Романов, Иван Ефимович
| Иван Одар | |
|---|---|
| Иван Ефимович Романов | |
| Шочын | 1887 ий 14 шыжа |
| Шочмо вер | Россий империй, Илна губерний, Вӱрзым уезд, Михайлов (кызыт Аганур) ял |
| Колен | 1938 ий 19 вӱдшор (50 ий) |
| Колымо вер | Ярославск вел, Рыбинск ола |
Иван Одар (Иван Ефимович Романов) (1887 шыжа 14, Россий империй, Илна губерний, Вӱрзым уезд, Михайлов (кызыт Аганур) ял — 19 вӱдшор 1938, (Ярославск вел, Рыбинск ола)) — марий серызе, туныктышо.
Илыш корныжо
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Иван Одар 1887 ийын шыжа тылзын 14-ше кечынже Россий империй Илна губерний Вӱрзым уезд Михайлов (кызыт Аганур) ялеш кресаньык ешеш шочын. Изинекак тунемаш, книгам йöраташ тудо ок кумылаҥ гын, очыни, тудын уло ÿмыржö «Таргылтыш» ойлымашысе Онисим кугызан ÿмыржö семын эрта ыле. Тудат шоҥго оролла йыдалым ышта ыле. Но Йыванын пиалешыже, 1896 ийыште Вÿрзым земство Аганур яле шик классан тÿҥалтыш школым почын. Кызытсе еҥ тиде школым ончалеш гын, тудым тунемме верланат ок шотло ыле дыр!
1936 ийыште Йошкар-Олаште Марий Областьян 15 идалык теме лÿмеш выставкалийын. Тиде выставкын ик залыштыже революций деч ончычсо Аганур школын макетшым ончыктымо ыле. Макетыште тоштем пытыше пöрт кöргö коеш. Чыла тöрзаште янда укеат, южыжым ÿшкыж шÿвыроҥдене шойыштымо. Пел пöртым лопкан шарлен шичше коҥга айлен налын. Коҥга шеҥгелне презе шога. Пусакыште мушкылтыш лакан, туштак тореш олымбал. Олымбалне черле кугыза кия. Урем вел тöрза лишне ÿстел йыр иктаж лучко икшыве чумырген шинчын. Ӱстел воктене какши чуриян, йорпака пондашан туныктышо шога. Тудо, кидеш куэ воштырым кучен, ала-кöм пешак вурса.
Макет цымалан возен шындыме: «подготовил И. Е. Романов». Писатель йочаж годым мом ужын, тудым макетыш вончыштарыктен.
Туныктышо чÿчкыдынак черланен, уроклан нимогай пособий уке, туге гынат Романов чылажымат пален налашак тыршен. Ялысе школым пытарымекыже, тудо öрдыжкö, тÿрлö ял школыш коштеш, вара Кукарка учительский семинарыште тунемеш да шкеат школышто туныкташ тÿҥалеш. Шернур велне тÿрлö яллаште ила.
И. Е. Романовын рвезе пагытше 1905-1907 ийласе революций кечыла дене империалист сар жапым тудо шке шинчаж дене ужын. Кугыжан стройын осалже дене ваш тÿкнен, рвезе туныктышо тиде осал ваштареш шогалде чытен огыл. Тÿрлö архивлаште аралалт кодшо документла гыч пале:И. Романов шке ялышкыже Вÿрзым гыч листовка-влакым конден, родо-пошкудыжлан йыштак лудын. Южо прокламацийжым марий йылмышкат кусарен ончен. Но пич, улак велне илымыж дене тудо тунамак ончыл еҥыш, революционерыш савырнен кертын огыл.
Марий классик М. Шкетан, Кугу Октябрь деч вара революций корныш кузе шогалмыжым ончыктен, кугу кумыл дене тыге каласен: «Тау, революций! Тый от тол ыле гын, мый айдемыш айдемыш лектын ом керт ыле…Тый нимодымо айдемые уланым ыштенат,…кредалаш туныктенат…» М. Шкетан семынак, И. Романоват каласен кертыш. Вет тудымат куатле революций активный пашаш ушен, тудын илыш умылымыжым почылтарен.
Иван Ефимович ондакшым ура кумылжым, шолын шогышо вийжым книга паша гоч ончыктен. 1917 ий теле гыч тÿҥалын, тудын ял илыш, тунемме паша нерген возымо заметкыж ден статьяж-влк «Ӱжара», «Марий увер» газетеш, «Куралше» журналеш чÿчкыдынак печатлалт лектыныт. Тÿҥалше корреспондент совет власть пуымо эрыклан куанаш, тунемаш, волгыдо илышыш лекташ калыкым ÿжеш. Калык дене чыкрак лияш, калыкын ойгыжымат, куанжымат раш умылаш манын, тудо кресаньык погынымашлашке коштеш, туныктышо-влакын каҥашыштышт эреак лиеда. Вяткыш да Вÿрзымыш мийымыж годым тудо Шернуреш кугурак школым, а Аганур ден Шой велне ял озанлык училищым почаш, Шернуреш я Торъялеш марий газет редакцийым ышташ кÿлмö нерген ятыр гана ойлен. Но тунам пÿтынь эл мучко окса шотыштат кугу йöсылык шижалтынат, Шернур газетым лукмо нерген шонымым жаплан кодаш логалын. Изиш варарак, 1919 ий телым, Вяткеш «Марий коммунист» газетым лукташ тÿҥалме. Ял озанлык училище олмеш Кужеҥереш кокымшо ступень школ ышталтын. А кугурак школым – педкурсым 1918 ий шыжым Шернуреш почмо да Иван Ефимовичым тушто туныкташ шогалтыме.
«Шернурышто, - возен варажым «Описание Маробласти (Сернурский кантон)» книгаштыже (1928) краевед М. Янтемир, - педкурсын туныктышыжо-влак М. И. Веткин ден И. Е. Романов кумыл нöлтын пашам ыштеныт. Нуно шке йырышт верысе чыла культурный вийым чумыреныт. Нуно коктынат районысо революционный движенийыште чот участвоватленыт да тушто революций вийлан сеҥашыже ятыр полшеныт… Педкурс шемер-влакым коммунист партий йыр погыныш, совет властьын пуымо эрыкым тÿрыснек шукташ ÿжын шоген. Туныктышо ден тунемше-влак курс кöргыштат, курс деч öрдыжтат культурно-просветительный да агитационно-пропагандистский пашам виян эртареныт».
Иван Ефимович Шернуреш тÿрлö выставкым, физкультура ден спорт пайремлам эртарылын. Тунамак тудым калык лекций ден беседылаж гыч сайын пален налын. И. Романов шемер-влаклан у власть нерген раш умылтарыл ойлен, совет властьын лукмо законжо-влак шотышто моштен каласкален. А калык ончылно ойлаш Иван Ефимович мотко тале улмаш: марий ялыш лектеш – яндар марий йылме дене ойлалтен колта, нигунам газетым, книгам луддымо еҥжат тудым вигак ыҥла; татар-влак деке мия – нигунамат тÿкныде, татарла мутлана; руш ялыште рушла чот колта.
Романовын талылыкшым паленак, 1921 ий тÿҥалтыште Шернур ревком составыш пуртымо, а кеҥежым Советын Областной съездышкыже облисполком членлан сайлыме, а 1922 ийыште тудым Облоно (Калык образований областной отдел) вуйлатышылан шогалтеныт. Иван Ефимович уло Марий кундем мучко культура пашам кыртмен виктараш пижеш: калыкым туныктымо шотышто тÿрлö мероприятийлам палемда, марий школлан лудаш книгам, учебникым возаш писатель ден педагог-влакым таратылеш, шемер марийын искусствыжо виян пеледше манын тырша.
Мароблисполком ден Мароблонон тыршымышт дене 1922-1923 ийлаште ятыр у школ почылтын, тÿҥалтыш школлан «Марла букварьым», «Моштымаште поянлык» хрестоматий-учебникым, кугыеҥ-влаклан «Чылан тунемза» лудшаша книгам Озаҥ ден Йошкар-Олаште печатлен лукмо. Марий театр 1923 ийыште уэш шке пашажым ылыжтен.
1927 ийыште Романовым Нартас ял озанлык техникумым вуйлаташ колтеныт. Тудын толмекыже, Нартас койынак пылямарий могыр марийын культура рÿдышкыжö савырнаш тÿҥалын.
Нартасеш И. Романовын вуйлатымыж дене Пеледыш пайремым чот пайремлаш пижыныт.
И. Романов раш пален: коллективизаций корно дене кайыме веле ял озанлыкыш ончыл йöным пурташ, тушто наука туныктымым кучылташ кумда корным почеш. Ик статьяштыже тудо воза: «Трактор дене тÿрлö машина-влак ял озанлык сыным вашталтат. Агротехника шурно лектышым кугемда. Зоотехника вольык урлыкым саемда, йöрвар лектышым шукемда».
Кумлымшо ийла тÿҥалтышыште И. Е. Романов, Нартасым коден, Йошкар-Олашке каен. Тушто тудо Книгам лукшо издательство директорлан шоген, Марпединститутышто, Горсоветыште пашам ыштен.
Кумлымшо ийла мучаште да кумлымшо ийла тÿҥалтыште И. Одар утларакшым литератор пашаште ойыртемалтын. Кугуеҥ-влакым туныкташ ятыр книгам ямдылен. Йоча-влаклан тудо 1927-1928 ийлаште «Лепет да куваже», «Таргылтыш» да моло ойлымашлам возен.
И. Е. Романов 1936 ийыште Москваш каен, аспирантурыш пурен. Но тудым пытарен шуктен огыл. 1937 ийыште тудым арестоватленыт, «буржуазно-националистический организацийын марий штабын членже» маныныт.
1938 ий вӱдшор тылзын 19-ше кечынже лӱен пуштыныт.[1]
1958 ийыште И. Одарым реабилитироватленыт.
Шарныктыш
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]2017 ий 14 октябрьыште Иван Одарын шочмо верыштыже, Кужэҥер кундемысе Аганур ялыште, шарныктыш кӱым почыныт. Ты пайремле мероприятийыш Йошкар-Ола гыч, райрӱдӧ гычат ятыр уна погынен ыле. Верысе калык ӱстел сийым ямдылен, Руш Шой школышто туныктышо да тунемше-влак концертым ончыктеныт.
Пашаже-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Тӱҥ произведенийже-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- У ял: лудшаш книга [Новая деревня: кн. для чтения]. М., 1928.
- Таргылтыш: ойлымаш [Леший: рассказ]. М., 1929. 32 с.
- Йошкар пеледыш: ойлымаш [Красный цветок: рассказ] // У вий. 1930. № 5-6. С. 4-5.
- Колхоз верч: кугу еҥлан букварь почеш лудаш лукмо книга [За колхоз: кн. для чтения взрослых]. М., 1932. 168 c.
- Таргылтыш: ойлымаш [Леший: рассказ]. Йошкар-Ола, 1960. 36 с.
- Таргылтыш: ойлымаш [Леший: рассказ]. Йошкар-Ола, 1972. 36 с.
- Таргылтыш: ойлымаш [Леший: рассказ]. Йошкар-Ола, 1993. 40 с.
Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Леший: повесть / пер. В. Муравьёва. Йошкар-Ола, 1962. 40 с.
- Леший / И.Одар; Кориш / О.Шабдар: повести / пер. В. Муравьёва. М., 1969. 96 с.
Илышыже да творчествыже нерген литератур
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Васин К.К. Шолшо ÿмыр // Ончыко. 1977. № 2. С. 109-112.
- Васин К. ХХ курымын трагедийже // Саман. 1989. № 2. С. 68-69.
- Иван Одар // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 448-449.
- Калинин Г. Одарланен илаш пуэо огытыл // Марий Эл. 2007. 12 окт.
- МБЭ. Йошкар-ОЛа, 2007. С. 304.
- Писатели Марийской АССР: биобиблиогр. справочник. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 1976. С. 213-214.
Кылвер-влак
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Иван Одар.(руш)
- Сталинские расстрельные списки по Марийской АССР.(руш)
- Романов Иван Ефимович (Одар).(руш)
Литератур
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]- Марийская биографическая энциклопедия : 3849 имен в истории Марийского края и марийского народа / авт. и рук. проекта В. Мочаев. - Йошкар-Ола, 2007. С. 304.
- Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 448-449.