Марла календарь
Марла календарь — икымше марий периодический изданий, марий йылме дене савыкталтше кажне ийын лекше журнал. Валериан Васильев-Ӱпымарий ден Павел Глезденёв савыкташ тӱҥалыныт.
Эртык
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]1907—1913 ийлаште лектын. Икымше номерын тиражше — 2400 экземпляр. 1918—1920 да 1923 ийлаште «Мари календарь» семын лектын, 1928—1932 ийлаште «Календарь» лӱм дене, да 1992 ий гыч угыч «Марла календарь» семын савыкталтеш.
Изданий нерген
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]1907-1913 ийлаште П. П. Глезденев ден В. М. Васильев «Марла календарьым» луктын шогеныт. «Марла календарь» гоч икымше гана манаш лиеш, «юмын мут» огыл, а тыглай марий шомак, сылне марий ой уло йÿкын йоҥгалтеш. Марий калыклан шке литератур йылмыжым ышташ кÿлмӧ нерген календарь марий илышыште икымше гана мутым луктеш да кÿлеш манме дене гына ок серлаге – тудым шке лаштыклаштыже чоҥаш пижеш. Тыште чумыр марий калыклан ик литератур йылмым ыштыме йодыш эн ончыч тарвана. Чыла тиде сомылыш серыпле надырым календарьын ик редакторжо семын П.П.Глезденев пыштен.
Тыге тале марий просветитель, волгыдо уш-акылан айдеме «Марла календарь» дене пырля марий еҥын шинчажым почылтарымашке чак ушна. Павел Петрович шочмо калыкше, тудын ончыкылыкшо нерген шонкалаш тÿҥалеш.
Календарь Озаҥыште савыкталтын, кугытшо 72 лаштык, 2.400 книга, акше 12 ыр. Тыште шукыжым Угарман олаште лекше «Народный календарь» лÿман руш календарь гыч кусаралтын. Уми палемден :
|
«Ту калэндар дэч ончычат марла шуко кнага лукталтын да, тудын сэмын илышлан кÿлэш шомаканжэ иктат лийын огыл. Шукыжо крэстос вэра нэргэн, кумалмэ кокла вэрч гына савыкталтын. 1907 ийсэ калэндарыштэ кÿлэшыжэ гына огыл, илышын тÿрлӧ-тÿрлӧ йӧрдымыжӧ, тÿрлӧ вуйлатышэ дэн паша кондыштшо-влакын осалышт, калыкым орландарымышт нэргэнат пэш чот почкэн ончыкталтын. Калык дэч тÿрлӧ сэмын «казналан» манын погымо оксам тÿрлӧ кÿлдымашлан кышкымэ, кугужан тукумлан да помэшик тÿшкалан оксам шуко пытарымэ, мландым да чодрам тÿжэм–тÿжэм мильон дэстина дэн пумо нэргэнат пэш раш виктарэн каласалтын.Тÿрлӧ руш кугужан илыш тӧрлышӧ (рэволÿтсионьэр) йэҥ-влакым орландарымышт, пуштедымышт нэргэнат ончыкталтын». | 
|
Тыге календарьын чылт савыкталтме сынже дене луктыктыктен огытыл. Уло вий куат дене тыршымыштлан кӧра, кузе гынат лукташ манын, лу вере ÿштмыла шемемдаш тыршеныт. 2.400 книгам верын-верын амыртылаш вич-куд тунемше марий рвезе книга савыктышыш коштыныт.
Тыгай йӧн дене савыкташ пеш йӧрен. Вес могырым шоналташ гын, календарьын амыргалт лекмыже сайым веле ыштен шоген. Шуко лудшо еҥ тиде петырыме, шемемдыме верлажым сайын лудын муын моштен, молан манаш гын, йӧнжӧ тÿрлӧ лийын: лимон вÿд, руаш, арака; эн сайжылан шокшо кинде нӧнчык лийын улмаш. (Уми Тÿналтыш мари календарь // У илыш. – 1927. - №3):
|
|
«Калэндар лукшо, возышо, савыктышэ-влаклан тыгэ уто паша штымэ дэч нимогай шучкыжо ыш лий.Вара вэс ийэшыжым, пэш шуко тÿрлӧ – тÿрлӧ кнага, шукыжым руш йылмэ дэнэ, лэкташ тÿҥалмылан, тошто сэмынак чотрак кучылташ тÿҥальыч. Идалык эртэн вэлэ «тугай – тугай марий калэндарым луктыныт» манмэ шомак шокташ тÿҥальэ». |
|
(Уми Тÿналтыш мари календарь // У илыш. – 1927. - №3)
Чарлаште Николай II кугыжам календарьыште четлык коклаш шынденыт манын колыныт. Тидлан ты календарьым 3 имне дене лектын кычал коштыныт, но календарьым нигуштат муын огытыл. Кугыжа Миклайын кузе решеткаш шындалтмыж нерген тыге каласалтеш: Ожно календарь комеш шукыжым кугыжан сÿретше шындалтеш улмаш. Марий календарешат, законжо вурсалтын гынат, портретшым шындаш вереште. Календарь ком шенгелан кече лекме-шичме шот ончыкталте; календарьын комжо вичкыж лийын да шахматла ыштыме корешыже воштак лектын, кугыжам решетка коклаш шындымыла веле койыктен.
«Марла календарь» интеллигенций веле огыл, тыглай калык коклашкат у илыш-шÿлышым пуртен. 1908 ий гыч журналыште естественно-научный, медицина дене кылдалтше материал, икымше сылнымутан произведений-влак савыкталтыныт. Тыгак фольклор кугу верым налын.