Семёнов, Владимир Павлович

Владимир Павлович Семёнов
Владимир Cузы
Шочмаш дене лӱм	Владимир Павлович Семёнов
Шочын	1932 ий 4 кылме(1932-11-04)
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Сарапай ял
Колен	1973 ий 16 вӱдшор(1973-04-16) (40 ий)
Колымо вер	Чыкма ола
Тыршымаш алан	серызе
Чап пӧлек да премий	Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже

Владимир Cузы (Владимир Павлович Семёнов) (1913 сӱрем 15, Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Сарапай ял — 16 вӱдшор 1973, Чыкма ола) — курыкмарий серызе, кусарыше, журналист, Совет Ушем серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1939), Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже, II степенян Ачамланде сар орденын кавалерже, 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Илыш корныжо

Владимир Сузы 1913 ийын сӱрем тылзын 15-ше кечынже Россий империй Озаҥ губерний Чыкма уезд Сарапай ялеш кресаньык ешеш шочын. Незер кресаньык ньога кок тылзашак ача деч посна кодын. Тиддеч вара тудо аваж пелен Панькансолаште ик ий илен. Аваже кокымшо гана марлан лекмек, изи Володя ныл ий наре йот ача кидыште орланен илымеке, Лаемыр (шкенжым автор «Илыш корно» (1957 ийыште савыкталтын) ойлымашыштыже тиде лÿм денак ончыктен) ял гыч шылын курже, кундем мучко йодышт коштеш да тыге Козьмодемьянск оласе йоча приютыш логалеш. Тиде жап гыч Юл воктенысе ола Владимир Павловичлан ÿмыраш илыш пыжашышкыже савырна, вет тудо туштак школым да педтехникумым тунем пытара. Теорий шинчымашыv Курык марий педтехникумышто налын. Тунам тушто курык марий сылнымутын ончыкылык ÿшанже-влак Петр Першут, К. Беляев, Н. Ильяков, Фер. Сидук да молат тунемыныт, а кундемысе тÿрлö организацийыште серызе-влак П. Эмяш, Н. Игнатьев, В. Патраш, П. Веселов-Сталь, Якты Петр (П. Соснов), молат пашам ыштеныт.

Педтехникум деч вара илыш

Ятыр ий эртымеке, самырык автор изи годсо ойган илышыжым икмыняр изи ойлымаш гоч ончыктен пуэн. Тыге сералтыныт «Изачан порыжо», «Эргылыкеш», «Кÿчаш» да молат. 1930 ийыште Козьмодемьянск оласе педтехникумым тунем пытарен, литературылан шÿман рвезе печать пашам ышташ тÿҥалеш. Ондак «Кыралшы» газетын корреспондентше лийын. Чÿчкыдынак яллашке кошташ логалын. Тыште тудо социализм ваштареш уло шыдын шогышо кулак-влакын осал пашам ыштымыштым шагал огыл ужын. Шижын шоген: тушман шке позицийжым пеҥгыдын арала, нимом чаманыде, ялысе коммунист, ончыл еҥ-влакым пуштеда, суртыштым йÿлата, моло шакше пашам ышта. Поян ваштареш шке статьяже, репортажше, очеркше дене тушман ваштареш кучедалын. Возымыж гыч кресаньык-влак пален налыныт: тушман кашак ялын социализм корныш вончымыж ваштареш шога, тидлан чыла чаракым ышта, тошто властьым пöртылаш тöча. Варажым Марий издательствын Курык марий филиалыштыже пашам ышта, филиалын вуйлатышыжланат шога. 20-30-шо ийлаште яллаште грамотан еҥ шагалрак лийын, сандене колхоз шочмо погытыште ятыр писательлан коллективизаций пашаш кычкалташ нерген. Мутлан, Н. Мухин шочмо Олыкъялыштыже «Поэтнур» колхозым почын. Элнет Сергей Морко вел Азъялыште «Патыр» колхозын председательжылан сайлалтын. М. Шкетан Тошто Крешынысе «Онар» колхозым йол ÿмбак шогалташ ятыр полшен. В. Сузыят илышын куатле толкынжо деч öрдыжеш кодын огыл. Шочмо Сарапай ялыштыже артельым чумыратат, тудым, район газетын корреспондентшым, колхоз вуйлатышылан толаш ÿжыт. Владимир Павлович вуйым ок шупш. Ик ий наре жап ты пашаште лиймыже озанлык илышын йыжыҥлажым, ялысе класс кучедалмашым ойыртемжым келгынрак пален налаш полша. Председательлан ыштыме паша тудлан шке шотан практикум лийын. Владимир Павловичым шÿмжö эреак литература пашашке ÿжын. Ик талук колхозым вуйлатымеке, тудо адак газет пашашке пöртылеш да Кугу Отечественный сарыш кайымешкыже редакцийыште, издательствылаште тырша. Сарын икымше кечылаж гычак фронтыш кая, фашист-влак ваштареш талын кредалеш. Сар корно писательын илыш умылымашыжым, уш-акылжым пÿсемда. Ялысе илышым пеш сайын палымыж денак ойлымаш ден повесть-влакым возаш тÿҥалеш. Илышын вияҥын да сылнешт толмыжым шижын налше кресаньык-влак у илыш верч талын шогат.

30-шо ийласе произведенийже

Кумлымшо ийлаште возымо «Таган Стьопан», «Вакш йоҥышта», «Тошто годым», «Ондри Йыван», «Идымыште» да моло ойлымашлаште ме кок классын – тушман ден йорло-незер-влакын – нигунам келшаш лийдымын кредалмыштым ужына. «Кÿтÿчö», «Лÿен шуымо ÿшан», «Тунемше-влакын кучедалмышт» да молат лудшо-влаклан келшат. «Шайыштмашвлӓ» лÿман икымше книгажым В. Сузы 1934 ийыште луктеш. Кум ий гыч «Таган Стьопан» повестьше посна книга дене савыкталтеш. Владимир Сузын кумлымшо ийласе произведенийже-влак нерген шке жапыштыже филологий наука кандидат К. Малинова тыге палемден ыле: «… Нуно чынжымак лийше але тыгерак лийын кертшашлык материал негызеш возалтыныт, сюжетышт дене проста улыт. Герой-влакат шукын огытыл. Автор шке произведенийжым тÿҥ шотышто социальный конфликт негызеш чоҥа. Ойлымаш кужу жапым ок авалте, действий лийме верат раш. Ойырен налме событий ден факт-влак писательын мом каласаш шонымыжлан, произведенийын идейжылан лач келшен толыт. В. Сузы шке творчествыштыже илышыште улшо у, волгыдо шÿлышым, ондак наҥгайыше вийым мокта, айдемын шÿм-чоныш, айдемын ушыш порылык верч вуйын шогаш кÿлмö нерген шонымашым шыҥдара. Тыге сай койыш-шоктышлан, ончыл шонымашлан вияҥашышт, тÿрлö торым, тошто йÿлам сеҥашышт полша». 1939 ий июльышто самырык прзаикым Писатель ушемыш пуртат. Тиде ийыштак, декабрьыште, Владимир Павлович писатель-влакын республиканский конференцийыштышт курык марий литератор-влакын творчествышт нерген содокладым ышта.

Шифроватлыше офицер

1943 ийыште кеҥежым Брянский фронтын 61-ше армийжылан тушманын орловский группировкыжым кырен шалаташ приказ пуалтын. Тидлан 61-ше армийыш пурышо 12-шо гвардейский стрелковый полкат ямдылалтын. Наступленийым пÿтынь штаб, чыла полк-влак пеш чот вученыт. Дивизий штабын приказше почеш чыла командный состав рекогносцировкым эртен. Тидын годым могай участкыште могай подразделений тушманын участкыжым кÿрлын кая да часть ден часть кузе ваш-ваш полшат ончылгоч палемдыме. Тылыште, лÿмын ямдылыме участкыште, тушманын могай укрепленийже лийын, тугайымак ыштыме да полк командир-влак тышан салтак-влакым туныктеныт. Ончылыкын наступленийлан шифровальщик, офицер, мемнан землякна марий писатель Владимир Павлович Семеноват чот ямдылалтын. Пален: тиде кугу наступлений Верховный Главнокомандующийын пеш ответственный задачыжым сайын шуктышаш, Орел олам да Орловский областьым тушман кид деч йöршын утарышаш. Ондакше Владимир Павлович курсышто тунемын, шифровальный наукын «тайныжым» пеш раш пален налын. Вараже тудым 12-шо гвардейский дивизийыш колтеныт. Шке пашажым сайын палыше офицер улмыжлан командирований тудым эреак пагален. Владимир Павлович тиде дивизий дене пеш кугу да неле корным эртен, шуко гана наступленийыште лийын. Дивизийын оперативный задачыжым шуктымыж годым паша поснак шуко логалын. Мемнан землякна чылажымат юватылде ыштен. Кугу Отечественный сар деч ончычак Владимир Павлович палыме писатель лийын, Владимир Сузы фамилий дене возен. Совет офицер В. Сузы пытартыш чÿчалтыш вÿр марте шочмо элым аралаш ямде. Кажне наступленийлан сайын ямдылалтын. Тудо Миклай Казаков дене пырля служитлен: «Владимир Павлович дене ме ик дивизийыште служитленна. Шкенан дивизий дене пырля Москва воктеч тÿҥалын, Берлин марте кредал каяш логалын. Владимират Орел воктен лийын, Днепрым форсироватлаш полшен. Тыгак тудо Белоруссийын да Украинын олалаж ден яллажым утарымаште лийын. Иза-шольо Польша калыкын мландыжы арален. Фашистский Германийым кырен шалатыме пеш кугу операцийлаште тале офицерлан шотлалтын». Чыла неле операцийым зртарыме годым дивизийын штабше йÿд-кече ыштен. Мемнан землякна кокымшо степень Отечественный война ордерым да шуко медальым налын. Кугу Отечественный сар гыч писатель В. Сузы шочмо верышкыже пöртылеш, литературный пашалан кыртмен пижеш. Книга издательствыште, райгазет редакцийыште ышта. Произведенийже-влак посна книгаш лектыт. 1957 ийыште «Илыш корно» ойлымаш-влак книгаже, 1965 ийыште «Илыш туныктен» вес книгаже савыкталтыныт. Владимир Павловия ятыр книгам марлаш кусарен. Писательын шинча ончылныжак ял илышын социализм, коллективизаций корныш шогалмыже рашемын. Сандене тудын творчествыжат кресаньык илышыште лийше тиде революционный вашталтышым ончыктыде кертын огыл.

Тӱҥ произведенийже-влак

• Шайыштмашвлӓ [Рассказы]. М., 1934. 116 с.
• Таган Стьопан : повесть [Степан Подкова]. М., 1937. 72 с.
• Шайыштмашвлӓ [Рассказы]. М., 1937. 92 с.
• Ӹлӹмӓш корны : рассказвлӓ [Жизненный путь]. Йошкар-Ола, 1957. 104 с.
• Ӹлӹмӓш тымда : повесть дон шайыштмашвлӓ [Жизнь научила : повесть и рассказы]. Йошкар-Ола, 1965. 56 с.
• Лӱдӹшлӓ ашкыл : шайыштмаш [Неосторожный шаг : рассказ] // Кырык сирӹштӹ. Йыл тӹрӹштӹ. Йошкар-Ола, 1967. С. 34—40.
• Ӹлӹмӓш корны : айырен нӓлмӹ произведенийвлӓ [Дорога жизни : шӧр. произведения]. Йошкар-Ола, 1976. 264 с.
• Шонгы шол : шайыштмаш // У тангыж сирӹштӹ. Йошкар-Ола, 1983. С. 65-72.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже

• Мельница мелет : рассказ / пер. А. Кременского // Солнце над лесами. Йошкар-Ола, 1984. С. 194—199.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

• Горный И. Илыш корнышто//Ончыко. 1983. № 3. С. 98—101.
• Майн М. Шифроватлыше офицер //Арслан тукым. Йошкар-Ола, 1985. С. 66-69.
• Писатели Марийской АССР : биобиблиогр. справочник. Йошкар- Ола, 1988. С. 268-270.
• Егоров Н. Сӹлнӹ шая мастар // У сем. 1998. № 2. С. 111 — 114.
• Сузы (Семенов)Владимир Павлович //У сем. 1998. № 3. С. 31—32. МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 321.

Чап

• II степенян Ачамланде сар орден (1945)
• «Бойысо суаплан» медаль (1942).
• Совет Ушем серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1939).
• Марий Эл Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже.

Литератур

1. Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 321.
2. Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 607-608.
3. Горный, И. Илыш корнышто: Вл. Сузын шочмыжлан 70 ий/ И. Горный// Ончыко. – 1983. - № 3.– С 98-101
4. Казаков, М. Арслан тукым. Писатель фронтовик-влак нерген/ М. Казаков// Йошкар-Ола. – 1985
5. Малинова, К. В. Сузын прозыжо да реализм/ К. Малинова// Ончыко. – 1981. - № 2. – С. 92-96
6. Сылнымут пого. Марий литература антологий/ К. Васин, С. Николаев да молат.- Йошкар-Ола: Кн. лукшо мар. изд-во, 1960.- С. 179