Леонардо да Винчи
| Леонардо да Винчи | |
|---|---|
| итальянла Leonardo da Vinci | |
 | |
| Шочмаш дене лӱм | итальянла Leonardo di ser Piero da Vinci[2] |
| Шочын | Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 351: attempt to concatenate local 'letter_iss' (a nil value). |
| Шочмо вер | Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 351: attempt to concatenate local 'letter_iss' (a nil value). |
| Колен | Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 351: attempt to concatenate local 'letter_iss' (a nil value). |
| Колымо вер | Ошибка Lua в Модуль:Sources на строке 351: attempt to concatenate local 'letter_iss' (a nil value). |
| Эл | |
| Тыршымаш алан | сӱретче, инженер, астроном, философ, анатом, математик, скульптор, универсальный человек, архитектор, гражданский инженер, дипломат, изобретатель, семлызе, физик, физиолог, ботаник, химик, зоолог, карикатурист, шанчызе, архитектурный чертёжник, дизайнер, серызе, деятель изобразительного искусства |
| Ача | Ser Piero da Vinci[d] |
| Ава | Caterina di Meo Lippi[d] |
| Автограф |
 |
 Медиафайлы на Викискладе | |
 Произведения в Викитеке | |
Леонардо да Винчи (итальянла Leonardo da Vinci) — итальян полимат: сӱретче, шанчызе, шонен лукшо да серызе, Итальян Ренессанс сымыктыш аланыште тыршен.
1452 ийын Вӱдшӧр тылзын 15 кечыныште Винчи ола пелен да Флоренций деч тораште огыл верланыше Анкиано селаште «кум шагат йÿдым» шочын. Антонио да Винчи (1372-1368), тудын кочаже, дневникыштыже тыге серен: «Шуматкечын, вÿдшор тылзын 15 кечыжын кум шагат йÿдым уныкам, Пьеро эргымын эргыже, шочын. Йочалан Леонардо лÿмым пуеныт. Тудым Пьеро ди Бартоломео тынеш пуртен». Тудын ачаже 25 ияш нотариус Пьеро (1427-1504) лийын, аваже - тыглай кресаньык. Изирак улмыж годым Леонардо аваж дене илен. Вашке ачаже поян ÿдырым налеш, но нунын йочашт лийын огыл, сандене Пьер эргыжым шке декше ончаш налеш. Ава деч посна кодмыжлан кöра, Леонардо ÿмыр мучкыжо шке пашалаштыже аважын образшым почын пуаш тыршен. Тиде жапыште тудо кочаж дене илен. Винчи олан шуко палыме еҥ-влак Леонардон илышыштыже участвоватленыт. Рвезын 13 ияш лиймыж годым изаваже йочам ыштышыжла колен. Ачаже уэш ӱдырым налеш да адакат тулык марий кодеш. Тудо 77 ий илен, ныл гана ӱдырым налын, 12 йочаже лийын. Ленардон Винчи манмыже чылт фамилийжымак огыл, а Винчи ола гыч улмыжым ончыкта.
1446 ийыште Леонардо да Винчи Верроккьо сӱретлыме мастерскойыш сӱретчын полышкалышыжлан пура. Верроккьо мастерской Италийын интеллектуальный рӱдерыштыже, Флоренций олаште, верланен, тидыже тудлан гуманитарный шанче-влакым тунемаш да технический навыкым налаш йӧным ыштен шоген. Тудо черченийым, химийым, металлургийым, металл, гипс да коваште дене кылдалтше пашам тунемын. Тидын деч посна самырык мастар сӱретлымаш, скульптур да моделирований дене амалкален. Тыгак мастерскойышто Перуджино, Лоренцо ди Креди, Аньоло ди Поло тунемыныт, Боттичелли пашам ыштен, палыме мастер Гирландайо лиеден. Варажым, кунам Лонардон ачаже тудым мастерскойышкыже пашаш налеш, тудо Верроккьо дене умбакыжым кылым кучаш тÿҥалеш.
1473 ийыште 20 ияш Леонардо да Винчи Святой Лука Гильдийыште мастерын классификацийжым налеш.
Италийыште Флорентийский Академийыште эн ушан-влак у искусствын теорийжым шочыктеныт. Самырык ӱдыр-рвезе-влак ӱчашымаште жапым пытареныт. Леонардр мер илыш деч ӧрды«»жтӧ кодын, мастерской гычшо шуэн лектын. Тудлан теоретический ӱчашымаште оҥай лийын огыл, тудо мастарлыкшым вийныктарен. Икана Верроккьо «Христосым тынеш пуртымаш» сӱретлан заказым налын да кок суксо гыч иктыжым сӱретлаш кӱштен. Тудо жаплан тиде художественный мастерскойын тыглай практикыже лийын: туныктышо шке полышкалыше тунемшыж дене сӱретым шочыктен. Эн тале да тыршышылан сӱретын ик ужашыжым тӱрыснек сӱретлаш инанен. Ленардо ден Верроккьо ик суксо гыч сӱретленыт, да нуным ончен, тунемшын туныктышыж деч мастарлын сӱретлымыже вигак палдырна. Верроккьо чиялтыме помылажым кудалтен да тидын деч вара нигунамат живопись деке пӧртылын огыл манын Вазари возен коден.
1472—1477 ийлаште «Христосым тынеш пуртымаш», «Благовещений», «Вазе дене мадонна» паша-влак ӱмбалан тыршен. 70-ше ийлан кокымшо пелыштыже «Пеледыш дене мадонна» паша ышталтын.
24 ияш Леонардо да эше кум самырык еҥ лӱмдымӧ шоя титаклымашлан кӧра суд паша лийын. Нуно сулалтыныт. Тиде событий деч варасе илышыж нерген шуко пале огыл, но аралалт кодшо документла почеш 1476—1481 ийлаште Флоренцийыште шке мастерскойжо лийын.
1481 ийыште тудо икымше кугу заказшым шуктен. Тиде Флоренций деч тораште огыл верланыше Сан Донато а Систо монастырьлан ыштыме алтарный образ «Поклонение волхвов» (пытарыме огыл). Тиде ийыштак «Шнуй Иероним» сӱретым возаш тӱҥалеш.
1483 — «Мадонна в гроте» сӱрет дене пашам тӱҥалеш.
1487 — чоҥештылше машин — орнитоптер дене пашам ыштымаш.
1489—1490 — «Дама с горностаем» сӱрет.
1489 — череп-влакын анатомий сӱретышт.
1490 — «Музыкантын портретше» сӱрет. Франческо Сфорцын чапкӱжӧ почеш шун гыч модельым ыштыме.
1490 — кумдан палыме сӱрет «Витрувианский айдеме».
1490—1491 — «Мадонна Литта» ышталтын.
1490—1494 — «Мадонна в гроте» мучашлалтын.
1495—1498 — Миланысе Санта-Мария делле Грацие монастырьыште «Тайная вечеря» фреске дене паша.
1499 — Людовик XII француз войска-влакше дене Миланым сеҥен налыныт. Ленардо Миланым кудалтен кода. Сфорц чапкӱн модельже чот сусырген.
1502 — архитектор да инженер олмеш Чезаре Борджиа деке службышко пура.
1503 — Флоренцийышке пӧртылеш. «Анджарийыште сарлымаш» фреске деке картон да «Мона Лиза» сӱрет.
1505 — кайык-влакын чоҥештымашын набросокшо.
1506 — Миланышке пӧртылмаш да Людовик XII Францийын корольжо дене службо.
1507 — айдемын шинча чоҥалтме шот ойыртемжым тунеммаш.
1508—1512 — Миланыште Тривульцио маршаллан чапкӱ дене паша.
1512 — «Автопортрет».
1512 — Римыш куснымаш.
Леонардон шуко йолташыже да тунемшыже лийын. Йӧратымаш кыл-влакым ончалаш гын, Леонардо тиде илыш могыржым шылтен, сандене нимогай сведений-влак уке улыт. Ӱдырым налын огыл, ӱдырамаш-влак дене роман нерген нимат пале огыл. Южо шонкалымаш почеш Чечилия Галлерани дене кыл лийын, тыгак фаворитке Лодовико Моро дене, кудыж дене кумдан палыме «Дама с горностаем» сӱретым возен. Тыгак южо еҥ-влакын шонкалымашышт почеш Ленардо самырык рвезе-влак дене кылым кучен манын шокалымаш уло.
19 декабрьыште 1515 ийыште Болоньеште папа Лев X ден Франциск I корольын свиданийыштышт лийын. 1513—1516 ийлаште Леонардо Бельведерыште илен, «Иоанн Креститель» сӱрет дене пашам ыштен.
1516 ийыште Леонардо француз король деч ӱжмашым налын да Кло-Люсе замкыште илаш кодын. Тудо официальный званий почеш икымше сӱретче, инженер да архитектор лийын. Тымарте тудо Италийыште инженерын званийжым нумалын огыл.
Францийыште тудо моткоч шагал сӱретлен, но шкенжым уста еҥ семын ончыктен. Тудо мастарлын пайрем-влакын эртарыме, Роморантаныште у полатым чоҥымо, Луара да Сона коклаште каналым да тыгак Шамбор замкыште тӱҥ спиральный тошкалтышым чоҥымо паша-влакым виктарен колтен. Колымыж деч кок ий ончыч мастарын пурла кидше йымен каен, да тудо пыкше гына вес еҥын полшымыж деч посна коштын кертын. Амбуазыште кумшо ий илымыж годым кудло шым ияш Леонардо вакшыште веле киен. 23 апрельыште 1519 ийыште тудо завещанийын возен коден, а 2 майыште Кло-Люсеште колен, йырже тудын йолташ-влакше да шедевр-влакше лийыныт. Вазарин мутшо почеш, да Винчи лишыл йолташыжын I Франциск корольын кидешыже колен. Тиде чын ала чын лийше огыл, но Францийыште кумдан шарлыше легенде Энгрын, Ангелика Кауфман да моло сӱретче-влакын пашалаштышт ончыкталтын. Леонардо да Винчим Амбуаз замкыште тоеныт. «Тиде монастырьыште Француз королевствын моткоч кумдан палыме сӱретчын, инженерын да зодчийын Ленардо да Винчин капше кия», — шӱгар кӱ ӱмбалныже возен кодымо.
Тӱҥ наследниклан тудын йолташыже да тунемшыже Франческо Мельци шотлалтын. Варажым 50 ий наре тудо мастерын наследствыж дене вуйлатен шоген, тушко тыгак сӱрет деч посна тыгак инструмент-влак, книгагудо да тӱрлӧ йодышлан возалтше 50 тӱжем утла оригинальный документ пуреныт. Тиде документла кокла гыч таче кече марте лач кумшо ужашыже гына аралалт кодын. Тыгаяк вес тунемше Салаилан да слугалан Леонардон виноградникшын пелыже гыч логалын.
Тенийсе-влаклан Леонардо ондак сӱретче семын палыме гынат, да Винчи скульптор лиймыж нерген шонымаш-влак улыт. Перуджи университет гыч Джанкарло Джентилини да Карло Сиси шымлызе-влак 1990 ийыште мумо да таче кече марте аралалт кодшо терракотовый вуй Ленардо да Винчин единственный скульптур пашажлан шотлат. Но да Винчи шкенжым кеч-кунамат эн ончычак инженерлан але шанчылан шотлен. Тудо сӱретымаш усталыклан моткоч шагал жапым ойырен да тыгакшат моткоч эркын пашам шуктен, садлан сӱрет-влакшын чотшо пеш кугужак огыл, ала-мыняр паша-влакше йомыныт але сусыргеныт. Но садак тӱнямбал кӱкшытыште художественный аланыште моло уста сӱретче-влак таҥастарымаште кугу надырым пыштен. Тудын паша-влакшылан кӧра сӱретлыме усталык шке вияҥме шотшо дене у кӱкшытыш кӱзен.
Тудын илымыж годым лач ик изобретенийже гына признанийым налын, тиде пистолетлан келыштарыме колесцовый замок. Ондакшым тудо шагал шарлыше лийын, XVI курымын покшелныже тудын чапше дворян коклаште кӱзен, но эн чотшо кавалерийыште чот шарлен толын. Да Винчи дене шонен лукмо колесцовый замок моткоч тичмаш лийын, сандене тудын дене XIX пайдаланеныт.
Леонардо да Винчим тыгак чоҥештылмаш дене кылдалтше йодыш-влак тургыжландареныт. Миланыште тудо шуко сӱрет-влакым ыштылын, тӱрлӧ кайык-влакын да йӱдвачыреҥге-влакын чоҥештылме механизмыштым шымлен шоген. Наблюдений деч посна тудо тыгак опыт-влакымат шындылын, но нуно чыланат тыран лийыныт. Тудо моткоч чотак чоҥештылме аппаратым чоҥымыжо шуктен. «Кӧ чыла пала, тудо чыла сеҥа. Пален налаш гына кӱлеш — шулдыр-влакат лийыт!», — Леонардо да Винчи каласен коден.
Илыш ӱмыр мучкыжо Леонардо да Винчи анатомий теме дене кылдалтше тӱжем наре лодем ден сӱрет-влакым ыштен, но шке паша-влакшым публиковатлен огыл. Айдемын да янлыкын капым почмо годым скелетын да кӧргарверын чоҥалтме ойыртемжым, кажне изи ужашыжым моткоч раш ончыктен. Клинический анатомийын профессор питер Абрамсын шонымыж почеш, да Винчин шымлыме пашаже 300 ий ончыко эртен каен, кумдан палыме «Анатомия Грея» пашам эртен каен.
Леонардо да Винчин шонен лукмо изобретений-влак: парашют, колесцовый замок, велосипед, танк, ик вер гыч вес верышке наҥгаяш лийше да армийлан келшыше куштылго кӱвар, прожектор, катапульта, робот, кок линзан телескоп. Леонардо да Винчи шкенжым мудреч семын ончыктен. Теорий деч посна нимом ышташ огеш лий манмым, тудо моткоч ондакак умылен да тиде шотышто тыге каласен коден: «Кӧ теорий дене огеш пайдалане гын, тудо руль да компас деч посна корныш лекше моряк дене иктак. Практике кеч-кунамат теорий дене шыҥдаралтшаш.»
Тудо сӱретче деч кеч-могай изображенийланат келге да раш умылымашым йодын, сандене пелен нумалме да возкалыме тетрадьешыже эреак шке наблюденийлажым серен коден. Иктешлен каласаш гын тиде шкешотан йӧратымаш шӱлышан дневник лийын, тӱнямбал литературышто тудлан келшыше лийын огыл. Тыгак тудын тӱрлӧ изречений, философий шонымаш, аллегорий, анекдот, басне-влак лийыныт. Чылажге 120 книгаже лийын, кудыж дене материаллан поян энциклопедийым ямдылаш лиеш ыле. Но тудо шке пашалажым савыкташ вашкен огыл, ваштарешла, йышт возкален, южо возымыжым кызытат расшифроватлалтын огытыл.
Тудын деч кодшо шола кид дене рукописьлаште возымо материал-влакше таче кече марте почела-почела толын шуын огытыл.
Леонардо да Винчин колмыж деч вигак йолташыже да тунемшыде Франческо Мельци рукописьла гычын живопись дене кылдалтше отрывок-влакым ойырен налын да «Трактат о времени» лӱмден пашам луктын. Тичмашнек тиде рукописный паша XIX-XX курымлаште веле савыкталтын. Тиде пашан ойыртемже исторический значенийже огыл, а эн тӱҥжӧ — тудо мотор да яндар йылме дене возалтын. Гуманизмын тӱзланымыж годым итальян йылме латынь йылме дене таҥастарымаште второстепенныйлан шотлалтын, но Леонардо да Винчи шке тенийсылык-влакшым йылмын моторлыкшо да сылнылыкше дене ӧрыктарен. Но шкенжым тудо литераторлан шотлен огыл, кузе шонен, тугак возен, садланак тудын прозыжо XV курымысо интеллигенцийын кутырымо образецшылан шотлалтын. Басне ден фацецийлам возымо шот дене тудо XIV курымысо прозаик-влак дене иктӧр шога, а южо фацецийлажым Сакеттин новелле-влакше деч йӧршеш ойырашат огеш лий. Аллегорий ден пророчестве-влакше фантастический сынан улыт.
Тачысе кечылан Леонардон кодшо дневникла гычше 7000 лаштык аралалт кодыныт. Ончычшым тиде акдыме заметке-влак мастарын йӧратыме тунемшыж дене Франческо Мельци дене лийыныт, но тудын колымекыже чыла рукопись-влак ала-кушко йомыныт. Посна фрагмент-влак XVIII-XIX курымлаште „лектедаш“ тӱҥалыныт. Ончыч нигӧнат кӱлешлык кумылжо лектын огыл. Моткоч шукынжо кидыштышт могай кугу поянлык улмым умылен огытыл. Но варажым амбарный книган, искусствоведческий эссен, анатомичексий зарисовкын, ӧрыктарыше чертеж-влакын да геологий, архитектуро, гидравлике, геометрий, боевой фортификаций, философий, оптике, сӱретын технике дене кылдалтше шымлымаш паша-влакын авторжо пале лиеш.
Леонардо шке мастерской гычшо шуко тунемшым луктын: Амброджо де Предис, Джованни Больтраффио, Франческо Мельци, Андреа Соларио, Джампетрино, Бернардино Луини, Чезаре да Сесто.