Кечывалвел федерал йырвел
.svg)
Кечывалвел федерал йырвел (рушла Ю́жный федера́льный о́круг) — Российын Европо ужашыштыже, кечывалвелне чоҥымо административ формирований. Россий президентын кӱштыкшӧ почеш 2000 ий ага тылзын 13 кечынже ышталтын. Дмитрий Медведевын 2010 ий 19 шорыкйол кечысе кӱштыкшӧ почеш, Кечывалвел федерал йырвел гыч Йӱдвел Кавказ федерал йырвелым ойырымо.
Географий[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Касвелне Украин дене мланде гоч да вӱд гоч чек уло. Эрвелне — Казахстан дене. Кечывалвелне Абхазий дене да Йӱдвел Кавказ федерал йырвел дене пошкудо улеш.
Федерал йырвелын эрвелныже Каспий теҥыз, касвелне — Азов да Шем теҥыз-влак.
Лӱм-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Чоҥалтмеке, тиде йырвел Йӱдвел-Кавказ лӱмым налын. Но 21 пеледышыште, 1149 №-ан кӱштык почеш Кечывалвел лӱмым налын.
Амалже тыгае: Волгоград ден Астрахань вел-влак да Калмыкий Йӱдвел Кавказлан огыт шотлалт, Ростов вел шагал кунам Йӱдвел Кавказ дене кылдат. Тыгак, Йӱдвел Кавказыште чӱчкыдын лийше сар кредалмаш-влакым нине регионла дене йоҥылыш кылдалт кертыныт.
Кылшот[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Йӱдвел Кавказ федерал йырвелым ойырымеке, Кечывалвел йырвелыште 2 республик, 3 вел да ик край кодыныт. Кумдыкшо — 416 тӱж. 840 км².
.svg) | |||
|---|---|---|---|
| № | Тисте | Федераций субъект | Административ рӱдер |
| 1 | 
|
Адыгей Республик | Майкоп |
| 2 | 
|
Астрахань вел | Астрахань |
| 3 | 
|
Волгоград вел | Волгоград |
| 4 | 
|
Калмыкий Республик | Элиста |
| 5 | 
|
Краснодар мланде | Краснодар |
| 6 | 
|
Ростов вел | Ростов-на-Дону |
Калыкчот[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
2002 ийыште Кечывалвел федерал йырвелыште (Йӱдвел Кавказ ФЙ деч посна) 13 798 404 еҥ ила, Россий калыкчот деч тиде 9,45 %. Калык-влак:
- руш 11 878 тӱж. еҥ (86,1 %)
- армян 433 тӱж. еҥ (3,1 %)
- украин 330,8 тӱж. еҥ (2,4 %)
- казах 195,9 тӱж. еҥ (1,4 %)
- калмык 164,7 тӱж. еҥ (1,2 %)
- суас 146,7 тӱж. еҥ (1,1 %)
- адыгей 123,9 тӱж. еҥ (0,9 %)
- белорус 69,7 тӱж. еҥ (0,5 %)
- грек 52,3 тӱж. еҥ (0,4 %)
- турок 50 тӱж. еҥ (0,4 %)
- немыч 46,6 тӱж. еҥ (0,3 %)
- чечен 44,9 тӱж. еҥ (0,3 %)
- чыган 39,4 тӱж. еҥ (0,3 %)
- грузин 35,8 тӱж. еҥ (0,3 %)
- азербайджан 31,3 тӱж. еҥ (0,2 %)
Россий президентын ӱшанъеҥже-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
- Виктор Казанцев с 18 ага 2000 по 9 ӱярня 2004
- Владимир Яковлев c 9 ӱярня 2004 по 13 идым 2004
- Дмитрий Козак c 13 идым 2004 по 24 идым 2007
- Григорий Рапота с 9 шыжа 2007 по 7 ага 2008
- Владимир Устинов с 14 ага 2008
Йырвел шотышто[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
2004 ий 13 идымыште Россий президент Владимир Путин каласен: Йӱдвел-Кавказ регионысо мер илыш да экономик экшык-влак экстремизм шонымаш-влакым шочыктат. Чечня да Дагестаныште пашадымылык кушкеш. 2004 ийлан Россий мучко кокласе пашадар 6739 теҥге ыле, Кечывалвел федерал йырвелыште 4648 теҥге. Пашаеҥ-влаклан окса шуко жап тӱлалтын огыл, йоча-влакын колымаш кушкын.
2005-2007 ийлаште КФЙ-лын регионысо чумыр йорварже 28,4 процентлан кугемын.
2008 ийысе иктешлымаш: Кечывалвел федерал йырвелыште ик тылзаш кокласе пашадар 11734 теҥге марте кугемын (Россий мучко - 17 290 теҥге.
Армий[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Йӱдвел Кавказ сар йырвел регионышто эн кугу сар вийым погымо.
2001 ий тӱҥалтышлан Чечняште 100 тӱжемаш салтак тӱшкам вераҥдыме, тудо кокымшо чечня кампанийыште кредалын. Вара салтак чотым иземденыт, паша кышкар почеш тиде верыште 25-30 тӱж. еҥ гына кодшаш ыле.
Тиде ийын, шошым салтак-влакым лукташ тӱҥалыныт, но Норд-Остысо трагедий деч вара тиде пашам чареныт. Тидын олмеш россий армий Чечня мучко "кугу да торжа операцийым" тӱҥалын.
2003 ийыште ты регионышто армийым адакат иземдыме, 75 тӱж. еҥым коденыт.
