У ий
П. Васильевын фотожо.
У ий пайрем — шуко калыкыште палемдыме пайрем. Идалыкын пытартыш кече ден у идалыкын икымше кече коклаште палемдат. У ийым мемнан курым деч ончыч кум тӱжемше ийыште Месопотамийыште пайремленыт[1][2].
Рим кугыжа Юлий Цезарь шорыкйол тылзын 1-ше кечынже пайремлаш темлен. Лийын тиде мемнан курым деч ончыч 46 ийыште. Римлян-влак тиде кечым Януслын — омса, пурымаш-лекмаш, тӱҥалтыш, негызлымаш юмылан пӧлекленыт. Январь лӱмым тылзе Янус юмын лӱмжӧ гыч налын. Юмым кок чурияным сӱретленыт. Ик чурийже ончыко онча, весе — шеҥгеке.
Кызытсе У ий
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Григориан кечышот почеш
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Эн шуко элыште У ийым шорыкйол тылзын 1-ше кечынже, григориан кечышот почеш, идалыкын икымше кечынже палемдат. Южо эллаште тылзе кечышот почеш пайремлат.
Еврей-влакын
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]«Рош Ха-Шана» (ивр. ראש השנה, идалык оза) — лӱман еврейысе У ий Песах деч 163 кече эртымеке пайремлалтеш (5 идым, 5 шыжа коклаште). Тиде кечын 10 кечаш юмым сӧрвалымаш тӱҥалеш. Еҥ шке шонымашыжым эрыкта, юмо ончылно сулыкшым касараш йодеш. Рош Ха-Шана годым айдемын пӱрымашыже ик идалыклан ончыко чоҥалтеш. Пайрем деч вара вес кече «Йом-Кипур» (ивр. יום כיפור) маналтеш. Тиде кечын чыла еврей-влак ваш-ваш поро сугынь дене вашлийыт: «Илыш Книгаште тек тендан лӱмда сай идалыклан возалтеш!». Ӱшаныше-влак ошалге вургемым чият. Пайрем кочкыш годым олмам мӱйыш тушкалтен кочкыт.
Китайыште
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Телыме кечышогымаш деч вара Тылзе цикл мучашлалтмеке у тылзе шочеш. У тылзе шочмылан Китайыште калык У ийым пайремла. Григориан кечышот почеш китайысе У ий 21 шорыкйол ден 21 пургыж кокласе кечылан логалеш. Туге гынат, кугыжаныш У ийым ончыч 1 шорыкйоллан пайремла, вара йӱла почеш У ийым палемда. Российысе Тошто У ий пайрем семын. Кажне у ий 12 янлык кокла гыч да 5 элемент кокла гыч иктыж дене кылдалтеш. У ийын икымше кечынже фейерверк-влакым колтылыт. Тул уда вийым поктен колта, ешыш тыныслыкым да пиалым пурта. Кече мучашште кажне ешыште юмо-влакым вашлийыт, вет юмо-влак тиде кечын вес тӱняшке идалыкым иктешлаш миеныт. Тыгак, тиде кечын тошто еҥ-влаклан тауштат.
Китай калык-влакын шонымышт почеш, тиде икымше кечын пӱртӱс помыжалтеш, у идалыкын кечышотшо тӱҥалеш, мланде илана. Хань калык гына огыл, изи калык-влакат пайремлат, мутлан, маньчжур, яот, монгол, чжуан, гаошан, даур, дун, лиян да молат.
Вьетнамыште
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Вьетнам У ийым тылзе кечышот почеш пайремла. Пайремым Тет (Тэт) лӱмдат, у ийын у тургымын икымше тылзын икымше кечынже палемдат. Эрвел кечышот почеш У ий пайремын кечыже кажне гана вашталтеш, но 20 шорыкйол — 20 пургыж коклаште кодеш.
Тылзе кечышот почеш пайремлыме У ийым «китайысе У ий» лӱмдат. Тиде чын, вет Эрвел Азийыш шуко могай йӱла Китай гыч толын.
Вьетнамын йӱдвелныже пӧртлаште тиде пайремлан пеледше персик укшым але саскаан мандарин пушеҥгым шогалтат. Йӱла почеш, саска ден пеледыш-влак пӧртыш поянлыкым кондат. Тиде жапыште персик, абрикос, мандарин, миндаль пушеҥге-влак пеледаш тӱҥалыт. Пеледше укш ден пеледыш аршаш-влак дене уремымат сӧрастарат.
Кечывалвелне пӧртыш абрикос укшым пуртат. Мо оҥайже, абрикос-пеледышын вич лышташ лийышаш. Тыгак ӱстембалне арбуз лийышаш. Арбузын йошкар кӧргыжӧ шушаш ийыште пиалым конда. Кум кече жапыште кажне ешыште пайремлыме годым тошто еҥ-влаклан тауштат, надырым пыштат. У ий кастене уремыште чылан дракон куштымашым куштат. Пычкемышалтме дене парк, сад, уремлаште тулото-влакым ылыжтат. Тушко еш дене погыныман.
Ираныште
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Иран калык, да тыгак, иран кечышот почеш илыше-влак у ийым (Навруз — перс. نوروز, «у кече») 21 але 22 ӱярнян, шошо кечытӧр кечын. Наврузлан пӱртӱс уэмдалташ тӱҥалеш.
Казах-влакын
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Казах калыкын У ий шошо кечытӧр дене келша, 22 ӱярнян толеш. Казах-влак тудым «Наурыз мейрамы» лӱмдат. Казах Йӱштӧ Кочам Аяз Ата лӱмдат. Мемнан гай Йӱштӧ Кугыза нунын уке, Кыдыр-баба уло, тудо шошо кечытӧр вашеш йӱдым уло мландым коштын эрта, у кушкылым шындылеш.
Наурызлан калык урем пайремым ышта, модыт, имне валне кудалыштыт, таҥасымаш-влакым эртарат. Ешлаште «Наурыз-коже» кочкышым ямдылат. Тудо шым ужаш гыч шога: вӱд, шинчал, шӧр, пырче да т. м. Ожно тиде кечын родо да йолташ-влак деке миен коштман ыле, увер-влакым ваш-ваш ойылен, у пашам пырля тӱҥалыныт. Телым ик илем гыч вес илемыш кошташ йӧсӧ, сандене тиде йӱла шочын.
Казахстаныште У ий пайрем 1-2 шорыкйолын, да Наурыз мейрамы пайрем 21-23 ӱярнян палемдалтыт.
Руш У ий пайрем
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]Кузе тӱҥалын
[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]XV курым марте Русь у ийым юлиан кечышот почеш 1 ӱярнян палемденыт. Тидын нерген руш йылмысе (марий ылмыштат кучылтмо) южо тылзе лӱм-влак шижтарат: октябрь лат. octo — кандашымше, ноябрь лат. novem — индешымше, декабрь лат. decem — лумшо.
1700-шӧ ийыште Петр Кугыжан темлымыж почеш, Европо дене келшышын, Российыште У ийым 1 шорыкйолын пайремлат (юлиан кечышот почеш).
Григориан кечышот дене келшышын У ий пайремым Российыште лач 1919 ийыште гына палемдаш тӱҥалыныт. 1930-шо гыч 1947 ий марте 1 шорыкйоллан чылан пашам ыштеныт. 1992 ийын идым тылзын 25-ше кечынже Россий Федерацийыште 2 шорыкйол кечеат каныш кечыш савырнен. 2005 ийыште 1 гыч 5-ше шорыкйол марте У ий каныш кечым палемдыме, тиде кечын пашам огыт ыште, Рошто пайрем дене кылдалтше каныш кече-влак дене пырля Российыште илыше-влак 8-10 кече наре канат.