Чотмут

Чотмут — настан мыняр улмыжым, радам вержым да числам ончыктышо ойлымаш ужаш. Чотмут мыняр? мынярымше? могай? йодышлан вашмутым пуа.

Лӱммут ончылно чотмут ок вашталт. Моло годым вочмык дене вашталтеш. Лӱммут деч посна кучылталтше чотмут ойлончышто тӱрлӧ йыжыҥ лиеш.

Мутлан: Кумыт(подлежащий) да кокыт(подлежащий) — визыт(предикат). Латкокытым(дополнений) нылытлан(дополнений) пайлыза. Кудымшо(рашемдык) классыште тунемына. Нылытыш(умландарыше) визытым(дополнений) ушена гын, индеше лиеш(индеше лиеш - предикат). Тылзе эрта, кокыт(подлежащий) эрта, кумытат(подлежащий) эртен кая. (М. Шкетан) Темше имньын йолжо кандаше(предикат). Имне ныл йолан(ныл йолан - предикат) гынат, шӱртня. Шӱдӧ(рашемдык) теҥгет ынже лий, шӱдӧ(рашемдык) таҥет лийже. (Калыкмут-влак)

Чотмутын ышталтмыже

Ышталтме ойыртемышт дене чотмут-влак тыгай лийыт: тыглай, йыгыр да йыжыҥан.

Тыглай чотмут-влак иктышт тӱҥ чотмут улыт, мутлан: ик, коко, шӱдӧ; весышт супикс дене ышталтыт, мутлан: икымше, нылымше.

Йыгыр чотмут-влак кок йӧн дене ышталтыт:

1. мут ушалтме дене, мутлан: коло (кок+лу), нылле (ныл+лу), латвизыт (лу+ат+визыт).
2. мут мужыралтме дене, мутлан: кум-ныл, лу-коло.

Йыжыҥан чотмут-влак икте деч шукырак чотмутым пырля каласыме дене ышталтыт, мутлан: шӱдӧ лу, кумло нылыт, шӱдӧ нылле визыт. Йыжыҥан чотмутышто тыглайат, йыгыраят лийыт.

Ыҥ тӱшка	Тыглай	Йыгыр		Йыжыҥан
		кок мутым ушымо дене	мужыран
шотлымо	икте кумыт шӱдӧ тӱжем	латикте (лу+ат+икте) кумло (кум+лу) нулле (ныл+лу) шымле (шым+лу)	ик-кок кум-ныл лу-латкок коло-кумло	нылле шымыт ныл шӱдӧ кандаше кум шӱдӧ индеше вич тӱжем
радам	визымше луымшо шӱдымшӧ кумшо шымше тӱжемше	латикымше латкумшо витлымше		нылле шымшым индеш шӱдымшылан кум шӱдӧ нылымшын
дробан	пел пеле чырык			пел тӱжем кумытат чырык тӱжемат пеле кок кумшо
		пырля возалтеш	кореш гоч возалтеш	посна возалтеш

Йыжыҥан чотмутыш пурышо чотмут-влак посна возалтыт, мутлан: тӱжем индеш шӱдӧ индешле кумыт.

Раш огыл числам ончыктышо мужыран йыгыр чотмут-влак кореш гоч сералтыт, мутлан: кум-ныл, лу-латкок, шымле-кандашле.

Тӱжемым ончыктышо йыжыҥан чотмут-влак посна возалтыт, мутлан: вич тӱжем, индешле тӱжем.

Шотлымо чотмут

Мыняре? йодышлан вашмутым пуышо чотмутым шотлымо чотмут маныт.

Шотлымо чотмут-влак икте гыч индеше марте кӱчык да кужу сынан улыт: ик - икте, кок - кокыт, кум - кумыт, ныл - нылыт, вич - визыт, куд - кудыт, шым - шымыт, кандаш - кандаше, индеш - индеше. Моло чотмутым ыштыме годымат нуно кӱчык да кужу сынанак лийыт, мутлан: латик - латикте, коло вич - коло визыт.

Шотлымо чотмут лӱммут ончылно шогымыж годым кӱчык сынан лиеш, мутлан: кок кнага, вич йоча.

Чотмут-влакын вочмык мучашыштым возен моштымаш
И.	икте	лу	кокыт
Р.	иктын	лун	кокытын
Д.	иктылан	лулан	кокытлан
В.	иктым	лум	кокытым
М.	иктыште	лушто	кокытышто
Н.	иктышке	лушко	кокытышко
О.	иктеш	луэш	кокытеш

Чотмутын пералтышдыме пытартыш е, о але ӧ йоҥйӱкшӧ родительный, дательный, винительный, местный да направительный вочмыклаште ы йӱкыш савырна да ы йӱкпале возалтеш, а обстоятельственный вочмыкыште лектын возеш, мутлан: шӱдӧ, шӱдын, шӱдылан, шӱдым, шӱдыштӧ, шӱдышкӧ, но: шӱдеш.

Соҥйӱк дене пытыше чотмутлаште родительный, винительный, местный да направительный вочмык мучашышт ы йӱкпале дене тӱҥалеш, мутлан: визытын, визытым, визытыште, визытышке.

Местный да направительный вочмыкла мучаште пытартыш йоҥйӱк-влак муттӱҥысӧ пералтышан йоҥйӱклан келыштаралт возалтыт, мутлан: ныллышке, кудлышто, шӱдыштӧ.

Шотлымо чотмут да ияш палемут кучылталтмыш терминыш савырнен огыл гын, посна возалтеш, мутлан: вич ияш йоча, ик ияш олмапу; терминыш савырнен гын, пырля возалтеш, мутлан: вичияш план, икияш шыдаҥ.

Шотлымо чотмутын ышталтмыже

Латикте гыч латиндеше марте шотлымо йыгыр чотмут-влак кок муттӱҥыш -ат частицым ушымо дене ышталтыныт: лу+ат+икте. Тыгодым лу чотмут гыч у йӱкшӧ лектын возын: латикте, латкокыт, латкумыт, латнылыт, латвич - латвизыт, латкудыт, латшымыт, латкандаше, латиндеше.

Луан чотмут-влак единицан чотмутыш лу чотмутым ушымо дене ышталтыныт, тыгодым пытартыш у йоҥйӱк муттӱҥысӧ пералтышлан кӧра тӱрлын вашталтын: коло (кок+лу), нылле (ныл+лу).

Радам чотмут

Радам чотмут шотлымо чотмут гыч -мше (-мшо, -мшӧ, -ымше, -ымшо) супикс дене ышталтеш.

Йоҥйӱк дене пытыше шотлымо чотмутыш -мше (-мшо, -мшӧ) супикс ушалтеш, мутлан: витле - витлымше, коло - колымшо, шӱдымшӧ.

Шотлышо чотмутын пытартыш [м] йӱкшӧ дене супиксын тӱҥалтыш [м] йӱкшӧ ваш ушалтыт: кумшо, шымше, тӱжемше. Состав дене лончылымо годым кум, шым, тӱжем мутвожым да -мшо (-мше) супиксым каласыман.

Соҥйӱк дене пытыше чотмутыш -ымше (-ымшо) супикс ешаралтеш, мутлан: ик - икымше, кок - кокымшо, ныл - нылымше.

Радам чотмут лӱммут деч посна кучылталтмыж годым веле вочмык дене вашталтеш, мутлан: Латкандаш ийым темен, латиндешымшыжлан Сергей элым аралаш шке кумылын кая. (Д. Орай)

Йыжыҥан радам чотмутышто пытартыш мутшо вочмык дене вашталтеш, мутлан: шӱдӧ коло кумшылан.

И.	кумшо	шӱдӧ нылле визымше
Р.	кумшын	шӱдӧ нылле визымшын
Д.	кумшылан	шӱдӧ нылле визымшылан
В.	кумшым	шӱдӧ нылле визымшым
М.	кумшышто	шӱдӧ нылле визымшыште
Н.	кумшышко	шӱдӧ нылле визымшышке
О.	кумшеш	шӱдӧ нылле визымшеш

Дробан чотмут

Дробан чотмут тичмаш настан але числан ужашыжым ончыкта. Тудо ышталтме ойыртемже дене кок тӱшкалан шелалтеш: тыглай да йыжыҥан. Нуно чыланат шотлымо чотмут радамыш пурат.

Дробан тыглай чотмут-влак тыгай улыт: пел, пеле, чырык (нылымше ужаш), сылнымутан литературышто осмушка (кандашымше ужаш) вашлиялтеш.

Дробан йыжыҥан чотмут-влак кок йӧн дене ышталтыт:

1. шотлымо чотмут да пеле, чырак шомак-влак пырля каласалтыт, мутлан: иктат пеле, визытат пеле, кок чырык, кум чырык;
2. ик шомакше - шотлымо чотмут, весыже - радам чотмут, мутлан: 1/6 - ик кудымшо, 2/3 - кок кумшо, 4/5 - ныл визымше, 3,6 - кум тичмашат куд луымшо.

Кок чырык манме дробан чотмут кутырымо стильыште веле вашлиялтеш.

Негыз

• Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.