Бетховен, Людвиг ван

Людвиг ван Бетховен
немычла Ludwig van Beethoven
Людвиг ван Бетховен. 1820 ий.
Шочын	предп. 1770 ий 16 Теле(1770-12-16)[…]
Шочмо вер	Бонн
Колен	1827 ий 26 ӱярня(1827-03-26)
Колымо вер	Вена
Эл	Кёльнское курфюршество[d]  Австрийская империя[d]
Тыршымаш алан	семлызе
Ача	Иоганн ван Бетховен[d]
Ава	Мария Магдалина ван Бетховен[d]
Чап пӧлек да премий	премия Bröckemännche[d] (2020 ий)
Автограф
Сайт	beethoven.de(нем.)
Медиафайлы на Викискладе
Произведения в Викитеке

Людвиг ван Бетховен (немычла Ludwig van Beethoven; 1770—1827) – немыч композитор да пианист. Тудо 1770 ийыште Боннышто 16 декабрьыште шочын.Тудын ачаже, Иоганн Бетховен (1740–1792), мурызо лийын. Аваже – Мария-Магдалина.

Бетховен – романтизм да классицизм период кокласе кап-кыл, тудо ик эн пагалыме да лӱмлӧ композитор уло тӱняште. Людвиг улшо чыла тӱрлӧ жанрыште возен. Бетховенын творчествыже кугу надырым 19 – 20-шо ийласе симвонизмлан пыштен.

Йоча пагыт

Ачаже композитор деч кокымшо Моцартым ыштынеже ыле, тидлан кӧра скрипка ден модаш туныктен.1778 ийыште рвезын икымше выступленийже лийын.1780 ийыште Бонныш композитор Кристиан Готлоб Нефе толын. Тудо Бетховенын туныктышыжо лийын.Рвезын талантше уло манын Нефе вигак умылен. Кочажын колмыжлан кӱҥра, Людвиг эр кудалтен школым, но латин йылмым тунемын.Тыгак тудо итальян да француз йылмым тунемын, шуко лудын. Рвезын йӧратыме писательже-влак-Гомер, Плутарх, англичан драматург Шекспир, немыч поэт Гёте да Шиллер. Тиде жапыште Бетховен мурым возаш тӱҥалын, но шке произведенийжым возаш вашкен огыл. 1787 ийыште Бетховен Веныш миен коштын.

Аважын черланымыж нерген пален налын, Бетховен угыч Бонныш пӧртылын. 17 июльышто 1787 ийыште аваже колен. Латшым ияш рвезе варажым ешыште главный лийын да шольыжо-влыкым ончен. 1789 ийыште Бетховен, туннемыжым шуяш манын, университетыш лекцийыш кошташ тӱҥалеш. Лач тиде жапышкак Бонныш Францийысе революций нерген увер толеш. Университетысе ик профессор революций нерген почуламут сборникым луктеш. Бетховен тудлан подпискым ышта. Англий гыч кайыме гдым, Боннышто Гайдн шогалын. Тудо сайым веле ойлен Бетховенын копмозиторский талантше нерген. Бетховен Веныш каяш шонен пышта, молан манаш гын рвезе Гайдн ден тунемнеже. 1792 ийыште Бонным кода.

Икымше 10 ийже Веныште (1792-1802)

Тышке толнын тудо вигак Гайдн ден тунемаш тӱҥҥалын, но умбакыжым Гайдн тудым нимолан тунактен огыл манын ойлен. Вашке Гайдн Индийыш каен. Шке ученикшым, Людвигым, Альбрехтсберглан коден. Но Бетховен шке шкланже туныктышым ойырен налын – Антонио Сальери. Рвезе вигак пианист-виртуоз семын чапым налын. Калык тудым йӧратен колыштын. Бетховен тыгакак моло деч тӱжвал тӱсше дене ойыртемалтын. Тудо эре айда-лийже чиен коштын, ӱпшымат шукыж годым шерын огыл. Людвиг пеш писе, чожга айдеме лийын. Икана, концертыште модмо годым, ала-кӧ кутыраш тӱҥалын, Бетховен тунамак модмыжым чарнен да ойлен: «Тыгай сӧсна шамычлан мый модаш ом тӱҥал!» Вес гана тудо Лихновский кугыжа деке унала миен. Лихновский Бетховеным пагален, кугу поклонникше лийын. Кугыжа тудым погынышо шамычлан модаш йодын, но Людвиг отказатлен. Йолташ шамычыже тудым сай, поро айдемылан шотленыт. Тудо лишыл йолташ шамычшылан эре полшен шоген, нигунамат отказатлен огыл. Бетховенын сочиненийже-влак кугу сеҥымаш дене пайдаланеныт. Веныште, первый лу ийыште, композитор 12 сонатым фортепианолан возен, 8 сонатым скрипкалан да молымат. 1796 ийыште Бетховен слухым йомдараш тӱҥалеш. Изи Хайлигенштадт олаш кая, шкет лияш манын. Тудо умыла – соҥгыралыкым эмылаш огеш лий. Вара серышым воза, кудыжо «халигенштадский завещаний» лӱмым налеш. Письмаште композитор шке ойгыжо нерген воза. Хойлигенштадтыште Кумшо симфонийжым возаш пижеш, тудын лӱмжӧ – Героический.

Варасе ийлаже (1815-1827)

Кунам Бетховен 34 ияш лийын, Наполеон шкенжым император манын увертарен. Тидлан кӧра, Бетховен Кумшо симфонийжым тудлан пӧлеклаш отказатлалтын. Тудо возен: »Тиде Наполеон тыглай айдеме. Ынде тудо йол дене айдемын праважым тошкаш тӱҥалеш да тиран лиеш.» Чайковскийын мутшо почеш, кумшо симфонийыштыже гына шке чын мастарлыкшым, творческий ӱнаржым почын пуэн. Соҥгыралыкше верчын Людвиг шуэн уремыш лектеш. Тудо шыпчык лиеш. Лач тиде жапыште композитор эн палыме произведенийлажым воза. Тиде жапыштак единственный опера «Фиделио» денже пашам ышта. Опера дек сеҥымаш 1814 ийыште веле толын, кунам тудым Веныште, вара Прагыште, Берлиныште шындалтын. Колмыж деч ончыч Людвиг «Фиделио» рукописьшым йолташыжлан да секретать Шидлерлан пуэн.

Пытартыш ийла (1815-1827)

1812 ий деч вара Бетховенын композитор илышыже ала-мыняр жаплан лыплана. Туге гынат, кум ий гыч тудо угыч ончычсо гаяк пашам ышташ тӱҥалеш. Тиде жапыште фортепианный сонатше-влак чоҥалтыныт: 28-ше деч пытартыш марте. Шуко жапым калык мурылан ойырен. Шотланд, ирланд, уэль муро коклаште руш калык мырат уло. Пытартыш ийлаште Людвигын возымыж гыч эн тӱҥланже кок пашаже шотлалтыт – «Торжественная месса» да Индешымше номеран Симфоний сочиненийже-влак. Индешымше симфонийже 1824 ийыште шындалтын. Калык композиторлан овацийым ыштен. Исполньятлымыж годым Бетховен калык деке туп дене шоген да нимом колын огыл. Вара, мурышо-влак кокла гыч ик ӱдыр тудым кидше гыч кучен, шӱргыж дене колыштшо-влак деке савытрен. Калык шовыч дене, кид дене, упш дене лупшеныт, композиторым саламлен. Оваций шуко жап шуйнен. Бетховенын популярностьшо тыгай кугу лийын, что даже правительство тудым тӱкаш тоштын огыл.

Шольыжын колымыж деч вара, Людвиг племянникшым ончаш налеш. Тудым эн сай пансионатыш кусара да шке ученикшылан, Карл Чернилан, тудын ден музыкым тунемаш шӱда. Композитор племянникшы деч ученыйым але артистым ыштынеже ыле, но тудыжын ушыштыжо карт ден бильярд веле ыле. Шуко долгаже улмыжлан кӧра, племянникше шкенжым пуштнеже ыле, но кертын огыл. Бетховен тдын верч шуко ойгырен. Тудын тазалыкше вигак шӱкшемын. 26 мартыште 1827 ийыште Бетховен колен. Коло тӱжем наре айдеме тудым ужаташ миен.

Туныктышо

Музык урокым Бетховен эше Боннышто пуаш тӱҥалын ыле. Тудын бонн ученикше Стефан Брейнинг пытартыш кечыжла марте композиторын эн сай йолташыже лийын. Брейнинг Бетховенлан «Фиделио» либреттожым вашталташ полшен. Веныште тудын ученицыже Джульетта Гвиччарди лийын. Тудо Брунсвиков шамычын родыжо лийиын, куштыжо Бетховен эре лиеден. Джульетта композиторлан келшен, даже ӱдырым марлан налаш шонен. 1801 ий кеҥежым Людвиг Венгрийыште эртарен, Брунсвиковмытын именийыштыже. Туштак Бетховен «Лунная соната» сочиненийым возен. Тудым Джульетталан пӧлеклен. Бетховенын тыгак Тереза Брунсвик ученицыже лийиын. Тудын музыкальный талантше лийын – ӱдыр сайын рояль дене модын, моторын мурен. Лӱмлӧ швейцар педагок Песталоцци дене палыме лийме деч вара, Тереза йоча шамычым ончаш тӱҥалеш. Венгрийыште тудо благотоворительный йоча сад-влакым почеш йорло йоча-влаклан. Колымыж мартре тудо тиде пашажым ыштен шоген. 1861 ийыште колен. Бетховеным Тереза дене кугу йолташ келшымаш кылден. Композиторын колымыж деч вара «Письмо к бессмертной возлюбленной» лӱман серышым мумо ыле. Тачат пале огыл кӧлан тудым адресоватлыме, но шукын шонат, Терезалан возымо манын.

Дорофея Эртман Бетховенын ученицыже лийын. Германийиын эн сай пианисткыже. Тудлан Бетхофен 28-ше номеран Сонатыжым пӧлеклен. Доротеян йӧчаже колымо нерген пален налын, Людвиг шуко жап тудлан модын. 1801 ийын пытартышыштыже Веныш Фердинанд Рис толын. Фердинанд – Бетховен ешын йолташыжын эргыже. Бетховен тудым приниматлен. Кузе и моло Бетховенын ученикше-влак, Рис инструмент дене модын моштен. Икана Бетховен Рислан шукерте огыл пытарыме адажиожым модын ончыктен, кудыжо рвезылан моткоч чот келшен. Рис тудым наизусть шарнен кодын. Князь Лихновский деке пурымо годым, Рис модын пуэн тиде пьесым. Бетховен Рисын модмыж нерген пален налын да чот сырен. Тидын деч вара Людвиг Рислан нимомат больше модын, колыштыктен огыл. Икана Рис шке маршыжым модын, чылылан Бетховенын маршыже манын ойлен. Вара Рис Бетховенын у сочиненийжым колын. Нуно прогулкыш каеныт да йомыныт ыле, каслан веле пӧртылыныт. Ошкылмо годым Людвиг ала-могай мелодийым мурен каен. Мӧҥгӧ пӧртылмеке, Бетховен ушыш толшо мелодийжым инструмен коклаште модын. Тыге «Аппассионатын» мучашыже шочын. Рис дене Карл Черни пашам ышташ тӱҥалын. Бетховенын тунемшыже-влак коклаште Карл шкет кына йӧча лийын. Тудлан индеш ий веле темын, но тудо концерт дене уже выступатлен. Карлын икымше туныктышыжо ачаже лийын, лӱмлӧ чех педагок Винцель Черни. Кунам Карл икымше гана Бетховеным квартирыштыже ужын, тудо композиторым Робинзон Крузолан шотлен, молан манаш гын Людвигын квартирыштыже пуламыр лийиын, шкежат шӱкшӱн койын. Черни композитор дене вич ий тунемын, вара Бетховен тудлан документым пуэн, куштыжо тунемшыжын сеҥымашыж нерген, сай шарнымашыж нерген возен. Чынжымак Черлин пеш сай шарнымашыже лийин, тудо туныктышыжын чыла сочиненийжым наизусть пален. Умбакыжым Карл Венын эн сай туныктышыжо лийиын. Тудын ученикше-влак коклаште Теодор Лешетицкий лийын. Теодор – руш фортепиан школын основательже. 1858 ий гыч Лешетицкий Петербургышто илен, а 1862 гыч 1878 ий марте кызыт веле почмо консерваторийыште пашам ыштен. Тыште дудын дене А. Н. Есипова тунемын, умбакыжым тиде консерваторийынак профессоржо. В. И. Софронов – Моско консерваторийын вуйлатышыже.

Прозведенийже-влак

• 9 симфоний: № 1 (1799—1800) № 2 (1803), № 3 «Героическая» (1803—1804), № 4, №5 (1804—1808), № 6 «Пасторальная» (1808), № 7 (1812), № 8 (1812), № 9 (1824).
• 8 симфонический увертюр, нунын коклаште «Леонора» № 3.
• 5 концерт фортепианолан оркестр ден.
• драматический спектакльлан муро : «Эгмонт», «Кориолан», «Король Стефан»
• 6 соната фортепианолан.
• 32 соната фортепианолан, «32 вариации до-минор» и 60 пьесе фортепианолан.
• 10 сонат скрипкалан да фортепианолан.
• Концерт скрипка ден оркестрлан, концерт скрипкалан, виолончельлан да оркестр ден фортепианолан («тройной концерт»).
• 5 соната виолончель ден фортепианолан.
• 16 струнный квартет.
• 6 трио.
• «Творения Прометея» балет.
• «Фиделио» опер.
• Вокал цикл «К далёкой возлюбленной».

Кинематографийыште

• Композиторын илышыж нерген тыгай кино-влакым сниматлыме: «Племянник Бетховена», «Бессмертная возлюбленная». Икымше киношто ончыктымо, кузе тудо чылашт дек Карл племянникшым ревноватла. Кокымшышто умылтарыме: тыгай отношений племянникше деке лийый, потомушто тудо Карлын аважым йышт йӱратен.
• «Заводной апельсин» кинон тӱҥ актёржо Алекс моткоч чот Бетховенын мурыжым йӧрата.
• «Запомните меня такой» киношто Бетховенын мурыжо йоҥга.
• «Героическая симфония» киношто Бетховеным Ян Харт модын.
• «Переписывая Бетховена» киношто композиторын пытартыш ий илышыжым ончыктымо.

1820-шо ийлаште Бетховеным Австрий ден Германийыштат колштыныт. Американ шанчызе-влак Бетховенын ӱпшым да черепшым ончен лектын, ойленыт пуйто тудо свинец ден отравитлалт колен. Композитодын колымыж деч вара 186 ий эртен гынат, тудын лӱмжым тачат чылан сайын палат. Йӧча-влакат изинек палат тыгай композитор лийын манын. Тӱняште шуко вашталтыш лийын, но Бетховенын мастарлыкше мондалтын огыл да тачат вашлиялтеш.