Поляк йылме
Поляк йылме (полякла język polski) — индоевропысо (славян) йылме. Официал йылме гыч толын да союз европысо йылме ик польшын 24. Польшын деч посна, тыгак моло эл европышто шарлыше (Германий, Франций, Великобританий, Литва, Чехий, россий, белоруссий, Украина, Словакий, Латвий да молат), америкын эл (сша, Бразилий, канадыште да моло) денат австралийыште. Росиийыште радамын тӱшка дене европысо эл поляков поляк йылме кундемысе статусым налын.[1]
Поляк йылме — ик эн кугу да эн кугу да славян йылме-влак тудын западнославянский йылме дене верланыме вер айла. Поляк йылме чумыр чот ойла — иктаж 40 млн. еҥ (2007, оценочно), польшышто тидын шотышто 36 тӱжем 410 млн (2011, перепись).
Поляк йылме диалект да сылнымут негызлан шотлалтеш воеводство кугунур, мучаш дене XVI — xvii курымлаште тыгак литератур йылмым диалект мазовецкий влияний ышташ тӱҥалын. Поляк йылме ойыро историй-влак древнепольский жапыште (xv курым тӱҥалтыш марте), среднепольский жапыште (XV — xviii курымын кокымшо пелыже) да жапым новопольский (xviii курымын кокымшо пелыже гыч). Латин тиштер негызеш возыктен. Эн поляк йылме тиштын акрет годсо памятниклаште — «Свентокшиский проповедьым» (Świętokrzyskie Kazania) XIV курымын ийже.
Историйнам шымлена[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]
Поляк йылме орфографий времени лийын икымше шымлыме ончен, возымо XV — xvi курымын тӱҥалын: 1440 ий университетын ректоржо с времени ий да краковысо да якуб заборовский 1518 каноник краковысо паркошовица времени, латынь йылме дене возымо, умылаш лийдыме орфографий нормо пуртымо. Xvi—XVII курымын ийже. грамматике лектын, поляк йылме сӱретлен пуэн: Статориус П-Стоеньский (Polonicae grammatices institutio, 1568) — икымше чын поляк йылме грамматике, йылмылончыш М Фолькмар (linguae Compendium polonicae, 1594), Ф. йылмылончыш Мение-Менинский (Institutio Linguae Grammatica Polonicae seu, 1649), икымше грамматикын авторжо поляк, Я. К. Сар (Linguae Compendiosa Polonicae Institutio, 1690) — латин йылме тыгак чыла. Эн палыме йылмылончыш xviii—xx курымла: О. йылмылончыш Копчинский (dla narodowych szkół Gramatyka, 1778) — икымше ик поляк йылме грамматика гыч, могай йылмылончыш авторын мутшым шукыж ыштен, тиде жапыште марте кучылталтеш; Ю. йылмылончыш Мрозинский (Pierwsze gramatyki zasady języka polskiego, 1822), кудыжым з Клеменсевич маныт «икымше поляк йылмын шанче грамматикыжым»; А. йылмылончыш Крынский (języka polskiego Gramatyka, 1900)[84]. Надыр оптальыч xx курымын ваш областьыште-в поляк йылме дорошевский йылмылончыш умылтарен пуа. Шымлыме пашалан пӧлекла йылмылончыш з. тополинский строй.
Лексикографий польшысо возышо лийын мутер иланаш тӱҥалыт, xiv курымын ий гыч тӱҥалеш: Мурмелиуш мутер-влак (atque...... rerum Dictionarius Germanica interpretatione Polonica variarum cum, 1526), Я мутер Мончиньский (Lexicon latino-polonicum, 1565), Г мутер Кнапский (linguae latinae seu promtuarum graecae et polonolatinograecus usui Polonorum acconodatum Thesaurus, 1621). Мутер новопольский декет наҥгая эн палыме этапшым тӱрлӧ жапыште: Б. С. словарь-Линден ий 1807-1814 (славян икымше серьёзный темлыме образец таҥастаре Линден лексикографий С. Б.); 1861 ийыште редакцийым м йымалне мутер оргельбранд (тыге лӱмденыт «Виленский мутер»); А. словарь Крынский, 1900-1927 ий да недзвецкий в. Я. Карлович (тыге лӱмденыт «Варшавысе мутер»); В. Дорошевский мутер редакций дене 1958-1969 ий; 1978-1981 мутер М редакций дене Шимчак ий.
К. xx курымын тӱҥалтыш диалектологий дене кылдалтше виянме нимат поляк, кундемысе икымше атлас поляк йылме (полякла да нимом подкарпатье малецкий атлас м. к.) тудым йылме йӧн диалект-влакым шымлымаште тӱҥалтышым пыштен. Кокымшо тӱнямбал сар деч вара ышташ лиеш «Изи поляк кутырен атлас» (1957-1970). Вияҥдымашке кугу надырым пыштен з. штибер поляк диалектологий, С Урбанчик, да моло шанчызе-влакын К Дейн.
В. с. шымлыме пашаже ойыртемалтше да поляк йылме мутер антропонимический ташицкий роспонд топонимий ономастический.
Поляк йылме йодыш Т ончыктымо историй-влак паша Лера-Сплавинский, Клеменсевич З, С Слонский, Я Розвадовский, П Зволинский.