Малымаш

Малымаш - омо мутын кокымшо ыҥже. Айдеме, кол, кайык, янлык, южо шыҥа-копшаҥге-влакын физиологий процесс. Малме годым вуйторык паша ыштымыжым иземда. Уло эше йоҥлен малымаш (руш. летаргический сон), анабиоз (янлык-влакын пагыт малымашышт), гипноз омо, кома (медицин термин).

Омо физиологий

Нормо почеш айдеме кажне кечын, кажне 24 шагат гыч малышаш. Омо пычкмыш але йӱдыштӧ эртышаш. Кунам айдеме пычкемышыште кодеш (тулым йӧрыкта, мутлан), капыштыже мелатонин гормон ышталтеш. Капыште тиде гормон вияҥме дене айдемын омыжо шуеш. Йӱд омо деч посна южо эллаште кӱчык кечывал омо - сиеста уло. Манеш-манеш почеш айдеме тунемалтме жап деч эррак помыжалтеш гын - мален ок тем. Чынжым, мален темашлан кӱлеш жапым гына малыман.

Мален колтымаш

Мален колтымо деч ончыч айдемын:

Уэштмыже шуеш
Омыжо шуеш
Вуйторыкжо эркынрак пашам ышта, уданрак шонаш тӱҥалеш.
Шижмашыже иземеш
Шӱмжӧ эркынрак кыраш тӱҥалеш; железа-влак секрет пашаштым шагаламдат (шӱвыл железа → умша кошка; шинчавӱд железа → шинча лыгышта, петыралтеш).

Малме жап

Айдемын да южо янлык-влакын омышт икмыняр ужашлан пайлалтеш. Нине ужаш-влак йӱдым икмыняр гана угычтаралтыт. Таза айдемын омыжо тымык омын (медленный сон) икымше стадий гычыж тӱҥалеш. Тудо 5-10 минут наре шуйна. Вара 2-шо стадий тӱҥалеш. Тудо эше 20 минут наре шуйна. Эше 30-45 минут наре 3-4 стадий-влак эртат. Кумшо да нылымше стадий эртыме годым айдемым моткоч йӧсӧ кынелташ, ты годым айдеме омым ужеш, южо-влак омышто кошташ тӱҥалыт, омо дене кутырат, лӱдын колтат, йоча-влак вакшыш шалын кертыт. Но тидым нимомат айдеме шарнен ок код. Тиддеч вара малыше тымык омын 2-шо стадийышкыж пӧртылеш. Умбакыже писе омын икымше эпизодшым ужын шукта (5 минут наре). Тиде черет цикл лӱмдалтеш. Икымше цикл 90-100 минут наре эрта. Вара цикл-влак угычтаралтыт, эркын-эркын тымык омо жап шагалемеш, писе омын жапше кугемеш. Таза айдемын омыжо тичмаш цикл эрта. Писе омо - омын визымше стадийже. Шанчыеҥ-влак тудым 1953 ийыште почыныт. Электроэнцефалографий почеш, писе омо годым айдемын вуйторыкшо кечывал пагыт семын пашам ышта. Но, мо оҥайже, ты годым айдеме тарванен ок керт, чогашылже лушкыдемеш. Лӱдыкшӧ омым ужмеке, омыштыжӧ тӧршталтыме шукта гынат, тарванен ок керт. Адакшым айдемын шинчаолмаже писе омо годым шинчагомдыш йымалне пеш писын тарванылаш тӱҥалеш. Ты пагытыште айдеме помыжалтеш гын шке омыж нерген сайын каласен кертеш. Но писе омо годым айдемым кынелташ йӧсырак, да лӱдыкшырак. Уш-акылжат пудыраҥ кертеш, садене кӱрылтшӧ писе омо деч вара мален колтеда гын, тудым вес цикл-влак алмаштышаш улыт. Шанчызе-влакын ойлымышт почеш, сокыр шочшо-влаклан сӱрет олмеш йӱк да шижмаш-влак омеш кончат.

Помыжалтмаш

Надпочечник-влакын гормонышт чот секретым луктыт, вуйторыкыш вӱр чот толеш, шӱм чотрак кыраш тӱҥалеш, вӱр темдыме куат кӱза-вола, пӧръеҥ да ӱдырамаш-влакын вож коклаште эрекций лийшаш. Уке гын - айдеме черле.

Молан омо кӱлеш

Омо каплан канаш жапым пуа.
Метаболизм процесс-влаклан омо кӱлеш. Тымык омо годым кушмаш гормон (соматотропин) лектеш. Писе омо годым нерв клетке-влак (нейрон) уэмдалтыт, кислородым погат, белок-влакын биосинтезышт тӱҥалеш.
Айдемын малмыж годым кече мучко погымо информацийым вуйторык, эскерен, арален кода. Кастене еҥ иктаж мом шарнен кодаш тыршен гын, тымык омо годым вуйторыкышто тиде чыла шарнымашеш аралалт кодеш.
Омо - айдемын йӱд-кечылан тунеммаш (йӱдым мала, кечывалым тырша).
Вирус инфекций-влак дене кучедалше Т-лимфоцит-влакым пашам ыштыктыме дене омо иммунитетым саемда.

Мыняр малаш кӱлеш

Таза айдеме суткаште 6-8 шагат наре мала, но южо еҥ-влаклан мален темашлан вес жап кӱлеш (4-10 шагат наре). Тӱрлӧ амаллан кӧра айдеме южгунам икмыняр минут але икмыняр сутка наре мален кертеш.

Шочшо йоча-влак 12-16 шагат наре малат.
Кугу еҥ-влак - 6-8 шагат наре.
Шоҥго еҥ-влак - 4-6 шагат наре.

Айдеме огеш мале гын икмыняр кече жапыште вуйторыкшо пашам начар ышташ тӱҥалеш; мо йырже ышталтеш - айдеме ок умыло, южгунам уш йомдарен камвозеш. Тыге кучымо шпион да тушман салтак-влакым сар годым йодыштеденыт.

Янлык-влакын

Имне да шорык-влак шогышылаат, кийышылаат мален кертыт.
Пырыс-влак суткаште 16 шагат наре малат.
Дельфин, кит, кайык-влак пелела малат. Малме годым ик шинчашт почмо лийын кертеш. Тыге вуйторыкын ик пелыже пашам ышта, весе кана. Вара вуйторык пеле-шамыч алмашталтыт. Вес пеле (полушарий) мален колта. Теҥызыште илыше янлык-влаклан теҥызыште шӱлымашым эскерашлан тиде кӱлеш, кайык-влаклан - хищникым шке жапыште ужын шукташлан.

Тыгак ончо