Артамонов, Юрий Михайлович

Юрий Михайлович Артамонов
Юрий Михайлович Артамонов
	Юрий Артамонов
Шочмаш дене лӱм	Юрий Михайлович Артамонов
Шочын	1938 ий 6 вӱдшор
Шочмо вер	Марий АССР, Маскасола кундем, Ятман ял
Колен	2002 ий 24 сорла (64 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола ола
Тыршымаш алан	серызе
Чап пӧлек да премий	; Олык Ипай лӱмеш Марий комсомол премий (1978), Марий Эл Республикын Кугыжаныш Погынын Чапкагазше (1998)

Юрий Артамонов (Юрий Михайлович Артамонов) (1938 вӱдшор 6, Марий АССР, Маскасола кундем, Ятман ял — 24 сорла 2002, Йошкар-Ола ола) — марий серызе, журналист, туныктышо, кусарыше, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1980), Олык Ипай лӱмеш Марий комсомол премийын лауреатше (1978).

Илыш корныжо

Юрий Артамонов 1938 ий вӱдшор тылзын 6-шо кечынже Марий АССР Маскасола кундем Ятман ялыште шочын.

"Мый утларакшым кеҥежым йӧратем, тунам чонлан ласка. Олыкыш волет — шинчат куана, чодыраш пурет — кумылет тарвана,— каласкала Ю. М. Артамонов. — А кызыт такшым нигуш ом вашке, нигуш коштмаш уке, пӧртыштак шинчен эртарем. Паша шуко, а жап пеш шагал кодеш. Возен пыштымемжат иктаж лу книгалан сита да луктынжо кунам кертам, кунам шуктем гын?" — тургыжланен писатель.

Писательын биографийже — тудын книгалаштыже. Посна автобиографийым монь возгален тӧчашат ок кӱл. Кажне персонажыште, кажне сюжет савыртышыште авторын чон катышыже, тудын илыш корныжо да шӱм тургыжланымашыже, тӱня умылымашыже, чумыр кӧргӧ поянлыкше. Сандене тудо ял покшелсе чара верыште илыше айдеме гай чылажат ик шинча ончылно.

Юрий Михайлович Артамонов 1938 ий 6 апрельыште Медведево районысо Ятман ялеш шочын. Верысе шымияш школым пытарымеке, 1952—1956 ийлаште Йошкар-Оласе педучилищыште тунемеш.

Педучилищыште тунеммыж годымак ончыкылык туныктышо сылнымут пашашке ушна, самырык рвезын шӱмыштыжӧ творчество тул чӱкталтеш. Иктаж лу кӱжгӧ тетрадьым возен опта, но савыкташ ок вашке. А варажым тудым илыш тургым авалта. Педучилище деч вара Юрий Михайлович Советский районысо Монакмучаш тӱҥалтыш школышто йоча-влакым туныкта. Шукат ок эрте — армийыш налыт. Лачак салтак илыш, шке йолташыже, мӱндыр Туркменийын йӧршын вестӱрлӧ пӱртӱсшӧ марий салтакын чонжым тарватеныт,тудлан ешартыш вийым пуэныт,творчество кумылжым утларак нӧлтеныт. Тыге 1958 ий 7 октябрьыште служитлыме пагытыштак "Марий коммуна газетеш иканаште ныл изи ойлымашыже савыкталтеш: "Кутко ден скорпион", "Памаш вӱд", "Котелок", "Приказ".

Писательын икымше книгажат военно-патриотический тематикыланак пӧлеклалтын. Тудо "Советский салтак" лӱм дене 1962 ийыште верысе книга издательствыште лектын. Вара книга почеш книга савыкталтеш: "Сеҥалтдме вий", "Шӱдыр ер", "Кузе илет, пошкудем?", "Перкан кинде", "Кайык ӱжын ужата", "Кок повесть" да молат. Тушечын "Звездное озеро","Вкус земляники" Москваште "Современник" издательствыште да "Малиновые облака" Йошкар-Олаште рушла лектыныт. Ю. Артамонов Россий Писатель ушем членыш пура. 1978 ий годсек Олык Ипай лӱмеш премийын лауреатше. Тудын возымыжым казах, мордва, удмурт йылмылашке кусарыме. Шкежат моло калык йылме гыч ятыр произведенийым марлаҥден. Прозаикым ме утларакшым повесть жанрын мастарже семын палена, утларакшым ялысе илыш нерген каласкала. Киндым куштышо, вольык ончышо еҥ— писательын эн йӧратыме геройжо. Теве, мутлан, "Сонимаке пеледыш" повестьын тӱҥ геройжо Николай Воронцов ятыр пагыт олаште ила гынат, чонжо садак шочмо ялышкыже шупшеш. Уке, шочмо ялышкыже тудо шошым чоҥештен толшо шырчыкла жаплан огыл, оласе йӧнан пачерым, сай пашадаран верым коден, йӧршынлан пӧртылеш, лакемеш. Уна семын огыл, сурт тошкалтышыш озала пеҥгыдын тошкалын кӱза, окна гыч пудалыме оҥа-влакым тӧргалтен, тушко волгыдым курымешлан пурта.

Юрий Михайловичын моло произведенийыштыжат лач тыгай чоншижмашак иланен ("Кайык ӱжын ужата", "Перкан кинде", "Канде тасман, ужар солыкан Какшан" да т. м.). Поэт В. Колумб манмыла, тудым эре "мланде шупшеш".

Тыгодымак автор тӱҥалтыш произведенийлаштыже 60-70 ийласе марий ялын трагедийжым кӱлынак огеш шиж. Кугу комплекс-влакым чоҥымаш, изи ял-влакын пытен толмышт, рӱдӧ илемлаште оласе семынак шуко пачашан пӧрт-влакым нӧлтымаш, кресаньыкым мланде деч торымаш да моло йодышат самырык прозаикым пеш утыжымак огыт тургыжландаре. Тунам Юрий Артамонов шочмо ялын ямжым поэзий романтика чия дене сӱретлаш кумылан улмаш. Тидыжым "Кайык ӱжын ужата" повестьыштыжат шижаш лиеш.

Ялысе еҥлан кинде деч шерге нимо уке. "Кинде — еҥ коклам, калык ден калык коклам ушышо кыл. Кыл йомеш — айдемыжат, калыкшат икте-весе деч утыр да утыр торлат, ваш-ваш огыт умыло, икте-весылан ӱшанымым чарнат, икте-весым тушман семын ончаш тӱҥалыт. Теве мо тугай кинде!" — шӱм вургыжын ойла "Сукыр" повестьын (ончыч тиде произведений "Перкан кинде" лӱм дене лектын ыле — А. В.) геройжо шоҥго комбайнер, ончычсо танкист Иван Васильевич Логинов.

Шке повестьлаштыже автор шукыж годым коча-кова деч кодшо йӱла, тачысе кресаньыкын паша кумылжо нерген каласкала, лудшым кеҥеж пӱртӱс, ӱдыр-каче кокласе йӧратымаш дене палдара. Чыла вере Артамоновын произведенийлаштыже лиризм, шочмо мландым пагалыме, тудын дене кугешныме кумыл шижалтеш.

Тыгай улыт, мутлан, репортаж гай "Кабул шикш", Кугу Отечественный сар темылан серыме "Иленыт кум йолташ", очерк сынан "Поэтын шӱдыржӧ", "Чавайнын куэже" повестьлаже. Каласаш кӱлеш, чыла шке шинча дене ужаш манын, 1987 ийыште тудо лӱмынак Афганистаныш миен толын, "Кабул шикш" повестьын геройжо-влак дене пырля шинчын ик котелок гыч кочкын-йӱын ончен. Вараракшым автор айдемын кӧргӧ шонымашыжым, тудын шӱм тургыжланымашыжым утларак тӱткын ончалаш кумылаҥеш. Мутлан, " Ведерка ден Шарик" Поснак вестӱрлӧ улыт Ю. Артамоновын пытартыш ийлаште возымо повестьше-влак. Тиде — "Колумбын шӱдыржӧ", "Чавайнын куэже" повесть-влак. Нуно чын лийше факт, событий-влак негызеш возалтыныт, тыште авторын позицийжат утларак раш коеш.

Ю. Артамоновын творчествыштыже эше ик шӧрыным ужде кодаш огеш лий. Тиде — мыскара ойлымаш ден повесть-влак ("Суоми мландышкайынем", "Окмак Йыван"). Мыскара кумыл прозаикын творчествыштыже шукертсек шижалтеш. Эше 1975 ийыштак тудо посна книга дене "Кузе илет, пошкудем?" книгам савыктен луктын ыле.

Писательын творчествыштыже посна йыжыҥ семын палемдыман йоча-влаклан возымо "Тарля куван кудывечыже" книгажым. Тылеч вара уста прозаик ятыр моло книга дене куандарен.

Ю.Артамоновын илышыже 2002 ийыште кӱрылтын.

Марла савыктыме произведенийже-влак

Советский салтак: ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 1962. 32 с.
Сеҥаш лийдыме вий: повесть. Йошкар-Ола, 1968. 68 с.
Шӱдыр ер: ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 1972. 156 с.
Кузе илет, пошкудем? Мыскара ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 1975. 128 с.
Изи Вичу: ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 1976. 44 с.
Кайык ӱжын ужата: повесть ден ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 1980. 288 с.
Перкан кинде: повесть ден ойлымаш. Йошкар-Ола, 1984. 320 с.
Кок повесть. Йошкар-Ола, 1988. 332 с.
Тарля кован кудывечыже: повесть. Йошкар-Ола, 1992. 72 с.
Йӧратет - йӧратем: йӧратымаш каҥаш. Йошкар-Ола, 1992. 96 с.
Чавайнын куэже: повесть-влак. Йошкар-Ола, 1995. 428 с.
Качыйӱыш: мыскара повесть-влак. Йошкар-Ола, 2000. 484 с.
Корно воктене мардежвакш: ойлымаш-влак. Йошкар-Ола, 2006. 546 с.

Моло вере савыкталтше произведений-влак

Иленыт кум йолташ: роман // Ончыко. 1961 . № 1. С. 5–58.
Авай, няням! Ойлымаш // Ямде лий.1982. 21 авг.
Авай, кочкаш! Ойлымаш // Марий коммуна.1962. 29 авг.
Советский салтак: ойлымаш-влак // Йошкар-Ола: Книга лукшо мар. изд-во,1962. 32 с.
Ава кумыл: ойлымаш // Марий коммуна.1963. 13 янв.
Изи ӱдыр ден сур пире: илышыште лийше ойлымаш // Марий коммуна.1964. 2 июнь. № 2. С. 8–60.
Айдемым пагалаш: новелла // Марий коммуна.1964. 18 окт.
Ачий коллектив эре пашаште // Марий коммуна. 1965. 14 авг.
Воштончыш: йомак // Марий коммуна.1969. 16 фев.
Але… але: мыскара ойлымаш // Марий коммуна.1969. 5 окт.
Илыш вий: ойлымаш // Марий коммуна.1970. 24 янв.
Изинек туныктыжо (Ача, ава да икшыве) // Марий коммуна. 1970. 15 май.
Ава чон: ойлымаш // Марий коммуна.1970. 30 май.
Вуйшиймаш книга: мыскара ойлымаш // Ончыко. 1972. № 2. С. 5- 68.
Вичу колым куча. Вичу школыш кая. Вичун пинегыже: ойлымаш-влак // Марий коммуна.1973. 21 март.
Анис олман тамже: повесть // Ончыко. 1973. № 3. С. 13-60.
Гармончо Вею: ойлымаш // Марий коммуна. 1977. 7 янв.
Ведерка ден Шарик: ойлымаш // Ончыко. 1979. № 3. С. 65-76.
Киндет перкан лийже! Повесть // Ончыко. 1980. № 5. С. 21-90.
Ача деке унала: повесть // Ончыко. 1982. № 3. С. 9-64.
Гармонь. Ик йолтошкалтыш. Кенеж кечын»: кӱчык новелле-влак // Марий коммуна. 1986. 6 май.
Каза шор: койдарчык повесть // Ончыко. 1987. № 4. С. 8-49.
Какшан воктене: ойлымаш // Марий коммуна. 1988. 28 сент.
Кабул шикш: повесть-хроника // Ончыко. 1988. № 3. С. 50-81.
Гурий ден Курий: ойлымаш // Марий коммуна. 1990. 22 февр.
Канаш-Крымыш веле: мыскара ойлымаш // Марий коммуна. 1991. 23 окт.
Вожылам… Жап нерген писатель шонкала // Марий коммуна. 1991. 22 нояб.
Кандыра: мыскара ойлымаш // Марий Эл. 1993. 12 янв.
Йодмаш: мыскара ойлымаш // Марий Эл. 1993. 8 апр.
Йылме кушко шукта // Кугарня. 1993. 9 апр.
Айдемын языкше: ойлымаш // Марий Эл. 1993. 2-3 сент.
Илыш тамгаже // Марий Эл. 1994. 14 май.
Васлича: ойлымаш // Марий Эл. 1994. 11 июнь.
Йыл: детектив ойлымаш // Марий Эл.1994. 10 дек.
Вес тӱня гыч толшо уна: лийше лийдымаш // Марий Эл.1996. 29 март.
Изи Ануш ден кугу Ануш: ойлымаш // Марий Эл. 1996. 27-28 сент.
Йыгыр: криминал ойлымаш // Ончыко. 1996. № 12. С. 76-90.
Илыш сае - илыш весела: мыскара ойлымаш // Марий Эл. 1997. 24 янв.
Вич ватан марий: мыскара ойлымаш // Марий Эл. 1997. 5 апр.
Какшан: роман // Ончыко. 1997. № 7-9.
Йӱаш царнен: мыскара шойыштмаш // Жера. 1998. 3 апр.
Аракам шолтеныт: мыскара ойлымаш // Морко мланде. 1998. 8 май.
А тый ПЧТ-ым ужынат? // Ончыко. 1998. № 1. С. 146-148.
Його лийым: мыскара // Марий Эл. 1998. 16
Тамга: эссе // Ончыко. 1998. № 3. С. 27-92.
Айдеме тукым шона: ойлымаш // Мароий Эл. 2000. 16 сент.
Йӧраташ нигунам сулык огыл: ойлымаш // Кугарня. 2000. 8 дек.
Тамык гыч – тамыкыш: повесть // Ончыко. 2000. № 3; № 5; № 12; 2001. № 1-2; № 7-9; № 12.
Казна кинде: ойлымаш // Ончыко. 2003. № 1. С. 102-121.

Моло йылмыш кусарыме произведенийже-влак

Звездное озеро: повести и рассказы / пер. на рус. А. Фомина. М.: Современник, 1975. 240 с.
Вкус земляники: рассказы / пер. на рус. А. Шавкуты. М.: Современник, 1979. 204 с.
Обида: рассказ / пер на рус. А. Башкировой // Лит. Россия. 1986. № 29. 18 июля.
Волки: повесть / пер. на рус. А. Спиридонова // Приметы (между Волгой и Уралом). Саранск, 1987. С. 128-162.
Каравай: рассказ / пер. на рус. А. Спиридонова // Лит. Россия. 1987. № 2. 9 янв.
Кокшага ты моя синеокая / пер. на казах. Ж. Кайранбаева // Солнце над лесами. Алматы, 1989. С. 196-224.
Федора и Шарик: рассказ // пер. на рус. А. Спиридонова // Дружба. Хрустальный ключ. Йошкар-Ола, 1990. С. 17-32.
Малиновые облака: повести и рассказы. Йошкар-Ола, 1991. 384 с.
Чпрок: рассказ / пер. на удм. Е. Глебовой // Кизили. 1996. № 5. С. 12-13.
Марийская свеча: рассказ / пер. на рус. А. Спиридонова // Дружба. Время пить хирши. Йошкар-Ола, 2007. С. 146-157.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Ятманов Л. О людях земли и труда // Молодой коммунист. 1978. 31 окт.
Зайниев Г. У кӱкшыт у вийым йодеш // Марий коммуна. 1979. 9 дек.
Луков П. Кинде-кече падыраш // Марий коммуна. 1981. 9 янв.
Делянов М. Айдеме да мланде // Марий коммуна. 1981. 28 апр.
Иванов Л. О людях земли и труда // Лауреаты премии имени Олыка Ипая 1968-1980гг. Йошкар-Ола, 1982. С.84-88.
Иванов И. С любовью к родной земле // Марийская правда. 1982. 3 янв.
Васинкин А. Чеканщик слова // Культурная мозаика. 1998. № 2. С. 3.
Александров-Арсак А. Мемнан жапысе прозын ик лончыжо // Ончыко. 1998. № 3. С. 76-92.
Васинкин А. Нылле ий лым лийде воза // Марий Эл. 1998. 4 апр.
Александров-Арсак А. Марий повестьын уста мастарже // Марий Эл. 2002. 11 окт.
Зуев В. Таве ӱмбалне шинчалык // Ончыко. 2003. № 2. С. 63-71.
Зайниев Г. Тӱрлымат возен ончен, а пиалжым прозышто муын // Марий Эл. 2003. 5 апр.
Яковлева В. Юрий Артамоновын ойлымашыже-влак // Ончыко. 2005. № 4. С. 187-192.
Мардан Р. Йомак гай илыш // Марий Эл. 2008. 4 апр.

Чап

«РСФСР-ын Шеммландыдымыжым вестӱрлемдымылан» медаль.
Олык Ипай лӱмеш Марий комсомол премийын лауреатше (1978).
Марий Эл Республикын Кугыжаныш Погынын Чапкагазше (1998).

Кылвер-влак

Литератур

Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 71-74.
Васинкин А. Нылле ий лым лийде воза… // Марий Эл. 1998. 4 апр.