Волжский районысо пайрем йӱла муро-влак

Тошто жап дене кылдалтше муро-влак

Шорыкйол пайрем

Шорыкйол толеш пура йÿаш,

Ўярня толеш мунчалташ,

Кугече толеш лÿҥгалташ.

Семык толеш тан кучаш.

Идалыкын икымше пайремжылан Шорыкйол шотлалтеш. У ий деч вара ик арня гыч 7 январь ыште Шорыкйол пайремлан ямдылалтыт. Икымше кас гычак ÿдыр ден рвезе-влак чумыргеныт, калык ончыко нуно шорыкйол маска лийын лектыныт. Суртоза-влак шорыкйол маска лийын коштшо ÿдыр ден рвезе-влакым пура да пÿкш дене сийленыт.

Шорыкйол годым пеш оҥай театрализованный модыш-шорыкйол маска, тудак Васли-мöчöр лийыныт. Рвезе ден ÿдыр-влак, шолып погынен, шке коклашт гыч иктажшым «маскам» ыштат: вуйышто – тÿрка упш, тÿрлö вынер маске (ончычшо кумыж дене ыштыме), капыште – савырен чиктыме ужга але тулуп, йолышто – портышкем, южгунамже портышкем ÿмбач тÿжвакыла межан коваштым пÿтырымö, кидыштыже тоя. Тудо йÿкымат ок лук – ынышт пале, шкеже маскала тарванылаш тöча. Маскам рвезе -ÿдыр-влак пöрт еда вÿден коштыт, тудлан суртоза-влак тÿрлö йодышым пуат: шурно могай шочеш тÿла, еш кузе илаш тÿҥалеш. Шорыкйол маска мо лийшашым кидше дене, тарванылмыж дене ончыкта, мом умылаш ок лий гын, тудым вÿден коштыктышо «озаже» кусара. Маскам пÿкш, мÿгинде, кампетке, когыльо дене сийлат, пеленже пуэн колтат. Южгунам кугырак рвезе-влак «ия маскам» ыштат да йочам, ÿдырамашым лÿдыктыл коштыт. Кунар тиде пайремыште онай, воштылтышан модыш да кончыш, тунар весела. Шорыкйол арняште ÿдыр-влакын нигунамсе деч мужедме лийын. Вет капеш шушо ÿдыр содоррак марлан лекнеже, мутает гын, киен кодат да шоҥго ÿдыр лият. Тений марлан лекташ пиал лиеш гын, кöлан, мо пашам ыштышылан, поянлан але нужналан, поро чонанлан але ия гай осоллан? Чыла тидым кызыт веле мужедыт, вес кечын мужедме чын огыл. Ӱдыр-влак шорыкйол арняште кузе гына огыт мужед! Теве ик оҥай, пеш раш ончыктышо мужедме йöн. Йолташ ÿдыр-влак кастене ик пöртыш погынат, кÿвар ÿмбалан кумыжым, талингам, чаркам шындылыт, туштыжо окса, кагаз, шурно пырче, вÿд да тулеч молат. Вара кашташте шинчыше малыше чыве-влакым кучен пуртат, кÿвар ÿмбак колтат. Южо ÿдырлан эн чылдырий, эн йорга марий логалеш – ала куанаш, ала шорташ… Чыве-влакет изиш ушым налыт да талиҥга ден кÿмыж коклаште кошташ тÿҥалыт, теве иктым, теве весым чÿҥгалыт. Чыве оксам чÿҥгалеш – ÿдырын марийже поян лиеш, пырчым – киндан, кагазым – кнагаче, вÿдым – арака логар… Южгунам тыгай мужедмашке рвезе-влакымат пуртат. Мужедыт качын пöрт йымалне воштончыш да сорта дене, корнывожышто йÿк йÿаным, окна йымалне пöртысö еҥ-влакын мутыштым колыштыт да тулеч молат. Шорыкйол пытартыш кастенже ÿдыр-влак иктеш погынат, лектыш шорыкйол пурам шолтат, весела пайрем дене чеверласат.

Шорыкйол такмак-влак.

Идалыкеш ик гана

Мöр пеледыш пеледеш.

Идалыкеш ик гана

Шорыкйол пайрем толалеш.

Ужар шудо молан шочеш,

Ушкаллан пукшаш огыл мо?

Шорыкйол пайрем молан толеш,

Йÿаш-кочкаш огыл мо?

Айста рÿжгö мурена,

Ӱдыр-рвезе-шамыч.

Айста рÿжгö эртарена

Теле шорыкйол пайремнам.

Ӱярня пайрем

Ӱярня – йор-йор,

Мелна – чыж-чож,

Волак – лып-лоп.

Теле пытымым, шошо толмым Ӱярня пайрем увертарен. Ӱярня пайрем ушкал лийме, ушкал уйым шушмо дене кылдалтын. Ӱарня эре ик числаштак ок тол, куснылеш. Тудым ожнысек Шорыкйол деч шым арня вара шотлат. Пайремым эртараш марий калык ончылгоч ямдылалтын. Кугу пашам ыштен пытарен, мончаш пурен, мелналан руашым шынден, кишан шорым ямдылен. Мемнан районыштына тудым ик арня пайремлат.

«Кажне пайремын – шке чесше», ойлат калыкыште. Ӱярня годым ÿстембалне команмелна, нöшмö перемеч, пареҥге перемеч, туара, ÿяча да тулеч молат пушланеныт. Самырык мужыр гын, ача-авашт дек ÿян мелнам кочкаш коштыныт.

Икымше кече кумалтыш кечылан шотлалтын. Эрден эрак коҥгаш олтеныт, мелнам куэштыныт. Мелна воктене шокшо шöрым шынденыт, тушко ушкал уйым пыштеныт. Вара суртоза кумалтыш мутым ойлен.

Кокымшо кече курык гыч мунчалтыме кечылан шотлалтын. Ко його огыл, эрден эрак курыкыш миен да мунчалтен волен, свежа вудым конден. Икманаш, шке чолгалыкшым пашаште ончыктен.

Кумшо кече – имне дене кудалышме кече. Имне пугыш яндар йӱкан онгырым сакен, ял мучко мурен-шӱшкен кудал савырненыт.

Вара кок кум кечыже мӱндырнӧ илыше родо-шамыч деке унала коштыныт да кудымшо-шымше кечылан пайремым ужатеныт. Моло пайремым огыт ужате, а Ӱярням – эре ужатат. Ӱярням ужатыме кече – рушарня. Пайрем ужатымаш тыге эртен. Мончаште мушкылтын да ырен могырыштым кандареныт. Пайрем эртарыме верым сылнештареныт. Мучашлан олым чучелым ыштен йÿлалтеныт. Теве тиде мом ончыкта: чыла осалым йÿлалтен колтымо, тÿрлö черым пытарыме, осал шÿлыш эртыже корныжо дене, мыланна ынже логал. Пытартышлан «Осалже кайже, сайже мылам кодшо» манын, тул гоч тöрштат.

Ӱярня муро-влак.

Ӱярня, тый, ÿярня,

Сайын тыйым вашлийна.

Ӱй, мÿй, мелна дене,

Ӱача да муно дене

Тыйым меже моктена.

Курык гыч мунчалтена

Да мелнажым кочкына.

Ӱярня йор-йор-йор,

Ой, йор-йор-йор,

Ӱярня йор-йор-йор.

Ӱярня модыш-влак.

«Тöрштылмаш»

Йоча-влак сигнал почеш ик йол ÿмбалне тöрштылын савырнышаш улыт. Сеҥышыш тудо команде лектеш, кудо ончыч савырнен толеш. Издер дене модмаш пеш кугу модмашеш ожнысек Ӱярня пайремыште шотлалтын.

«Издер дене модмаш»

Ик йоча лап шинчын, издер лиеш, весыже кок кидшым кучен шупшын кая. Тыге кок командыжат сигнал почеш каят. Ончыч толшо команде сеҥымашыш лектеш. Тошто калык модыш мутлан тыге ойла: Ӱярня вараште мучаш марте волен кертат – ÿмырет кужу лиеш.

«Вара воктен ошкедымаш»

Кок командысе йоча-влак сигнал почеш кÿварыште кийыше вара воктене ошкедат.

Кугече пайрем

Кугече пайрем нерген посна статья уло Кугече пайремлан ямдылалтмаш сурт кöргым эрыктымаш гыч тÿҥалеш. Коҥга, тÿньык, кÿвар, пырдыж – чылажат ару лийшаш. Кудывечым, уремым, тошкемымат ÿштын шындыман. Шуматкечын нулго укш-влакым омса ÿмбаке, ÿстел йымаке пыштат. Тыгакак шуматкечынак кастене Кугече мончам олтат. Кугече пайрем рушарнян кечын модын, шыргыж лекмыже дене тÿҥалеш. Изижге-кугужге кече лекмым ончышаш. Кече деч шкен «желанийым» ойлет, ушым, тазалыкым йодын кертат. Кугечылан тÿрлö шÿрашан овартыш мелнам, коман мелнам, торык да шыл кöрган когыль-влакым кÿэштыт. Кугечылан тыгак муным чиялтат, кö пеледыш дене, кö шоган дене. Сорта шыште гыч пÿтырымö лийшаш. Пайремлан у ош вургемым чият. Ӱстембаке, ош вынер солыкым шарен, кумалтышым йöрым шке радамже дене шындат: эн ончычак тичмаш сукырым, вара молыжым, пытартышлан пура коркам шындат.

Тенийсе чевер муным сурт оза юмолукыш тыге манын пышта: «Поро суртпечем, еш кышкарем муно гай чулыраш пиал дене шогышт». Юмылан юмылтымо деч вара кочкаш веле тÿҥалман. Пайремым пура гыч тÿҥалман. Коркам эре кид дене кучат.

Кугече – ÿшаным кондышо пайрем. Эрдене эр кынелын, могай игече лийшашым умылаш тыршат.Тиде кечын марий-влак, шке кугезыштым шарнен, сортам чÿктеныт, нунын деч тыматле илышым, еш пиалым, сурт поянлыкым йодыныт, тошто марийым кычкырат, колышо лишыл еҥым,родым шарналтат, шужо маныт. Ӱстембаке тÿрлö сийым луктыныт: кужгиндым, туарам, мелнам, шыл когыльым, пурам. Тыгай тошто годсо йÿла дене кылдалт шогышо мурат аралалт кодын:

Куэ лÿҥга, куэ лÿҥга.

Куэ лÿҥга гын, ямле.

Шочшем-влак, мемнан дене

Теат лийыда гын, ямле.

Суртоза, лишыл еҥже-влак могырыш савырнен, шыман шуйдарен муралта:

Ешем-влак, шергаканем-влак,

Шичса, кочса шер теммеш.

Теве чевер муныжымат чиялтенам,

Пуражымат подылде ида кодо. [Информант В. Н. Поликарпова, 1930-шо ийыште шочын].

Агавайрем пайрем

Агавайремым ожнысекак шошо ага паша деч ончыч але пасу пашам пытарен, у тылзе шочмеке эртареныт. Агавайрем – волгыдо пайрем. Тудым кок-кум кечым палемденыт. Нине кечылаште кугу йÿк-йÿан шургымаш, моло уда койыш лийшаш огыл, кочывÿдымат йÿаш огеш лий. «Ава Юмо-влаклан кумалме годым шала койышым кояш огеш лий, тудо шке шотшым пеш эскера, йÿын коштат гын, чыла кумалмет арам лиеш, илышетат кумыкталт кертеш», – ойленыт онаеҥ-влак. Пайрем кечын эр кынелын, мончаш олтат, команмелнам кÿэштыт, торык подкогыльым шолтат, торык дене коҥга когыльым ыштат, туарам, моло кочкышым ямдылат, муным шолтат, но шылан кочкышым огыт ыште, кокымшо кечынже кол шÿрым шолтеныт.

Агавайрем деч ик-кок кече ончыч, кугурак еҥ-влак отыш толын ончал каят, идалык мучко пушеҥге йöрлын гын, тудым корандат, олымбалым, ÿстелым тöрлатен кодат, тул олташ олмым ямдылат. Отышто кугу шоҥго писте шога. Агавайрем кумалтышыш мийыше-влак эн ончычак тиде писте ваштареш шогалыт. Лÿмын келыштарыме верышке тулым олтат. Шоҥго пистын укшешыже 3 тÿрлö солыкым сакат. Писте ваштареш мийыше калык рат дене шогалыт да кажныже тыгай Юмо-влакым сöрвалаш тÿҥалыт: Ош Кугу Юмылан, Кÿдырчö-волгенче Юмылан, Мардеж Онлан, Мланде Авалан лÿмден кумалыт. Кажне Юмылан посна сортам чÿктымö. Мöнгö гыч намийыме тÿҥ кочкышым, сырам, чевер муным, салмамуным пурлын пелештыме. Нине кажне кочкыш гычын изишак катен налыт да тулышко шуат. Чыла тиде кÿшкö Юмо деке кÿзыжö манын шоненыт.

Сорта тул йÿлмым вучен, намийыме кочкышым кочмеке мöнгö тарваненыт. Намийыме кочкышым мöҥгеш кондаш огеш лий. Ото гыч лекме деч ончыч, чыла шÿкым поген тулыш кудалтеныт да вуйым савеныт, вара кум гана ото йыр савырнымеке мöнгö тарваненыт.

Кастене лÿҥгалтыш да тÿрлö моло модыш дене модыт. «Солык пуэн» модыш дене Агавайрем пайремыште гына модыныт.

«Солык пуэн»

Ӱдыр-каче-влак уремлан кутынь рат дене шогалыт. Ик мучаш гыч коктын лектын, вес мучашышке, солык кучен шогышо деке куржыт.

Шочмо ял памаш улмо годым

Ок кÿл мыланем пуч вÿдет.

Агавайрем солыкет улмо годым

Ок кÿл пазар солыкет.

„Лÿҥгалтыш”

Тошто марийын паша пайремже, Агавайрем денат кылдалтше. Каныш годым самырык тукым лÿҥгалтыш йыр погына. Кажныже ик чиялтыме муным пуа да шÿм-чонжым пырткыкта.

Агавайрем кумалмаш гыч пöртылын, кочкын-йÿын теммекышт, чыланат уремыш лектыт, идымышке каят да муным лакылашке пöрдыктен, муно ден муно але мече дене ваш ыштен модыныт. Эн торашке пöрдын кайыше муно мландым иландарымым да шурно озым кужу лийшашым ончыктен. Южо вере муным кÿшкö кудалтен модыныт. Эн кÿшкö кудалтышын илышыже утларак воранышашым ончыктен. Тыште шер теммеке, адак агавайрем отыш каят да лÿҥгалтышыште жапым эртарат. Лÿҥгалтыше-влак тореш кашта деч кÿшкырак кÿзаш тыршеныт. Пуйто тыге ыштыме дене чонет утларак кана да пашалан чулым лият, шурно озымет кÿкшö лиеш. Агавайрем деч вара лÿҥгалтышым шалатен йÿлалтат улмаш.

Семык пайрем

Семык – шочмо калыкнан ик эн жаплыме да йöратыме пайремже. Семык толмо дене кеҥежын толмыжым умылена. Кеҥеж пагыт ятыр тыглай огыл йÿлам конда. Нуно эше кугезына-влакын тыглай огыл тÿня умылымашышт дене, еш кокласе илыш дене кылдалтыныт. Ожнысо йÿла радам тыгак мер калыкын илыш радамжым йöнештарен колташ, родо-тукым дене пеҥгыде кылым кучен, келшен илаш полшен.

Йÿла радам ожно пайремын чыла кечыштыжат шукталтын. Радамым кажне айдеме, еш, тукым шуктышаш улмаш.

Вÿргечын да изарнян – пайремын тÿҥ кечылаштыже, кугезына-влак вес тÿняште улшо родыштым унала вучен вашлийыныт, мончашке пуртеныт, тукымышт дене пырля уштеныт, тыгодым кажне тоштыеҥлан сортам чÿктен, уштымо кочкыш-йÿыш дене сийленыт, вара ужатен колтеныт.

Вÿргече гыч изарняш вончымо йÿд осал вийын озаланыме жаплан шотлалтын. Тудо уда шоныш дене суртышко ынже логал манын, оза-влак кöгöн дене омсам петыреныт, тулым ылыжтеныт, шке суртыштым, ялыштым ороленыт, тÿрлö йÿк-йÿаным луктын, осал шÿлышым поктеныт. Самырык-влак ты йÿдым мыскарамат ыштылыныт, рвезе-влак, мутлан, капка ончык пырням ораленыт, леведыш ÿмбак кÿзен, тÿньык рожым петыреныт, мончаште вÿд подым кумыктен кертыныт. Варажым тÿшкан олыкыш воленыт да ÿжара нöлтмеш модын, мурен-куштен эртареныт, ÿдыр-влак пеледышым погеныт.

Пайрем годым калык ятыр ойöрöм эскерен: мланде пашам ышташ огеш лий улмаш, ÿдырамаш-влак шÿртым чиялтен, вынерымат ошемден огытыл. Ты чарымым шуктыдымо койыш шолемым але тÿтаным пасушко конден кертын. Кугарня, калыкыште тудым лопка Семык маныныт, тÿшкан жапым веселан эртарыме кече лийын. Мер калык кÿсле, шÿвыр сем почеш капкылым лывыртен, чоным куандарен. Ӱдыр-рвезе-влак самырык пагытыштым ончычсо семынак веселан эртареныт. Тиде кечын чÿчкыдынак сÿанымат тарватеныт. Шуматкечын але рушарнян пайрем мучашлалтын. Тынеш пурышо марий-влак рушарнян Трочыным пайремленыт, а шочмо – мланде шочмо кечылан шотлалтын. Тидын деч вара яра кеҥеж але сыҥса жап (уржа пеледме, шыркам колтымо пагыт) тÿҥалын. Тудо 2-3 арня шуйнен. Тиде жапыште мланде пашам ышташ чаралтын.

Кызыт Семык пайрем шуко шотышто тошто сынжым йомдарен, но туге гынат посна йÿла-влак аралалт кодыныт. [Информант Р.И. Бойкова, 1932-шо ийыште шочын].

Еш илыш дене кылдалтше пайрем йӱла муро-влак

Аза шочмаш да ньогам рӱпшымӧ муро-влак

Марий калыкын азам ыштыме йÿлаже ÿдырамашын да азан илышышт деч лÿдыкшым кораҥдыме негызеш чоҥалтын. У айдемылан поро пÿрымашым сугыньлен, родо-тукымын ешыште изи айдемым вашлийме кумылым, пиалым да ÿшаным шындарен. Тыгай йÿла шот айдемын шуко курымла дене виян толмо моштымашыжым иктыш чумырен. Аза шочмо кеч-могай ешыште кугу деч кугу куан. Калык ожнысек тыге ойлен: «Йоча сурткöргылан ямым пурта», «Йоча – еш эҥертыш». Ожно марий ÿдырамаш шуко йочам ыштен. «Кугу еш дене илаш куштылго»,- маныныт. Сандене ÿдыр-каче ушнымо кечын «индеш эрган, шым ÿдыран лийза» манын тыланеныт. Аза эше шочын огыл, а ÿдырамаш тудын тазалыкше нерген ончылгоч шонен,азапланен. Йочаже куштылгын шочшо, таза лийже манын,тудо шуко тошто йÿлан кÿштымыжым шуктен, эн ончыч шкенжым арален,эскерен.

Ончыкылык авалан мом ышташ ок йöрö:

1.Сöснам чумалаш ок лий – азан тупышто сöснашу лиеш.

2.Кандыра гоч вончаш ок йöрö – кылымде шоло азан шÿйжö йыр пÿтырналтеш.

3.Кандырам ÿшталаш ок лий – кандыран мыняр пунемже, ÿдырамашлан тунар йöсö лиеш.

4.Помышто шÿртым але весым аралаш ок лий – йочан шыгыле шочеш.

5.Кадыр тоя, вÿдвара гоч вончаш огеш лий – аза пÿгыр шочеш.

Тыге, ойöрö-влакым кучылтын, калык самырык тукымым туныктен.

«Жап жапым вуча», изи аза ош тÿням ужеш. Марий ешыште азам утларакше мончаште ыштеныт. Тыгодым ÿдырамаш пулвуйышто шоген. Тудын воктене кылымдым пÿчшö кува шогылтын. Аза шочмо годым суртышто чыла петыртыш ден омсам почыныт, кылдышым руденыт, тиде йочалан куштылгын шочашыже полша манын ÿшаненыт. «Эрдене ош тÿням ужын гын, илышыже неле лиеш, а кастене шочшо куштылгын илаш тÿналеш», - манын марий калык. Кугыеҥ-влак изи азалан лÿмым пуаш вашкеныт, а тынеш пурышо ача-ава-влак тынеш пуртеныт. Тыгай койышым нуно тыгерак умылтареныт: икшыве вес тÿняш каен колта гын, лÿм деч посна тушто тудлан неле лиеш, вес илышыште тудо шканже верым ок му. Азам тынеш пурташ черкыш коштыктеныт, тыгай йÿлам шочмыж деч вара 1-2 арня гыч шуктенын, тыгодым христиан йÿла календарьын темлыме лÿм дене лÿмденыт. Чÿчкыдын марий икшывын кок лÿмжö лийын: иктыжым шочмекыже пуэныт, весыжым – тынеш пуртымо годым. Кажне азан кресава ден кресачаже лийшаш улмаш. Ача-аван сурт коклаште пашашт ятырак лийын гынат, шке йочалан жапым эреак муыныт. Поснак малтыме годым ава, йочам кидыш кучен, шке семынже шыматен, рÿпшен муралтен. Икымше кечыла гычак йоча аван йÿкшылан тунемын, малтыме мурым колыштын, аважын чон куанжым шижын. Малтыме мурым тÿҥ шотышто ава мурен, коклан – шольо-шÿжарыштат. Тыге икшырымын, ныжылгын, пачаш-пачаш ойлен, йочам лыпландарен малтеныт.

Папе папе падырашем

Шинчат кумо колаем

Мö-мö толын руалта

Пич чодырашке нангая.

П(ы)сиям, п(ы)сиям, п(ы)сиям, п(ы)сиям,

Кува окса кушто, изи кудо шегалне,

Мÿкш омарта йымалне

Кöршöк тич, пулдыр тич,

Мыскыр, мыскыр.

Аза ласкан мален помыжалтмек, ава тудым вигак кидыш кучен огыл, чапажым, кидшым, вачыжым ниялтен пелештен:

Кус-кус-кус,

Йолагайже – йол мучашыш,

Пиалже – вуй мучашыш,

Икияш воштыр гай кугу лийын кайже,

Кус-кус-кус

Ӱдыр икшыве азам ыштен, ешыже вурсен, ачаж ден аваже вурсеныт, азам нумалын чодыраш каен. Чодыра пылышан – пасу шинчан манын, тошто еҥ ойлен. Тиде мурым чодыраште азам пыштен мурен коден.

О-о-о изием чукаем

О-о-о изием чукаем

Чодыра мераҥ ачат лийже

Кашта помыж ават лийже

Шопке лышташ мелнат лийже

Писте лышташ когыльет лийже

О-о-о изием чукаем

Каен колтем, чеверын.

Марий калык йÿла азам аралыме шотышто ятыр поянлыкым коден. Аза нерген ойлымо годым, шинчавочмо нерген ойлыде огеш лий. Шинча возын гын, йоча лым лийде шортеш, ок мале. Тидым калыкыште, «осал еҥ ончалын», маныт. Сандене йочам öрдыжъеҥлан ончыктен огытыл. Тыгак йочам мокташ, тудын нерген чот куанен ойлаш огеш лий. А каласенак колтеныт гын, аваже ваштарешыже руалшаш: «Йылмешет кукшо кошар».

Азалан шинча вочмек, вÿдыш шÿвалын, тыге ойленыт: Шем шинча, шара шинча, йошкар шинча,

Ойлымышт, воштылмышт, йылме пурылтмышт,

Ала ачаже ойлен, ала аваже ойлен,

Ала еҥ ойлен, ала еҥ воштылын,

Йöрен огыл.

Вÿд ава, памаш ава, мушкын колто.

Вара тиде вÿдым аза ÿмбак пÿргалыныт.

Аза шочмо йÿла – ик эн тошто, оҥай. Тудо тыгай шонымаш дене эртаралтын: ош тÿям ужшо йоча таза кушшо, ача-ава деч эн сай койышым налже, аваже шуко шочшым ыштен кертше.

Марий сӱан йӱла да муро-влак

Марий йÿлан ик эн йомартле, чоным куандарыше, ушакылым пойдарыше, вий куатым пуышо орлаҥгыже – марий сÿан. Сÿан – у ешлан негызым пыштыше, ÿдыр ден рвезын йоратымаш кумылыштым пенгыдемдыше пайрем. Айдемын илышыштыже тиде – эн кугу паша. Мужыраҥме йÿла пеш шуко лончан. Тудо пеш келге йÿла почеш эртаралтеш. Сÿан илышыште ешын тÿҥ верым налын шогымыжым умылаш полша, самырык-влакын илышыште у ошкылым ыштымыштым шижтара. Саденак, очыни, ожно марий коклаште ушнен-ойырлен модшо пеш шагал лийын.

Сÿан эртарымаште кум ужашым палемдаш лиеш.

1.Сÿан деч ончычсо пагыт – ÿдырым ончымаш, ÿдырым йÿктымаш («Аважым ончен, ÿдыржым нал, ачажым ончен, марлан кай»);

2.Сÿан кече («Кузе сÿаным эртарет, туге илаш тÿналат»);

3.Сÿан деч варасе пагыт («Оръеҥ мелна когарше лийшаш»).

«Аважым ончен, ÿдыржым нал, ачажым ончен, марлан кай» Сÿан ÿдыр ончымаш гыч тÿналын, тиде йÿлам чыла кундемлаште эртарен огытыл. Тыгодым «Аважым ончен, ÿдыржым нал, ачажым ончен,марлан кай» калык ойым шотыш налыныт. Ожно ÿдырым ончымаш самырык еҥын чурийвылышыжым огыл, тудын уш-акылжым, койышыжым аклыме йöн лийын. Ӱдыр ончаш рвезын ачаже, лишыл родыжо да темлыше миеныт. Вара ÿдыр йÿктымö нерген кутыреныт.

Ӱдыр туларташ (йÿкташ) шуматкечын тарваненыт. Каче, тудын ачаже, тулармарий ден ватыже лишыл родыжо ÿдыр пöртыш миеныт, шке шонымыштым туштен каласеныт. – «Мемнан туна йомын. Шуко ялыш коштын эртарышна, еҥ-влак ойлышт, тудо тендан дене петырыме, ончалнена ыле тудым» Умбакыже тулар-тулаче качым, ача-аважым, нунын поянлыкыштым моктат: «Сурт печыже кышкар гай, чыват пурен-лектын огеш керт. Тынар вольыкшо, комбыжо лудыжо…». Каче ӱдырын ача-аважлан келша гынат, вигак марлан пуаш сӧрен огытыл: «але пеш самырык», «вургемжат ямде огыл», «шуэш, шоҥгак огыл». Чыла тиде традиций почеш ышталтеш: ӱдырын чапшым да акшым нолтыман. Ача-ава вигак пуаш сӧра гын, туларташ толшо-влак шоналтен кертыт: «Пеш вашке келшышт, ала ӱдырын иктаж-могай зиянже уло?». Тулармарий ӱдырлан арака чаркам шуялта да йодын колта: «Йӧратет гын йӱат?». Качыланат тыгак пуат. Нуно йӱмо шотым ыштат. Тыге ӱдыр йӱын да марлан лекташ кумылжым ончыктен. Качылан солыкым, тулармарийлан да тулачылан шовычым пуа. Нунышт удырлан вашеш оксам пуат, сугынь мутым пелештат. Солык шке шотан символ лийын. Каче иктаж амал дене шöрлен гын, ÿдырлан солыкым мöнгеш портылын. Икмыняр жап гыч ÿдырын суртышкыжо качын ача-аваже толыт, кумалтыш нерген келшат, сÿаным кузе да кунам эртарыме нерген мутланат. Тиддеч вара кок ешат сÿанлан ямдылалташ тÿналыт. Тулартыме деч вара ÿдыр ойган, шӱлыкан койын, пуйто тудым моткоч кугу ойго авалтен. «Ӱдырын кайышаш кумылжо уло гын, шортеш», - ойлен марий калык. Шке тукымым, ача-авам, ешым коден, вес тукымыш илаш вончымаш ÿдырым тургыжланен. Тудым тушто кузе вашлийыт, жаплаш, пагалаш тÿҥалыт мо, чаманаш але тудын ÿмбак öрдыжъеҥ семын шöрын ончаш тÿҥалыт? Айдеме шке илышыштыже ик йыжыҥ гыч весыш вонча, ÿдыр гыч ватыш савырна. Сÿан деч вара самырык ÿдырамашым шке лÿмжо дене ойлымым чарненыт, марийжын лÿмжӧ дене лÿмденыт (кызыт ÿдырамаш пöръеҥын тукымлӱмжым налеш).

«Сÿаным кузе эртарет, туге илаш тӱҥалат» Марий сÿан – моткоч сылне, чоным куандарыше йÿла. Марий калык кугарня кечым эн пиаланлан шотлен, сандене ÿдырым тиде кечын конден пурташ ямдылалтын. Сÿан калык кастене качын суртышкыжо погынен. Карт кугыза кумалтыш мутым пелештен, тазалыкым, пиалым, сÿаным сайын эртарен колташ йодын. Качын ачаже тыгай сугыньым ойлен: «Мÿй корно дене кайыза, ÿй корно дене толза. Пиал дене коштын толза. Корныштыда вес сÿаным вашлийыда гын, киндым вашталтыза». Сÿанвуй сÿан калыкым пукшен-йÿктен, ÿдыр ялыш тарватен. Сÿан мужырышто кеч-кунамат ик еҥ ситышаш огыл улмаш, вет сÿан калык ÿдыр кондаш, мужырым ышташ шонымаш дене каен. Ӱдыр суртыш миен шумек сÿан калык капка ончылно мура-чÿчка.

Корным йодын толын онал,

Пöртдам йодын пурен онал.

Шкендан сайдам,ӱдырлан моторжым

Ужын - колде толын онал.

Ужар выньыкым конден улына,

Кудо каштадам пуэда?

Волгенче гай качым конден улына ,

Кудо ӱдырдам пуэда?

Ачаж ден аважым

Ӱстел покшек шындена,

Изаж ден еҥгажым

Почеш мияш ӱжына.

Тиддеч вара сÿан калыкым кудывечыш пуртат. Ӱдырын ачаже сÿан калыкым йÿкта. Вара качыжым, сÿанвуйым ÿстелтöрыш шында. Сÿан калык мураш-кушташ тÿҥалеш. Ӱдырын родо тукымжо сÿан калыкым унала ÿжын наҥгая. Ӱдырым лукмо деч ончыч ÿдыр-качым ÿстелтöрыш шындат, ÿдырын ачаже нунылан поро сугыньым пуат. Каче ÿдырын аваж помышыш икмыняр оксам пуа. Тыге ÿдыр пöръеҥын ватышкыже савырнен.

Ой, кертна вет, кертна вет

Кугу тумым йöрыктен.

Ой, кертна вет, кертна вет

Ӱдырым ватыш савырен, – моктанен мурен сÿан калык.

Сÿан калык, качын суртыш толмек, самырык-влакым, вынерым мландыш пыштен, оксам тошкалыктен, кудывечыш пуртат. Тыге эре окса дене илаш тÿҥалыт маныныт. Пöртыш пурымо годым оръеҥым эскереныт: каче деч ончыч омса лондемым тошкал пурен гын, ешыште тудо оза лиеш, маныныт. Юмылан кумалмек, сÿан калыкым ÿстел коклаш шынден сийленыт. Каче ден ÿдырлан эн ончыч ÿй ден киндым авызлаш темленыт, тылеч вара нуно, йÿлам шуктен, келшен илаш, кугуракым пагалаш, изиракым шотлаш, озанлыкым уландаш товатленыт. Икмыняр жап эртымеке, оръеҥ суртышко ÿдырын родо-тукымжо – почеш толшо-влак – толын пурат. Уна-влак очылно оръеҥ марийжын родо-тукымжылан вургемым чиктен, арака але пÿрö дене сийлен, пöлек келшен але уке, йодыныт. Пöлекым налше калык вашмут семын рÿжгö мурен-куштен тауштен. Почеш толшо-влакым ял калык уна лияш ÿжыныт. Сÿан калык шаланымек, ÿдыр ден качым клатыш ужатеныт, «коктын возын, кумытын кынелза» манын ойленыт. «Оръеҥ мелна когаргыше лийшаш» Сÿан эрлашыжын оръеҥ ден пелашыже мончаш пуреныт. Мончам у шешке ямдылен. Тиде кечын тыгак оръеҥ мелна пайремым эртарат. Самырык шешке мелнам кÿэштеш, пелашыже унам ÿжеш. Тышке толшо-влак мыскарам ыштен, весела кумыл ден жапым эртареныт. Лач тыгай годым, очыни, «оръеҥ мелна когарше лийшаш» калыкмут шочын. Мелнам кочмек уна-влак оксам пыштеныт. Сÿан эртымеке, икымше пайремлан самырык мужыр марлан лекше ÿдырын ача-аваже деке унала кая. Самырык тукым куштымаште сÿан кугу верым налын: йÿлам, илыш шотым пагалаш, кугыракын ойжо дене келшен илаш, чон моторлыкым, кап тазалыкым аралаш кумылаҥден.

Пытартыш корныш ужатымаш

«Шочмо деч кодын огынал гын, колымо деч огына код», – ойла марий калык. Чынак, айдемылан ты тÿня гыч кайыде илаш пÿралтын огыл. Жап толын шумек, тудлан илыш дене чеверласаш логалеш. Тойымо йÿла – тиде ик эн тошто, курымла дене виян толшо йÿла. Шке тукымышто колышо еҥым пагаленыт, тудо илыше-влаклан полшен кертеш манын ÿшаненыт. Марий-влакын колымаш илыш пытыме дене кылдалты огыл. Колымеке, айдемын чонжо вес тÿняш вонча. Вес тÿня – колышо-влакын тÿняшт. Тудо тушто тошто семынак илаш тÿҥалеш манын ÿшаненыт. Сандене, колышо дене пырля колоткаш кум тÿрлö арверым пыштеныт:

1.Аралыше: тынеш пурышын – ырес, тынеш пурыдымын – ший окса, пызле укш, тоя, име ден шÿртö.

2.Айдеме паша ден кылдалтше ÿзгар: пöръеҥлан – плотник ÿзгар, кÿзö; ÿдырамашлан – вынер, шÿртö, име, йочалан – модыш.

3.Илышыште кучылтмо ÿзгар: шокшо вургем, шерге да молат.

«У тылзе ÿмырым кÿчыкемда» Илалшырак еҥ-влак шонгемме семын шкеныштым вес тÿняш каяш ямдылат. Нуно шуко тошто ойын кÿштымыжым шуктат. Кÿчым шала огыт кышке, уке гын вес тÿняште погаш колтат. Чиктен пыштышаш вургемым тошто тылзын ямдылат, у тылзын ямдылет гын, ÿмырет кÿчыкемеш, манын ойленыт. Колымаш жап лишеммым марий-влак ончылгоч омо але тÿрлöпале полшымо дене шижыныт. Омо дене пÿ лекме, у пöртым чоҥымо, сÿаным ыштыме сай омылан шотлалтын огыл. Сандене, тыгай омым, еҥлан ойлыде, уремысе меҥгым чумалын, «меҥгылан омо лийже», манын, пелештыман, але пий ден пырысым ниялтыман.

Пале-влак:

1.Нер мучаш лÿгышта гын, колышым колат.

2.Кÿч кушмым чарна гын, вашке колет.

3.Пий урмыжеш гын, колышо лиеш.

4.Коҥга кутынек шелеш гын, колышо лектеш.

5.Кайык пöртыш пура гын, але тöрзам тÿкалта гын, ойго лиеш.

Самырык еҥ ÿмыр лугыч кола гын, юмын кумылжо дене кола, манын, умылтареныт. Тунам, «тудым юмо шкеж деке налын», манын, ойлат. Айдеме шке колымашыжым шижын гын, родо-тукымжым ужын да нуныла поро ойым, чон шÿдымыжым сугыньлен. Чеверласыме годым кöлан капшым мушкаш, могай вургемым чикташ, кушан тояш, кö тудын вургемжым нылле годым чийышаш нерген каласен коден. Иктаж-кö колымеке, пöртыштö вигак сортам чÿктат. Колышын ÿмыржö умбакыжат шуйна манын, колоткам тудын пӧртшылан шотлен ыштеныт. «Теве тылат пöртым ыштена, тудо тыланет келшыдымын чучеш гын, ит сыре», - манын пелештеныт. Колышо ÿдырамашлан шовырым чиктеныт. Шовыр шке шотан шулдыр, тудын дене колышо каваш кÿза, чонжо, лыве але кайык семын вес тÿняш чоҥешта. Ӱдыръеҥым, вес тÿняште марлан кайыже манын, сÿан вургем дене тоеныт. Колышым пöртыштö кужун кучаш тыршен огытыл. Ик шотшо дене марий-влак колышым жапленыт, туге гынат лÿдыныт, сандене капшым вашке тояш тыршеныт. Марий-влак колышым изарнян огыт тойо, тиде кече неле, вÿран кечылан шотлалтын. Ешыште икшыве-влак лийыныт гын, нуным колотка гоч колтеныт. Тыге йоча колышо деч огеш лÿд манын ÿшаненыт. Колышым сурт гыч лукмо деч ончыч кажныже колотка тÿрым кид дене логалаш тыршен, тыге колышын пиалжым кодаш йодыныт. Колоткам лукмеке, чывым руалыныт да онченыт, кудо могырыш куржеш. Кудывече велыш – эше колышо лектеш. Колышын капше кийыман колоткам шукыж годым ял мучаш марте нумалын наҥгаеныт. Ваштареш толшо икымше еҥлан солыкым кучыктеныт. Шуко еҥ тыгай солыкым налаш лÿдеш. Но тидын деч лÿдман огыл, мöҥгешла, тиде колышын пиалже тыланда кодеш, маныт. Шÿгарыш колоткам волтымо деч ончыч ший оксам кышкеныт. Колоткам кидшовыч дене волтеныт. Солыкым шÿгарым кÿнчышö-влаклан шеледен пуэныт. Тидыжым колышо еҥын ешыжлан йöсö ынже лий манын ыштеныт (ойгым шеледен пуыман). Тыгай солыкым кид ÿшташлан веле кучылтыныт. Шÿгарла гыч вигак мöгö каяш огеш лий. Колышым тоен толмо деч вара кидым-шÿргым мушкыныт. Колышо еҥым уштеныт, кочкыныт-йÿыныт, ойган чоныштым лыпландареныт. Тылеч вара кайыше еҥым нылне кече марте кажне кечын, сортам чÿктен, уштеныт, «шужо» манын сийленыт. Тÿшкан погынен шарымаш колымо кече деч вара кумшо (кумытшым чÿктымаш), шымше (шымытшым чÿктымаш) кечын эртен. Колышым уштымо эн кугу кечылан «нылне кече» шотлалтеш. Нылле пайремлан колышын ешыже ончычак ямдылалташ тÿналеш: шуко сийым ямдылат, родо-тукымым ÿжыт. Толшо-влак пеленышт тÿрлö сийым кондат, кочкыт-йÿыт. Марий-влак колышын чонжо нылле пайрем деч вара эрелан вес тÿняшке вонча манын ÿшаненыт. Тудо шке илышыж нерген омо гоч гына увертарен кертыт. Марий-влак шке кугезе годсо йÿлам арален коденыт. Родо-тукым кажне кайыше нерген тургыжланен, вес тÿняш вончаш тудлан йöным ыштен, тыгодым шкеж нергенат азапланен, тоштыеҥ-влак деч ойго, орлык, чер деч аралаш йодын, кажне кечын ыштен шогымо сомылым йöнештараш ÿжын. [Информант З. М. Кузнецова, 1940-шо ийыште шочын].