий • Карачай-Черкесий • Карелий • Коми • Крым • Марий Эл • Мордовий • Одо Эл • Саха (Якутий) • Суас Эл • Тува • Хакасий • Чечня • Чуваший
Мланде-влак	Алтай • Байкалшеҥгел • Камчатке • Краснодар • Красноярск • Пермь • Ставрополь • Теҥызсер • Хабаровск
Вел-влак	Амур • Архангельск • Астрахань • Белгород • Брянск • Владимир • Волгоград • Вологда • Воронеж • Иваново • Иркутск • Калининград • Калуга • Кемерово • Киров • Кострома • Курган • Курск • Ленинград • Липецк • Магадан • Моско • Мурманск • Новгород • Новосибирск • Омск • Орёл • Оренбург • Пенза • Псков • Ростов • Рязань • Самара • Саратов • Сахалин • Свердловск • Сембер • Смоленск • Тамбов • Тверь • Томск • Тула • Тюмень • Угарман • Челябинск • Ярославль
Автоном вел	Еврей
Автоном йырвел-влак	Ненец • Ханты-Манси – Югра • Чукот • Ямал-Ненец
Федерал кӱлешан олала	Моско • Санкт-Петербург • Севастополь