Ильяков, Никандр Филиппович

Никандр Филиппович Ильяков
Никандр Филиппович Ильяков
	Никандр Ильяков
Шочын	1912 ий 29 шыжа
Шочмо вер	Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Кыльыкал (кызыт Кугысер) ял
Колен	1967 ий 5 ага (54 ий)
Колымо вер	РСФСР, Марий автоном область, Курыкмарий кундем, Йоласъял ял
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем; Российская империя[d];
Тыршымаш алан	редактор, корректор, серызе, Драматург, школьный учитель, почеламутчо, кусарыше, прозаик, новеллист
Чап пӧлек да премий	; Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1951,1958)

Никандр Ильяков (Никандр Филиппович Ильяков) (1913 шыжа 28, Россий империй, Озаҥ губерний, Чыкма уезд, Кыльыкал (кызыт Кугысер) ял — 5 ага 1967, РСФСР, Марий автоном область, Курыкмарий кундем, Йоласъял ял) — курыкмарий серызе, почеламутчо, драматург, кусарыше, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1940), 1941–1945 ийласе Кугу Ачамланде сарын участникше.

Илыш корно

Кыльыкал

Качырий кугыжалан ыштыме тошто корно гыч иктаж пел уштыш ӧрдыжтырак Куликал (Кыльыкал) лӱман икмарда марий ял шинча. Тудо кум серан:иктыже — Кугу Куликал, весыже — Эрсексир, кумшыжо Кужлиде маналтеш. Тушто шӱдӧ наре озанлык уло.

Тиде ял кунам тышак шочын, кузе шарлен, кузе лӱмжӧ лектын — пале огыл. Туге гынат Куликалын, моло ял семынак, шке историйже уло.Тышак шочын ученый-просветитель, туныктышо Гавриил Яковлевич Яковлев (1843–1912). Тудо шкевуя лудаш, возаш тунемын, варажым Озаҥысе духовный семинарийыш пурен. 1870 ийыште олык марла первый букварьым возен, юмын книга-влакым марлаш кусарылын. Поро лектышан пашажлан Россий просвещений министерстве кугу оксам пуа. Тиде оксажым Г. Яковлев Унчо миссионерский школым чоҥымашке кусара, вара шкежат тушто марла туныкташ тӱҥалеш.

Тиде ялеш шочын 30-шо ийлаште Москошто журналистика институтым тунем лекше С. А. Фирсов. Варажым тудо Курыкмарий издательствыште, Москосо Учпедгизыште учебник-влакым лукмаште тыршен, шкежат школ-влаклан книгам возен. 1941 ийыште ополченец семын Моском аралымаште эл верчын вуйжым пыштен.

Тиде ялешак шочын-кушкын Марий Эл Республикын калык поэтше, Государственный премийын лауреатше Г. И. Матюковский.

Куликал калык тиде ялеш шочшо Никандр Филиппович Ильяков денат кугешна:

Да, шочмо ял шкежат шарна шке эргыжым,

Шарна эре, кузе йӧратенат

Да шӱм-чонетын тый эн шергыжым,

Эн сылныжым тудлан пӧлекленат.

(Г. Матюковский «Шочмо ялыште»)

Историйлан поян тиде ялеш 1913 ий 28 октябрьыште Н. Ф. Ильяков шочын. Шуко йочан кресаньык ешын илышыже куштылго лийын огыл. Но поэтын ачаже, Филипп Васильевич, изирак эргыжым туныкташак шона.

Йоласалыште

Кыльыкал тӱҥалтыш школым тунем лекмек, Никандр умбакыже Йоласал шымияш школыш кая. Тушто 1926–1929 ийлаште тунемеш.

«Тыште ик рвезе мыйын чонемлан келшен,

— воза Россий Федераций школын заслуженный туныктышыжо Г. В. Костатеев, —

йолташ-влак коклаште шкенжым пеш порын кучен. Чыла йодышлан каласен шуктен. Мыят ты тунемше деке лишемым. Тиде Никандр лийын, фамилийже дене — Ильяков. Рвезе топката, лопка вачан. Ӱмбалныже чийыме вургемжат шке капыштышыжла ок чуч...»

Тунемше-влак шинчымашым налме дене пырля пырдыжгазетым лукташ тӱҥалыт, сылнымут кружокым ыштат. Чумыр пашам шочмо йылмым туныктышо Леонид Куприянович Платаев вӱдаш тӱҥалеш (Н. Ильяковын «Эдемвлӓ дӓ ивлӓ» романыштыже тудым Парфен Петрович Черномазов лӱм дене ончыктымо). Никандр чулымын литкружок пашашке пижеш, почеламут ден ойлымаш-влакым воза. Автобиографический сынан «Эдемвлӓ дӓ ивлӓ» романыштыже Н. Ильяков тиде жап нерген тыге ойла:

«Занятий-влак кружокышто кугу ӱчашымаш дене эртеныт, рвезе-влаклан творческий пашам умылаш полшеныт.., южыжо творческий пашашке уло шӱмыштым пыштеныт».

Литературный кружокын пашаже вораҥеш, возышо-влак шукемыт, «Кӓй» («Кайшудо») лӱман журналым лукташ тӱҥалыт. Тиде журналеш Н. Ильяковын «Чельньык оролы» («Мӱкшотар орол») лӱман ойлымашыже лектеш. 1931 ийыште ойлымаш Цыкма (Козьмодемьянск) олаште лекше «Шымыт» книгаш пура. Тиде-авторын первый савыктыме произведенийже. Тыге лудшо-влак у авторын лӱмжӧ дене палыме лийыт.

Ойлымашыште маскан мӱкш отарыш мӱйым кочкаш пураш тунеммыже да оролын маскам кучымыж нерген ойлалтеш.

«Кок ийыште кум номер «Кӓй» журналым лукна,

— шарна Г. В. Костатеев.

— Тудым кид гыч кидыш колтылыныт, туржалт, лавыраҥ пытен. Журнал верчын Ильяковын чонжо йӱлен, тудым шуко автораным ыштынеже ыле. Возышо-влак, чынжымак, шукем миеныт, нигунам возыдымо-влак сераш тӱҥалыныт...»

Возышо-влак коклаште Г. В. Костатеев шкеже, тудат йоча-влаклан варажым ятыр возен, Ф. Г. Радугин, вараже герой-летчик, да молат лийыныт.

Писательын Н. В. Игнатьевын шольыжо Тарас Васильевич журналым сылнын сӧрастараш полшен. Тудо школышто рисованийым да химийым туныктен.

Козьмодемьянскыште

Юл эҥер ден Козьмодемьянск олалан Н. Ильяков шагал огыл строка-влакым пӧлеклен:

Чодыра шойыч нӧлтеш ӱжараже,

Юл гоч шӧртньӧ кӱварым вакшеш.

Ой, кумда шошо кечын Юлнаже,

Ончалат — теҥыз семын коеш.

(«Юл ӱмбалне»)

1929 ийыште Н. Ильяков Йоласал школым тунем пытара. Ондак Курыкмарий педтехникумыш тунемаш пура. Но шошо велеш чот черлана да мӧҥгыжӧ пӧртылеш. Тиде жапыште ялыште коллективизаций тӱҥалеш. Иктышт колхозыш пурат, весышт нуным чарат. Активист-влак умылтарыме пашам эртареныт. Н. Ильяков тиде пашаш ушна, но рвезын тунемме нерген шонымашыже ушыж гыч ок лек, да тудо угыч Козьмодемьянск олаш толеш, совпартшкол пелен печать пашаеҥ-влакым ямдылыше курсыш тунемаш пура. Пытарымекше, 1930 ийыште тудым Козьмодемьянск типографийыш корректорлан налыт. Тыге ончыкылык писательлан самырык жап гычак творческий еҥ-влак коклаште лияш да шкенжым литератур пашалан ямдылаш йӧн лиеш.

Тиде жапыштак педтехникумым тунем лекше К. Беляев ден В. Сузы газет редакцийыште пашам ышташ тӱҥалыт. Совпартшколышто Пет. Першут марий йылмым туныктен, редакцийыштак Шадт Булат пашам ыштен. Чылан нуно шке коклаштышт келшеныт, возымаште икте-весыштлан полшен шогеныт. Поснак лишыл йолташ лийыт Н. Ильяковлан К. Беляев ден Шадт Булат. Нине самырык возкалыше-влаклан кугу полышым Н. В. Игнатьев пуэн шоген. Тиде жапыште Н. Ильяков «Михӓла» лӱман первый поэмым воза. Поэмыште Михӓла лӱман комсомолец рвезым ачаже суртшо гыч кырен луктеш. Рвезе олашке кая, заводышто пашам ышташ тӱҥалеш. Лудшо-влак тиде поэмым куанен вашлийыт. Поэмысе гай конфликт тунам кажне ялыште лийын. Геройын прототипшымат лудшо-влак сайын паленыт.

«Ме Куликал ялнам шуко произведенийыштыже ужына,

— воза Г. Матюковский.

Теве, мут толмашеш, поэмын геройжо Михӓла ял гыч олашке пашашке, Угарман (Горький) автомобиль заводым ыштымашке, кая. Илышыштыжат тугаяк лийын: мемнан ял рвезе Сретенский Михӓла Амур тӱреш Комсомольск олам чоҥаш каен да, тудым чоҥымеке веле, мӧҥгеш савырнен толын. Вара тудо Козьмодемьянск олаште совпартшколышто тунемын да Тельман лӱмеш колхознан счетоводшо лийын. 1939 ийыште финский фронтышто кредалын. 1941 ийын сар тӱҥалмеке, первый кечылаштыжак тиде гана немыч фашист-влак ваштареш шочмо элна верч шогыш... Михӓла Ленинградский фронтышто ялнан моло марий-влак дене иквереш разведкыш бой дене каен, нуно тушакын чыланат вуйыштым пыштеныт».

Жапын шӱлышыжӧ, тӱсшӧ самырык писательын прозыштыжат шижалтын. Тӱшка илышын ялышке шыҥен пурымыжо, тудын ваштареш поян-влакын да черкын служительже-влакын илаш-колаш кредалмышт — тыгай тема-влак самырык прозаикым тургыжландарат. Вет тудо шкежат калык коклаште у илыш верч агитаций пашам наҥгая, колхоз-влакым ышташ полша. Чыла тидын нерген воза автор первый ойлымашлаштыже: «Вес корно уке», «Поп-влак ондалат», «Бригаде дене таҥасен», «Кӱчызӧ ден тарзе», т. м.

Тиде жапыште Н. Ильяков «Кыныж» («Шӱкшак») лӱман пьесым воза. Марий писатель-влакын II-шо конференцийыште (1933) Н. Игнатьев Н. Ильяковым Моско гыч толшо А. П. Рябинина дене палымым ышта:

«Самырык прозаикна. Пьесыже уло. Ала ГИХЛ-ыштыда луктыда?»

Тыге тиде пьесе Н. Игнатьев полшымо дене 1935 ийыште Москошто посна книга дене печатлалт лектеш. Тудым Н. Игнатьев шкак редактироватла. Пьесыштыже автор колхоз илыш нерген воза. Самырык колхозник-влак аракам йӱын кийыше вуйлатыше-влакым паша гыч кораҥдаш полшат.

Н. Ильяковын Козьмодемьянск олаште тунемме да пашам ыштыме жапшым иктешлен, теве мом каласыман: самырык автор тӱҥалтыш гычак сылнымутын чыла жанрыштыже шкенжым терга. Да чылаштыжат — поэзийыштат, прозыштат, драматургийыштат икгай виян улмыжым ончыкта. Туге гынат 1934 ийыште, корректор пашам коден, Н. Ильяков Йошкар-Олаш кая. Н. В. Игнатьев тудлан институтыш тунемаш пураш темла. Кугу писатель умылен: рвезе сылнымут деке шӱмаҥын, удан огыл воза, тудлан кушкаш кӱлеш.

«Писатель лияш — шукым палаш кӱлеш»,

— тыгай сугынь дене ужата тудым тунемаш Н. Игнатьев.

Йошкар-Олаште

Йошкар-Олаште 1934 ийыште Марий педагогический институт пелен учительский институтым почыт. Тиде кокияш тунемме заведений шымияш школ-влаклан туныктышо-влакым ямдылен. Икымше тунемме ий гычак тиде институтын литературный факультетыштыже Н. Ильяков тунемаш тӱҥалеш. Тунам педагогический институт ден учительский институтын литературный факультетлаштышт кумдан палыме педагог-влак пашам ыштеныт: В. М. Васильев, Шабдар Осып, Тыныш Осып, В. Т. Соколов... Н. Ильяков дене ик жапыштак шинчымашым налыт М. Казаков, Г. Ефруш, С. Николаев, В. Столяров (Юксерн), В. Рожкин, Чалай Васлий, А. Бик да молат. Литератур творчествым вияҥден колтымаште студент-влаклан Шабдар Осып ден С. С. Опаевын вуйлатыме литератур ушем шке шотан лабораторий лийын.

Тиде жапыште Н. Ильяковын шочыт:«Ната» (Йошкар-Олаште областьын юбилейже годым трагически колышо тӱнян рекордсменкыже парашютистке Ната Бабушкина нерген), лирический почеламут-влак «Садыште», «Тый шыргыжат», «Ойырлымаш». «Юҥго йӱла» поэмыштыже автор 1918 ийыште Йоласалыште тиде кундемеш шочын-кушшо балтиец-матрос Иосиф Макаровым кулак-влакын пуштмышт нерген воза (Кызыт Йоласалыште тудлан памятник шога).

Институтым 1936 ийыште тунем лектын, Н. Ильяков Йоласал школышто пашам ышта, вара Курыкмарий издательствыш редакторлан пура, война деч ончыч угыч школыш пӧртылеш — Виловат школышто марий йылмым да литературым туныкта. Тиде школлаште ты жапыште тунемыныт А. Канюшков, Г. Матюковский. Тунамак Н. Ильяков «Юл ӱмбалне», калыкын йӧратыме мурышкыжо савырныше «Симсӹн-симсӹн», «Великий гражданин» — С. М. Киров лӱмеш, «Владим Владимыч» — В. В. Маяковскийлан пӧлеклыме почеламут-влакым воза. Нунын коклаште романтика шӱлышан «Тайна» почеламут ойыртемалтын. Тудым самырык еҥ-влак поснак йӧратен лудыныт:

Тиды лиалтын тӹ ивлӓн, тӹ жепын,

Кынам миллионвлӓ кыченыт пичалым.

Павыл, тужуркан дӓ кожаный кепкан,

Полкым вӹкыжы командуяш нӓлын.

Бой годым Павыл кола. Тудын йолташыже-влак теве мом пален налыт: нунын командирышт ӱдырамаш — Таня Ларина— улмаш.

Чыла тиде произведений-влак 1940 ийыште поэтын «Стих-влак» лӱман первый почеламут книгашкыже пурат.

Сборникыш тудо йоча-влакланат икмыняр почеламутым савыкта: «Изи шӱдыр», «Каҥаш», «Шошо тӱс», «Угыч школыш»... Тыге писатель йоча литературышкат шке надыржым пышта.

Литератур илыш тӱняшке ошкыл

Н. Ильяков марий сылнымут пашаште нылле ий утла тыршен. Пашажлан акым пуымо семын возымо «Цеверын, Муза!» почеламутыштыжо тыгай строка-влакым лудына:

Цеверын, яратымем, Муза!

Кымлы и ӹрыктышыц тӹнь.

Тек палшышыц кӱшкыла кузаш

Ик и гӹцын весышкы тӹнь.

Мӓ шонна, о Муза, шке жепын

Пиш кӱкшы Аламнерышкат..

Анжена мир вӹкы тӹшецын,

Ывыртен, цила нӹл векат.

Писательын литератур корныш шогалмаштыже пӱртӱс пуымо талант деч посна тыршен тунеммыже, кӱрылтде пашам ыштымыже, шочмо йылме, калыкын сылнымут поянлыкше, илыш-йӱлаж деке кумылан улмыжо полшеныт.

Н. Ильяков сылнымутан литературым моткоч йӧратен, классик-влакын возымо произведенийыштым эре лудын. Тидыже ончыкылык писательлан кугу творческий лабораторий лийын. «Шочмо пӧрт» почеламутыштыжо тидын нерген поэт тыге воза:

Окна воктене шинченам шулалын,

Ужам тораште тӧр ужар пасум.

Ший кече мыйым вӱчкыш, шыр ончалын,

Йырваш пеш сылне, волгыдо, асу.

Тышакын мыйым Чехов ден Тургенев

Вет туныктеныт возкалаш, шонаш.

Мылам тышакын мурыш Пушкин — гений,

Стихлажым лудын Саша Блок тышак.

Н. Ильяков самырыкше годымак М. Лермонтовын, Н. Некрасовын произведенийышт деке шӱмаҥеш, нуным курыкмарий йылмыш кусара. Нуно марий поэтым тыгаяк лӱман почеламут-влакым возаш кумылаҥдат («Шылше», «Кӱртньыгорно»). «Кӱртньыгорно» почеламут Н. Некрасовын темыжланак возымо. Но Н. Ильяков кызытсе вашталтше илышыште кӱртньыгорным ыштымым ончыкта. Тыге поэт возымаштыже контраст йӧным кучылтеш.

Н. Ильяков варажым курык марий йылмыш <nowiki>Н. Некрасовын «Кому на Руси жить хорошо», «Мороз — красный нос» поэмыже-влакым, М. Горькийын «Мать», Н. Островскийын «Рожденные бурей» романыштым, моло лӱмлӧ писатель-влакын произведенийыштым кусара.

Калык поэт Г. Матюковский писательлан кушкаш полшышо вес йӧнымат ушештара:

«Кызытат мый писательын ачажын, Филипп Васильевичын, моткочак сӧралын кутырен да тӱрлӧ нергенат оҥайын каласкален моштымыжым шарнем. Вот тиде йылмызе, юзо гай мут сӱретлыше мастар дык мастар ыле!.. Пайрем ӱстел коклаште Филипп Васильевич ден авамын ваш кутырымыштым калык, пылышым шогалтен, куанен колыштын. Тыгай пайремыш Никандр Филипповичат толеда ыле. Садлан кызыт тудын ойлымашлажым уэш-пачаш лудмем годым тушто эреак ачажын йӱкшым, мут савыртышыжым, мут вӱдылмӧ койышыжым ужам-колам. Икманаш, ончыкылык писатель шкенжын возымо йылмыжлан негызеш ачажын кутырымо йылмыжым пыштен, пыштен веле огыл, творчески вияҥден».

Возымо паша куштылго огыл, тидым Н. Ильяков сайын пален, тидын нерген «Эдемвлӓ дӓ ивлӓ» романыштыже лудына:

«...Миколай... кугу напряжений дене пашам ыштен. Тудо, вуйыштыжо пӧрдшӧ тӱжем мут-влак кокла гыч эн кӱлешан мут-влакшым ойырен, нуным чыла семын строкалашке шындылын, тодын, вашталтылын, суффикс-влакым пуртен да кышкен...»

Мутат уке, Миколайын прототипше автор шкеже улеш. Садлан шукыж годым тӱҥ геройын шонымашыже, позицийже авторын дене икгай лиеш.

«Мый мурем, кузерак илышнаже кажне кечын вашталт уэмеш»

Отечественный сар тӱҥалмеке, Н. Ильяковым вигак фронтыш огыт нал. Виловат школ гыч тудым Йоласалыште лекше «Большевик корно» газетыш кусарат, да поэт тушто статья-влак дене пырля ятыр почеламутым печатла. Нунын коклаште — «Боец-поэт-влаклан». Тудо В. Рожкинын «Поэт йолташ-шамычем» почеламутшым ушештара.

1942 ийыште Н. Ильяковат фронтыш кая. Ындыжым почеламут-влак шочмо кундемыш фронт гыч толаш тӱҥалыт. Сар жапыште тудын поэзийже боевой илышым ила, мемнан салтак-влакым сеҥымашке кумылаҥда, пеҥгыде кӧргӧ виян, ныжылге чонан лияш ӱжеш. Поэт-салтакын чоныштыжат тушман ваштареш кугу шыде шолын, шке шочмо калыкшым, шочмо элжым йӧратымаш витен. Садлан почеламут-влакат пеш сылне, ныжылге шочыныт, лудшо-влакын чоныштым сымыстареныт. Тыгай улыт поэтын сар тул коклаште возымо «Фронт гыч серыш», «Омо», «Русь», «Шочмо пӧрт», «Германий гыч», «Авамлан» да моло почеламут-влак. Пытартыш почеламутышто поэт аваж нерген воза. Шоҥгыеҥын чонжо йӱла: кушто улыт эргыже-влак?

Почела-почела кайышт лектын

Нылытын. Ынде ныл ий эртен.

Тыйым, шоҥгым, коденыт шкететым,

Нуным тые илет шарналтен.

Мый палем, тый, пӧртӧнчыкӧ лектын

Куптыр кидым саҥгашке пыштен,

Пеш ончет ты пасу корно велке,

Но иктат огеш тол тый декет.

Код чеверын, чотшак ит коляне,

Миена, вучен иле, авай.

Мирым ме кондена мландӱмбак,

Илышна адакат лиеш сай.

Сар жапыште поэт мыскара ден койдарчык сынан ятыр почеламутым воза. Поэт тушманын койышыжым койдара, лудшылан тудын чын тӱсшым почын ончыкта. Тыгай улыт «У Европышто тошто совещаний» — кузе Гитлер да тудын вассалже-влак Хорти, Тиосо, Петен, Муссолини да молат Русь ӱмбак кержалташ ямдылалтыныт; «Кузе барин лакейым поктен луктын» — кузе Гитлерын лакейже генерал Браухич Моско деран «ямден лучший армим!»; «Кок ефрейтор» — нуно Российыш пояш каят, да мӧҥгеш чакнашышт — «юмо, йолым пу!»:

Эх, и колтат пӹсын,

Мардеж веле вӹса...

Цӓкнаш вӓрна пӹтыш,

Ямына мӓ пӹтын...

А теве Лаптин Иван поэме вошт мыскара дене шыҥдаралтын. Руш салтак, мутат уке, вес фамилиян огыл — Лаптин. Тудо «кая Берлиныш фридын вуйым лицаш (эмлаш)...» Поэмыште мыскара ситуаций уке, но тудо пӱтынек мыскара шӱлышан:

Лаптин, шаналталын,

РПГ запалым

Шӹнда, кидыш кыча,

Танк лишеммым выча.

Шӱды, кымлы, коклы...

Лаптин шуэн колта

Танкышкы гранатым

Дӓ привая матым.

Трӱкок шӹкш дӓ салым...

Мать моя, шагалын!

Але:

Теве Берлин йӧреш!..

Йӧреш, йӧреш, йӧреш!..

Йӧреш дӓ кенвазеш,

Кидым шӓрен вазеш.

А Лаптин Иван «кым гӓнак шӹвалеш — Восток век сӓрналеш».

Война жапыште И. Ильяковын шӱм-чон лирикыжат вияҥеш. Пушко лӱйылтмӧ годымат шӱшпык муро огеш кӱрылт манме семын, еҥ-влак йӧратымым чарнен огытыл, келшымаш, йӧратымаш салтакын вийжым ешарен, кумылжым нӧлтен, сеҥымашке ӱжын. Тыгай улыт «Симочка», «Чеверын код», «Таҥемлан», «Кӱ вуйнамат?», («Кӧ титакан?») да моло почеламут-влак.

«Кӱ вуйнамат?» — пӱтынек моральный темылан. Ялысе ӱдыр Анна Петя лӱман рвезым йӧрата. Но Петя фронтышто Таня сержант дене вашлиеш, ӱдыр тудым бой годым сусыргымекыже утара. Нунын коклаште йӧратымаш ылыжеш. Но автор Петямак титакла: «Шӱмешет вес тул пижеш гын, тый тудым йӧртен мошто», — ойла поэт.

Н. Ильяков война деч ончыч прозышто ятыр пашам ыштен. Тудын ойлымаш-влакше тӱрлӧ тема, оҥай сюжет, яндар йылме дене ойыртемалтыныт. Тидын шотышто Н. Игнатьевын возымо традицийжым умбаке шуйышо коклаште Н. Ильяков ончыл радамыште лийын. Сар жапыштат тудо прозо дене возымым ок чарне. Тыгай улыт тудын «Фронтовой запискыже-влак» — кӱчык, чатката, чумыраш новелле аршаш. Войнаште мо лиймым автор фронтовик семын ужын моштен да художник семын почын пуэн. Тиде кӱчык ойлымаш-влак лудшын чонжым вургыжтарат, шӱмеш келге шонымашым кодат. Тушто шуко геройжо-самырык ӱдыр ден рвезе-влак. Нуно тушман ваштареш моштен кучедалыт. Мутлан, лейтенант Маргос («Лейтенант Маргос»), снайпер Лиза Рудько («Снайпер»), майорын ӱдыржӧ Соня («Сусыртымо пеледыш»), Иван Печкин («Шӱлыкан мыскара»)... Шонымашышт нунын волгыдо, пеҥгыде: шочмо элым, орланыше калыкым тушман деч утараш, пиалан илышым пӧртылташ.

Н. Ильяков Кугу Отечественный сарыште тыглай салтак семын сеҥымаш кече марте лиеш. Тудын сар корныжо 1942 ийыште, Калининский фронт гыч тӱҥалын, Чехословакий да Германий вошт эрта. Тушман дене лӱдде кредалмыжым III-шо степенян Слава орден, «За отвагу», «За боевые заслуги» медаль-влак дене палемдат. Сеҥыше-влак шочмо элыш толыт. Н. Ильяковат тыныс пашаш пӧртылеш.

Н. Ильяков тыныс илышыш пӧртылеш

Сар деч вара ондак Книга издательствыште пашам ышта, икмыняр ий Козьмодемьянск оласе музейын директоржылан шога, Йоласал школышто туныкта, 1954 ий гыч писатель-профессионал семын пашам ышта.

Сар деч варасе ийла — писательын творчествыжын утларак лектышан жапше. Тушто почеламут ден поэме деч посна кугу верым прозо произведений-влак налыт.

1946 ийыште сар жапысе почеламут ден поэме-влакшым Н. Ильяков «Салыман ивлӓ» («Тулан ий-влак») сборникеш печатлен луктеш. Сар деч ончыч возаш тӱҥалме «Опак Микита» поэмыжым умбакыже шуя да тудым романыш савыра. Тунамак ятыр почеламут ден поэмым воза.

Н. Ильяковын поэмылаштыже (марий поэзийыште, векат, тудо эн шуко поэмым возен) мемнан кундемнан илышыже панораме семын сӱретлалтеш. Кугу Октябрь деч ончычсо марий ялын илышыжым «Папа» («Ковай») поэмыште ужына. «Йынгы йыла» поэмыште граждан сар годсо шучко ий-влак эртат. Комсомолец Михӓла тыгаяк лӱман поэмыште у илышым ялыш пуртымо верч тырша. Кугу Отечественный сар жапысе событий-влак нерген «Луаткок мыры», «Лаптин Иван» поэмылаште пален налына.

«Ик солаштышывлӓ» («Ик ялысе-влак») поэме-повестьыштыже автор марий ял илышым кумдан ончыкта. Поэме тӱҥалтышыште герой-влак тунемыт, пашам ыштат, ял илышым саемдат. Да теве война. Моряк Арсений Волков, врач Варвара Белова, музыкант лияш шонышо майор Евгений Тойбатр сар корным эртат. Ӱдырамаш ден шонго-влак, Евгенийын ачаже яллан полшат. Софи колхозым вуйлата... Сар деч вара герой-влак вашлийыт, тунемыт, пашам ыштат. Самырык мужыр-влак коклаште умылыдымашат лиеш. Но илыш чылажымат шке верышкыже шында.

Сар деч вара мӧҥгӧ пӧртылшӧ фронтовик-влакын шолдыргышо ял озанлыкым йол ӱмбак шогалташ тыршымышт нерген «Пӹтариш ашкылвлӓ» («Тӱҥалтыш ошкыл-влак») поэмыште лудына. Ял да колхоз илыш, тӱрлӧ конфликт-влакым сеҥен, ончыко кайыме нерген автор «Вайсона», «Поленовын солаш толмыжы» поэмылаште почын пуэн. Кокымшо поэмыже «Опак Микита» роман дене кылдалтын. Ме тыште романысе герой-влакым — Микитам да Поленовым ужына. «Тӹтыра лошты» («Тӱтыра коклаште») — сектант-влак кидыш верештше ӱдырым утарыме нерген — йӧратымаш темылан возымо поэме. «Эдемын кишажы» («Айдемын кышаже») — автобиографий сынан поэме. Тудым поэт, тӱҥ факт-влакым шке илышыж гыч налын, иктешлыме семын возен.

Н. Ильяковын почеламут дене возымо пытартыш кугу произведенийже — «Орловвлӓн семняшты» («Орлов-влакын ешышт») поэме адакат поэтын йӧратыме темыже — марий ял илышлан пӧлеклалтын. Кызыт тыште у еҥ-влак кушкыныт, нуно пашамат у семын ыштат, еш илышым чоҥымашкат у шӱлышым пуртат.

Н. Ильяков нине поэме-влакым возымашке пеш шуко тыршымашым пыштен. Нуно мемнан илышнам тӱрлӧ могыр гыч оҥай содержаний гоч ончыктат, тӱрлӧ койышан, характеран герой-влак дене палымым ыштат. Тунамак нуно пеш куштылгын лудалтыт. Автор нуным возымаште калык йылмылан эҥерта, шуко сылне образ, тӱрлӧ формо (южгунам ик поэмыштак) нуным сӧрастарат.

Н. Ильяков марий пашазе-влак нергенат произведенийым возен

Тиде — «Чодыраште» повесть. Шеҥгелан кодшо лесоучасткыш у пашаеҥ — фронтовик Толоконцев толеш, коллективым, угыч чумырен, йол ӱмбак шогалта, пеш кулешан чодыра продукцийым лукмашым йӧнештарен колта. Тыгай паша чодырам руышо-влакын кумылыштым нӧлта, шонымашыштымат вашталта. Повестьым автор 1958 ийыште «Дружба народов» журналеш (Москва) рушла печатлен луктеш; варажым тудо повесть негызеш пьесым воза, да марий театр тудым модын ончыкта.

Авторын вес повестьше — «Шӹргым яратышывлӓ» («Чодырам йӧратыше-влак») — чодырам руышо огыл, а шындыше-влак нерген. Тиде пашан кӱлешлыкшым умылен, комсомолец-влак лӱмын бригадым ыштат, сай сеҥымашыш шуыт, кеч нунылан шагал огыл туткарым да нелылыкым сеҥаш перна.

Н. Ильяковын илымыж годым печатлалт шуктыдымо «Орланымаш» повесть архивеш аралалт кодын. Тыште автор ялысе самырык еҥ-влакын пашашт да йӧратымашышт нерген ойла. Ольга ден Вайсу тракторист улыт. Пашаштышт чыла сай. А вот йӧратымаш шотышто икте-весым умылыдымаш лектеш. Чынак, мучашыште герой-влак угыч пашам пырля ышташ тӱҥалыт. А илышыште кузе, вашлийыт мо? Тыгай йодышым автор герой да лудшо-влак ончылан шында. Тиде авторын пытартышлан возымо произведений-влак кокла гыч иктыже. Повесть моткоч сылне, яндар йылме дене ойыртемалтеш.

Калык коклаш шарленыт писательын шуко ойлымашлаже — «Бухгалтер Контокорентов», «Онтон Иван», «Йоҥылыш ыштенам», «Самсонов», «Толстоухов», «Иван Арсеньевич», «Вуйлатыше» да молат.

Н. Ильяков шкенжым драмыштат терген. Кӱшнӧ ончыктымо «Чодыраште» драме ден «Кыныж» («Шӱкшак») комедий деч посна тудо «Иосиф Макаров» драмым возен.

Н. Ильяков йоча-влакымат монден огыл

Поэзий денат, прозо денат нунылан оҥай произведений-влакым возен коден: шуко почеламут, кум йомак — поэме да ятыр сылне ойлымаш.

Писательын илышыже 1967 ийыште жап деч ончыч кӱрылтын гынат, тудо чапле лектышан илыш-корным эртен. Сылнымут пашаш 30-шо ийлаште, марий литератур ден культурын йол ӱмбак шогалме жапыште, ушнен, 1937 ийысе репрессий деч вара Н. Ильяков гай талантан самырык автор-влак марий литературылан эҥертыш лийыныт, шке пашашт дене тудым умбакыже вияҥденыт. Вет творческий корныш шогалаш нунылан мемнан классик-влакна — С. Чавайн, М. Шкетан, Н. Игнатьев, О. Шабдар да молат полшеныт.

Н. Ильяков шке туныктышыжо, писатель йолташыже-влак нерген сай шарнымаш-влакым возен коден. Тыге ме шкеже да писатель йолташыже-влак Н. Игнатьев, Ш. Булат, В. Патраш, К. Беляев, П. Першут да моло нерген шуко кӱлешан да оҥай факт-влакым пален налына.

Тынар шуко пашам ышташ, тӱрлӧ жанран произведений-влакым возаш кугу талантат ок сите. Тидлан шочмо элым, шочмо калыкым уло чон дене пагалаш да йӧраташ кӱлеш.Тиде нерген писатель шкежак каласен:

Яратем мӹнь туан лыкемжым,

Кыце ярата ӹдыр тӓнгжым,

Дӓ каждый тӹдын анзылтемжы

Пишок ӹвырта мӹньын йӓнгым.

Ош ломбы каеш ли сӹнзаэш

Ӓль клуб кӹньылеш ныр кӓтаэш,

Ӓль тӓнгем киндым шукым нӓлын...

Цила ӹвырта шӱмем шокшын.

Тӱҥ произведенийже-влак

Айырен нӓлмӹ произведенийвлӓ: 3 том доно лӓктеш [Собрание сочинений: в 3-х томах]. Йошкар-Ола, 1992-1994.
Вайсона: поэма // Ончыко. 1955. № 5. С. 37-46.
Ивановын рассказвлӓжӹ // Кырык сирӹштӹ, Йыл тӹрӹштӹ. Йошкар-Ола, 1967. С. 75-94.
Иосиф Макаров: драма // Ончыко. 1958. № 1. С. 34-65.
Комиссар: изи годым: повесть. Йошкар-Ола, 1991. 28 с.
Корнышто: ойлымаш-шамыч [В пути: рассказы]. Йошкар-Ола, 1953. 64 с.
Кыныж: пьесе [Мусор], М., 1935. 40 с.
Луатик кролик: тетялык шайыштмашвлӓ [Одиннадцать кроликов: рассказы для детей]. Йошкар-Ола, 1962. 40 с.
Мары дон пирӹ: ямак [Мужик и волк: сказка]. Йошкар-Ола, 1960. 12 с.
Опак Микита: поэма. Козьмодемьянск, 1946. 76 с.
Опак Микита: поэме. Йошкар-Ола, 1979. 112 с.
Опак Микита: поэме. Йошкар-Ола, 1993. 112 с.
Пӓлӹмемвлӓ: шайыштмашвлӓ дӓ повесть [Мои знакомые]. Йошкар-Ола, 1959. 144 с.
Салыман ивлӓ: стихвлӓ [Пламенные годы: стихи]. Козьмодемьянск, 1946. 108 с.
Стихвлӓ [Стихи]. Козьмодемьянск, 1940. 52 с.
Творчество: роман. 1-шӹ кн. Козьмодемьянск, 1947. 132 с.
Шочмо мландем: поэма ден почеламут-шамыч [Родина земля: поэма и стихи]. Йошкар-Ола, 1951. 88 с.
Эдемвлӓ дӓ ивлӓ: роман [Годы и люди]. Йошкар-Ола. 1-шӹ кн. 1957. 382 с.; 2-шы кн. 1961. 300 с.; 3-шы кн. 1969. 132 с.

Вес йылмылаш кусарыме произведенийже-влак

Алам-Нер…: стихи / пер. на рус. С. Поделкова // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1970. С. 99-106.
Бор метелью запушило: стихи / пер. на рус. В. Цыбина // Песня, ставшая книгой. М., 1967. С. 430.
В марийском лесу: повесть / пер. на рус. Н. Москвина // Дружба народов. М., 1953. № 5. С. 6-45.
Зеленое золото: повесть / пер. на рус. Н. Москвина. Йошкар-Ола, 1958. 68 с.
Иван Антонович; Снайпер: рассказы // Родник. М., 1961. С. 116-126.
Комиссар: рассказы о детстве / пер. на рус. А. Спиридонова. Йошкар-Ола, 1991. 28 с.
Кто виноват; Раненый цветок: рассказы / пер. на венгер. К. Силаши // Форраш. Будапешт, 1963. С. 165-179.
Портфель / пер. на рус. В. Муравьев // Рассказы марийских писателей. М., 1961. С. 113-117.
Сам виноват: рассказ // Дружба народов. М., 1955. № 2. С. 103-108.
Стихи и поэмы. Йошкар-Ола, 1954. 144 с.

Театр постановкыжо-влак

Чодыраште [В лесу : драма] / Абт. Н.Ильяков, Г.Матюковский. Мар. театр. 1954.
Иосиф Макаров : драма. Мар. театр. 1957.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Георгина М. Никандр Филиппович Ильякова // Очерки истории марийской литературы. Йошкар-Ола, 1960. С. 359-408
Георгина М. Поэтическое творчество Н. Ильякова // Труды МарНИИ. Йошкар-Ола. 1957. С. 51-76
Гринева Н. Большая тема маленького рассказа // Мар. правда. Йошкар-Ола. 1955. 12 апр.
Зайниев Г. Сусыргышо чон // Марий Эл. Йошкар-Ола. 2000. 19-22, 28, 29 дек.; 2001. 4 янв.
Зайниев Г. Эмганыше чон // Марий Эл. Йошкар-Ола. 1998. 3 нояб.
Иванов И. Соок ум кӹчӓлмӹ корны // У сем. Йошкар-Ола. 1993. №4. С. 109-111
Ильяков Н. Ф. Опак Микита: Роман / Курыкмарла гыч кусарыме. – Йошкар-Ола: Марий книга савыктыш, 1993. – 112 с.
Канюшков А. Писатель-патриот // Марий коммуна. Йошкар-Ола. 1983. 28 окт.
Королева Е. Муса Джалиль гаяк геройнам йомдарен кодышна // Марий Эл. Йошкар-Ола. 2000. 24 март
Малинова К. Опираясь на традиции // Мар. правда. Йошкар-Ола. 1983. 28 окт.
Малова В. Курыкмарий йылме мастарын юзо вийже // Ончыко. Йошкар-Ола. 2002. №3. С. 183-186
Матюковский Г. Курым дене тӧр // Арслан тукым. Йошкар-Ола. 1985. С. 81-87
Матюковский Г. Писатель с горной стороны // Мар. правда. Йошкар-Ола. 1993. 28 окт.
Сильдушкина Н., Федосеева Н. «О, малын вӓл лӹмдӓлтӹнӓм поэтеш?» // У сем. Йошкар-Ола. 2003. №4. С. 4-20
Федосеева Н. Идейно-художественные особенности поэтики Н. Ильякова // Игнатьевские чтения. Йошкар-Ола, 2005. С. 224-228
Шурканова Т. Кырык маары поэт-писатель Н. Ф. Ильяковын творчествыжы // Родина верц. 1945. №5. С. 81-93
Юадаров К. Курымжы кредӓлмӓшеш эртен // У сем. Йошкар-Ола. 2003. №3. С. 123-133
Юадаров К. Никандр Ильяковын ӹлӹмӓш корныжы. Йошкар-Ола, 2005. 12 с.

Чап

СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1940).
^[1] III степенян Чап орден.
^[2] «Лӱддымылыклан» медаль.
^[3] «Бойысо суаплан» медаль.
Марий АССР Президиум Верховный Советын Чапкагазше (1951,1958).

Кылвер-влак

Литератур

Марий литератур: 9 класс. 1994. С. 136-149.
Патыр курым. Кырык мары антологий. Йошкар-Ола, Книгам лыкшы мары издательство, 1980.
Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 284-287.

Важ-влак

[1] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[2] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[3] Электронный банк документов «Подвиг народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.».

[1]

[2]

[3]