Оҥартышмут

Оҥартыш мут (рушла звукоподражательные слова) — ужмым, колмым да шижмым оҥарен ончыктышо ойлымаш ужаш. Оҥартыш мут ок вашталт. Ойлончышто утларакше (действий кузе лиймым) умландарыше йыжыҥ лиеш.

Мутлан: 1. Шарик южымат, мландымат ок ӱпшыч тетла, эре ончыко муть-муть-муть, муть-муть-муть (умландарыше) кудалеш. (Ю. Артамонов) 2. Теве неле, кӱреналге-йошкар тӱсан бархатный занавес шыр-гор-гор (умландарыше) почылт кайыш. (В. Косоротов) 3. Теве тыге мутланенат, чонланат лыж-ж-дак (умландарыше) веле чучеш. (Н. Лекайн)

Оҥартыш мутын ыҥже

Шке ыҥышт дене оҥартышмут-влак кум тӱшкалан шелалтыт:

• ужмым ончыктышо;
• колмым ончыктышо;
• шижмым ончыктышо.

Ужмым ончыктышо оҥартышмут-влак

Ужмым оҥарыше шомак-влак шке значенийышт дене тыгай тӱшкам ыштат:

1. волгалтме тӱрлӧ сын-тӱсым оҥарымаш. Нуно шке значенийышт дене ончыктат:
   • еҥын шинчаже йӱлымӧ ойыртемым, мутлан: Шинчаже чыл-чыл койын волгалтеш (А. Бик. Тул-вӱд вошт, 125); Шаланыше ӱпшӧ модеш ловыкалт йӱд дене, шинчаже тыгодым йыл-йыл сорта тулла йӱла (А. Юзыкайн. Тулото, 199);
   • пӱртӱс вийын тӱрлӧ тӱс дене ямланымыжым, мутлан: Эркын-эркын тӱл-тӱл кояш тӱҥалеш (Д. Орай. Чолга шудыр, 9); Йыл-йол-йолт койын йӱлалыт (М. Шкетан, 326);
   • мемнан йырысе предмет-влакын волгалт йылгыжмыштым, мутлан: Умбалне неоновый лампычкын шонанпыл гай волгыдыжо чыл-чыл коеш (Ю. Артамонов. Сеҥаш лийдыме вий, 16); Той пучан тарантасше Шолеҥер уремет мучко йылде-юлдо йӱлалын кая (Д. Орай. Осып Ваня, 14);
2. айдемын койыш-шоктыш, чиен-шогалме ойыртемжым оҥарымаш, мутлан: Ты гана пошкудыжо муль-ль ыштен ыш шыргыжал, а Ачывий Вӧдырым туран ончале (В. Косоротов. Илыш ушан, 136); Курскаж дене йышт-юшт кутыралтен колтат да пазар гыч лектын кудалыт (Д. Орай. Осып Ваня, 32); Пагул, чурик лийын, Санковым савырнен ончале (М. Шкетан, 93);
3. моло чонанын движенийже, действийже, состоянийже кузе коймым оҥарымаш, мутлан: Южо чайка тура шуҥгалтеш да, шулдыржо дене вӱдым лупшалын, лызырт волен шинчеш (В. Юксерн. Атаманыч, 203); Сокол мӧҥгеш савырныш, йышт-йошт-йошт йоргалтен, йолташыже-влак дек толын шогале (Н.Лекайн. Шортньо падыраш, 138);
4. чондымо предмет-влакын действийыштым, тӱжвал тӱсыштым оҥарымаш, мутлан: Ял мучко лампе тул бук йӧра (Д. Орай. Осып Ваня, 25); Шем ожын нугыдо оржаже мардеж дене выл-выл модылта (И. Караев. – «Ончыко», 3№, 1980, 8); Кынел шогалын ончал колтышым гын, плугем палт-палт веле коеш, йошкар алаша ден шем вӱльӧ ялыш чымыктат (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 67);
5. пӱртӱс вийын сын-тӱсшым оҥарымаш, мутлан: кенета, бурт-бурт-бурт лийын, кава тӱр гыч кава тӱрыш, шем пылым кыдыр-мудыр пӱчкеден, волгенче волгалт кайыш (Д. Орай. Чолга шудыр, 124); Тиде жапыште вурзым умбачын ты-ы-ып эр ӱжара тарвана (туштак, 9).

Колмым ончыктышо оҥартыш мут-влак

Колмым ончыктышо шомак-влак шке семантикышт дене поснак поян улыт. Нуным тыгай тӱшкалан шелаш лиеш:

1. айдемын кап-кыл ужаш йӱкшым – тӱрло биологический процесслан кора лийше йӱкым онарымаш. Тиде тӱшкасе шомак-влак ончыктат:
   • шӱлымо ойыртемым, мутлан: Люда, копажым вуй йымак пыштен, кышт-кышт шӱлен, койкышто мален кия (В. Иванов. Тутан, 108);
   • нер йӱкым, мутлан: Нерже чжок шокта гын, мый вигак шижам – ватем сыраш тӱҥалын (М. Шкетан, 128);
   • кокырымо але кокыралтыме ойыртемым, мутлан: Генерал кхым-кхым кокыралтыш (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 174);
   • шортмым, мутлан: Ия, керемет, ынде изиватыж верч мыйым пуште-э-ш!..У-у-у!.. (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 103);
   • кычкырымым, мутлан: И-и да у-у веле шокта (В. Исенеков. –«Ончыко», 3№, 980, 110);
   • ойлымо-кутырымо ойыртемым, мутлан: Немыч-влак ля-ля кычкыркалат (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 36);
   • шӱвалмым, мутлан: Шупшылеш, шупшылеш да кувар умбаке пызльоп да пызльоп шувал колта (Д. Орай. Осып Ваня, 22);
   • шӱшкалтымым, мутлан: «Шои-ик!» - ала-ко шӱшкалта (С. Чавайн. Кугезе мланде, 27);
2. айдемын турло действийжылан кора лийше йӱкым оҥарымаш. Тиде тӱшкаштат оҥартыш мут шуко вашлиялтеш. Нуно шке значенийышт дене утларакше теве мом ончыктат:
   • ятыр семын перымым, кырымым, совымым, мутлан: Омсам шолт-шолт кок гана перат (С. Чавайн. У, 58);
   • шыдешкен, пуй пурлмым, мутлан: Денис Генуш ӱмбаке шӱтен ончале, тыйже кушко шӱшкылтат маншыла, сырен, пӱйжым чодыр ваш пурльо да окымешак кынел шогале (Ю. Артамонов. –«Ончыко», 5№, 1980, 39);
   • ошкылмым, мутлан: Тып-топ тошкыштыт, тоя мучашышт дене кӱварым перкалат (Ю. Артамонов. Кайык ужын ужата, 26);
   • подылмым, мутлан: «Кутырена! Тол пырля…» - манеш Мичуш, оҥжым ончык луктын. «Мый улам» манше йӱкла, шке, колт шоктыктен, сакырым пурлын, сыроп да сыроп чайым подылеш… (М. Шкетан, 49);
   • ятыр моло действийын ышталтме йӱк ойыртемжым, мутлан: Каен-каен, быр-лоп яклештын возеш (М. Шкетан, 370);
   • айдемын действийжылан кора турло предметын йӱк ойыртемжым ончыктышо онартыш мутат чӱчкыдын вашлиялтеш, мутлан: Пагул, савырнен, йолжым кылт-колт-колт мурыктен лектын ошкыльо (Н. Лекайн. Куртньо вий, 50);
3. моло чонанын йӱкшым оҥарымаш. Нине шомак-влак шке значенийышт дене каласен пуат:
   • вольык, янлык, моло йӱкым, мутлан: Теве омса йымач ола шӱяшан пырыс пурен шогале, тудын (Алексеевын) ваштареш саламлышыла мион-н мане (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 353);
   • кайык йӱкым, мутлан: Озамбай коремыште шӱшпык шӱшка: шолт-шолт, чиоп-чиоп веле шокта (Д. Орай, Тутыра вошт, 18);
   • насекомый йӱкым, мутлан: «Мз-з-з!» - качын пӱжалтше саҥгажым тыҥга пӱшкыл кайыш (В. Косоротов. Илыш ушан, 199);
   • мифический вийын йӱкшым, мутлан: Кум вуян азырен лот-лот-лот воштыл колтыш, вер-шӧр чытырналте (А. Юзыкайн. Тулото, 216);
   • чонан-влакын действийышт дене лийше тӱрло-тӱрло йӱкым, мутлан: Кугу арыкын тураште шыве-шово коштеш кол (С. Чавайн, 253);
4. чондымо предмет-влакын йӱкыштым оҥарымаш;
5. пуртус явлений йӱкым оҥарымаш. Тиде тӱшкасе шомак-влак ончыктат:
   • сурт оралте йӱкым, мутлан: Лач тиде жапыште капка йӱк кочыр-и-и-ик муралте (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 281); Кӱшыл клат тошкалтыш кычыр-кочыр шоктыш (Шобдар Осып. Удырамаш корно, 51);
   • тӱрло-тӱрло паша ӱзгар йӱкым, мутлан: Изиш лиймеке, пила йӱк чыж-чож, чыж-чож шокташ тӱҥале (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 148); Чыжик-чожик, чыжик-чожик, чож-чож-чож сава йӱк шергылтеш (В. Сапаев. Кудырчан йур годым, 181);
   • автомат, пулемёт, орудий мӱгырымо, лӱйкалыме, пудешталтме йӱкым, мутлан: Орол кидысе пычал затвор тыгодым шылт-шолт шоктен веле шупшылалте (А. Юзыкайн. Тулото, 336); Ӱмбалне шул-лт пычал дене лӱйымо йӱк шоктыш (С Чавайн, 101);
   • пушеҥге, лышташ, шудо йӱкым, мутлан: Выж-ж манын, шкет шогышо кож йӱкым пуа (М. Шкетан, 59); Пушеҥгын лышташлаже йырве-йырве тарванат… (С. Чавайн, 44);
   • музыкальный инструмент йӱкым, мутлан: Ужар вияш калай пучшо Чодыранурышто ту-у, то-о, ту-у-у шоктен пуалта (Ш. Осып. Кориш, 33)
   • металл, янда йӱкым, мутлан: Оҥысо ший арашыже, пачкамаже да ырес кылже чор-чор-чор муралтеш (Н. Лекайн. Куртньо вий, 269); Чынже денак ик окна чор-р шоктен кодо (В. Иванов. Тутан, 312);
   • машина, мотоцикл, паровоз да тӱрло механизм йӱкым, мутлан: Машина, дыр-дыр-дыр шоктыктен, уржа олым туным пучкеда (М. Шкетан, 421).

Шижмым ончыктышо оҥартыш мут-влак

Шижмым каласен пуышо шомак-влак коклаште тыгай тӱшкам ужаш лиеш:

1. шум-чонлан кузе чучмым оҥарымаш. Тыште кок изирак тӱшкам палемдаш лиеш:
   • шӱмлан кузе чучмым ончыктышо шомак-влак, мутлан: Шӱмжылан рошт чучо (П. Корнилов. Савырыме кумыл, 45); Ындыже мыйын шӱмем ала-мо йоч перыш (А. Юзыкайн. Эльян, 257);
   • чон шижмашым каласен пуышо шомак-влак, мутлан: Чыла теве колын шукта гын, Людмилатше тыйым шӧрынат ок ончал, чонжо шырат ок лий (В. Косоротов. Тура кугорно, 289); Шум-кыл йымалне выр-выр модын чумедыл, вес чон иланен («Ончыко», 5№, 1979, 89); Теве тыге мутланетат, чонланат лыж-ж-дак веле чучеш (Н. Лекайн. Куртньо вий, 299).
2. путынь каплан да кап-кыл ужашлан кузе чучмым оҥарымаш. Тыште оҥартыш мут-влак икмыняр тӱшкалан шелалт кертыт:
   • могырлан, каплан, коваштылан да кӧргылан кузе чучмым, мутлан: Тамакым шупшын шинчышыжла, могыржылан кож-ж чучо (С. Чавайн, 350); Кӧргышто ала-мо ньыге-нюго пордалмыла чучеш (Н. Лекайн. Шӧртньӧ падыраш, 59);
   • вуйлан, ушлан, пылышлан кузе чучмым, мутлан: Вуйжылан йон-йон чучын кодо (В. Юксерн. Атаманыч, 65); Вуй коваште кож-ж кынелеш (Д. Орай. Осып Ваня);
   • моло кап-кыл ужашлан кузе чучмым, мутлан: Йылмылан да пӱйлан пыде-подол чучо (М. Шкетан, 222); Шӱргылан да кидлан чыде-чыде чучыкта (В. Сапаев. Кӱдырчан йӱр годым, 107); Шургыжлан чошт чучын кодеш (В. Юксерн. Волгалтшаш лишан, 54).

Оҥартыш мутын синонимийже

Ик явленийымак тӱрлӧ сынан сӱрет гай ончыктымыжлан кӧра оҥартыш мут синоним ешлан поснак поян. Тиде кеч колмо, кеч ужмо, кеч шижме образ лийже, садыгак шукышт йылмыште шонанпыл тӱсышт дене ончыкталтыт. Но моло синоним тӱшка деч ойыртемалтын, тыште тӱҥ, эҥертыш, але доминанта, шомакым ончыкташ ок лий, очыни. Шке значенийышт дене икте-весыштым алмаштен кертше шомак-влак, посна ешыш чумыралтын, илышын ик йыжыҥжым сӱретлен ончыктат, но тудлан тӱрлӧ-тӱрлӧ сыным гына пуат.

Д. В. Бубрих манмыла, оҥартыш мутлан тыглай воштылмаш уке, а тӱрлӧ семын воштылмо мучашдыме шуко йӧн уло. Марий йылмат тидым моткоч раш ӱшандарен ончыкта. Ме кузе гына огына воштыл! Сылнымутан произведенийла гыч налына:

• лот-лот-лот, лыт-лыт-лыт, льш-льш-лык, йыр-йыр-йыр, лыге-лыге-лыге, лук-лук-лук, ха-ха-ха, хи-хи-хи, хе-хе-хе, лок-лок-лок, рыж-рыж-рыж, люр-люр-люр, го-го-го, лор-лор-лор, ги-ги-ги, шыр-шыр-шыр, ых-ых-ых, шу-у да молат. Эргыжат магырымыжым чарна, ачажым ӧрын онча, вара, гыр-гыр-гыр шоктыктен, тудат воштылаш тӱҥалеш (М: Шкетан. IV, 185)
• ... ӱдыр-влак кумытынат, лыге-лыге-лыге воштыл колтат (Д. Орай. Тутыра вошт, 41).
• Ведыркан Мекеат, тыштак мӱшкыржым кадыртен шогалын да лук-лук-лук воштылалыштеш (туштак, 146). «Орлаш ок лий ынде» - манын, Чимош лок-лок воштыл колта (туштак, 20). «Ял шичмыж годым мый лачак мӧҥгышто лийын омыл, вакш деке каенам улмаш», - манылден, шкежат (Покшым кугыза) рыж-рыж-рыж воштылал колта (туштак, 18).
• Эчан лот-лот-лот воштыл колтыш (Н. Лекайн. Куртньо вий, 111).
• «А родыжо партизанский отрядыште огыл?» - игылтме йӧре лыт-лыт-лыт воштылеш Бородавка (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 284).
• Лач Ильян вате гына ала-мом ышташ тӧчен, марийжын пылышышкыже йыштак ойла да люр-люр-люр воштыл колта (Н. Лекайн. Куртньо вий, 115).
• «Ха-ха-ха! Го-го-го!»- воштылыт рвезе-влак (Н. Лекайн. Кугезе мланде. 194).
• «Хи-хи-хи-хи! Ха-ха-ха!» - шоктыш зал гыч (А. Асаев. Ошвичыжат йӱксыжат, 298).
• «Ой, Елуш, - лык- лык-лык воштыл колтыш оза вате, - вет тудо рвезе, чонжым умылаш кӱлеш (В. Иванов. Тутан, 100).
• А тудо кугу логарже дене лор-лор-лор воштылеш (Н. Лекайн. Кугезе мланде. 236). Да коктынат шыр-шыр-шыр воштыл колтат (Д. Орай. Чолга шудыр, 96).

А умылаш лийдымын ойлымо кузе шокта? Адакат тӱрлӧ семын, мутлан:

• Тыгодым корнышто чыге-мого, чыге-мого ойлымо йӱк шокта (Шабдар Осып. Кориш, 46). Чыге-чого йӱк тарваныш: южыжо «Тыге», южыжо «Шып лий» манын кычкырат (туштак, 63).
• Ик эрдене, але волгыжынат огыл ыле, кудышто ло-ло-ло йӱк шергылте (Н. Лекайн. Мондалтдыме умыр, 6).
• Немыч-влакын кок шӱдӧ метр наре лишеммекышт, ля-ля-ля шергылт колтыш (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 31).
• Кере-могай ойыштат тудын эре ого-оно, ого-оно веле шокта ыле (М. Шкеташ. 12).
• Начин ачаже изишак олымбалне шинчалтышат, ала-мом мыге-муго шке семынже пелештышат, комака ӱмбаке кузен возо (М. Шкетан, 33).
• Яклака йылмыже лывырге. Ти-ти-ти, ти-ти-ти веле вакшеш (Д. Орай. Осып Ваня, 90).
• «Мням-мням», - мӱгылталтылеш: пурын колта, - олык мӱй, маныт, пытыш» (Ю. Галютин - «Ончыко», 1980, 34).
• Шке коклаштышт ала-мом йыж-йыж-йыж кутыралтен колтат (Д. Орай. Осып Ваня, 24).
• Миклай - туныктышо еҥ, тудо ойлаш тӱҥалмыж деч ончыч умша кӧргыштӧ ала-мом вудымата, ӧрдыжкӧ му-му-му шокта, вара иже раш ойлен колта. (Н. Лекайн. Куртньо вий, 179).
• Омсадӱрышто ӱдыр-влакын мутланымышт выж-выж шокташ тӱҥале (В. Иванов. Тутан, 313).
• Саҥгам туртыктен, писте вуйышко керылт ончен, (карт-влак) лоп-лоп-лоп йылмылат... (Д. Орай. Тӱтыра вошт, 187).
• Кутырымыж годым ты куван ойпидышыже кыте-мыте, кыте-мыте гына шоктен кодеш (А. Юзыкайн. Эльян, 139).
• Шӱм кырымат ик семын огыл, мутлан: шӱм неле пудештшашла шола ӧрдыжым тук-тук-тук кыра ... (Ю. Артамонов. Кайын ужын ужата, 16).
• Шӱмжо кылтуп-кылтуп веле кыра (д. Орай, Осып Ваня, 105). Шӱмжӧ поснак виян кӱлткаш тӱҥале, кӱлт-кӱлт веле шокта (туштак, 93).

Нер йукат оҥай, мутлан: Опанас кугызат олымбачын кынеле, нержым чыж-ж-чыжок нуштале ... (Д. Орай. Осып Ваня, 9). Жап шукат ыш эрте - кор-р-р да кор-р-р нер йукым веле лукто (А. Волков. Каче-влак, 56). «Шопо», - ышталеш Ваню, катык олмам кувар умбак шолен колта, нержым шроп шупшылеш (Ю. Артамонов. - «Ончыко», 5№, 1980, 82). Адак портышто Серге ватын малыме нер йукшо гына кыр да кыр шушкылмо шорык гае -лырга (Д. Орай. Осып Ваня, 77). Шулышат эре икгай ок лий, мутлан: А Синопон кыж-кыж¬-кыж чучкыдын шулен кия (Н. Лекайн. Куртньо вий, 123). Черле йоча шинчажым кумалтыш, хыр-хыр шулаш тунале (туштак, 125). Но Андри Йыван ик мутымат ок пелеште, шушкылмо уш¬кыж гай логар пундаш дене лор да лор шулен кая (туштак, 118). Земский начальник кынел шогале, пож-ж шулалтен колтыш (Н. Лекайн. Куртньо вий, 123). Кожик-кожик погалтен шулалтен, аваже йук деч посна, шнчавуд деч посна эргыжым чаманен шортеш (М. Шкетан. 109). Чачук шыпланыш, кышт-кашт шулен мален колтыш (В. Иванов. Тутан, 360). А шулышыжо неле, ик¬тор огыл: южгунам писештеш, кыр-гор-р шокта, южгунамже йом¬мо семын лиеш (В. Юксерн. Атаманыч, 101). Тудо Васли Йыван деч чотак шонго ... кыжик-кожик нелын шулыштеш (Ю. Артамонов. - «Ончыко», 5№, 1980, 84). Южгунам ... ушкалла кужун пош-ш шулалта... (туштак, 21).

Ошкылмо, куржмо, тавалтыме йук шке синоним ешыж дене йонгалтеш, мутлан: Кертеш гын, Максим йол умбак шога¬леш ыле, йочала топ-топ-топ куржын колта ыле («Ончыко», 5№, 1979, 49). Нуно икте почеш весым, ваче гыч кучен, палемдыме верыш тын-тын-тын куржык¬тат (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 315). Ик ия омсам комдык лупшалтарен колтышат, салтак могырыш шыдын ончале, вара кем таганжым мурыктен, колт-колт-колт ошкылын, порт покшеке миен шогале (туштак, 96). Коридорышто шолт-шолт йол йук шокта ... (М._ Шкетан. IV, 100). Эчан армийыште улмыж годсо гай рошт-рошт-рошт ошкыл лектын кая (Н Лекайн. Куртньо вий, 243). Нунылан сокыр йудат, витне, нимат огыл, дыве-дово шок¬та, икте-весыштым поктеден модыт (А. Асаев. Ошвичыжат йуксы¬жат, 301). «Коштан» кокла гыч Пикай Выльып тулык ватым кучыш да омсадурыш тын-тын-тын веле куржыктыш, луктынат кудалтыш (Н. Лекайн. Мондалтдыме умыр, 25) .... Водыр попым, шоягорем гыч руалтен, тон-дон-дон омсаш луктынат колта (М. Шкетан. 53). «Ой, вожылдымо! Ой, тептердыме!» - кугу капан Кори вате, дун-дун тошкалын, марийжылан сырен лектын кайыш (В.Сапаев. Кудырчан йур годым, 119). Шут-шут тошка-лашет ший куварет лийже (калык муро). Секретарь, лушт-лушт ошкылын, типографий гыч тольо (М. Иванов. Тайыл ваштареш, 137). Теве рово-рово йол йук муралте (Н. Лекайн. Шортньо падыраш, 57). Порт воктенет эртен ошкылмыж годым тун-тун сур¬гыктен кода (Д. Орай. Осып Ваня, 78). Ужгам чийыше ен, пыт-¬пыт тошкыштын, Микит Элексе дек лишеме (Н. Мухин. 16).

Перыме, кырыме, совымо годым монь турло йук шергылт кая, адакат онартыш мут тидлан посна-посна синоним ешым пога: пырлоч, чолт, роп, шлоп, тын, дун, шулт, шолт, йон, кыт-кыт, йошт, шырлоп, ток-ток, туп, дуб, пызльоп, лоч, шроп, чжок, шып-шоп, полт да ятыр молат. Макси толын энерта - капка тукылымо. Рун-рун тукалтен кычкыралеш ... (Д. Орай. ¬Тутыра. вошт, 90). Торчан тояж дене шолтик-шолтик пералтен, верышкыже миен шогале (В. Юксерн. Атаманыч, 71). Омсам тык¬-тык-тык пералтышат, шешкышт тунамак почын пуртыш, манеш (Н. Лекайн. Куртньо вий, 63). Тыгодым ала-ко окнам колт-колт¬-колт пералтыш (В. Косоротов. Илыш ушан, 38). «А-а-а, тый мый¬ым пуштат!». - чол-л муралт кайыш шурго, вес могырым чол! (Н. Лекайн. Кугезе мланде. 104). Но райыш ом шу: трук шен¬гечын ушкалыше саде пермак чыр-рон сакалта мылам «кнечым». (Ю. Галютин.-«Ончыко», 5№,1979, 81).

Колышталына кайык йукым. Марий шушпык, мутлан, кузе гына ок муро! Тиде - писатель-влакын эн йоратыме кайыкышт. Теве южо семже: Коремыште, арама лонгаште, куэран идым печыште, ломберан пакчаште шушпык шушка: «Чийоп -чоп - чоп, чийоп-чоп-чоп» (Д. Орай. Осып Ваня, 28). Эре колыштмет гына шуэш сар шушпыкын латкок лукын кадыртылын чиопкен налмы¬жым: «Чип-чоп! Чип-чоп! Чопин-чопин! Чопи-чо-чо-чо-чо! Чоп!» (В. Сапаев. Кудырчан йур годым, 173) . Коракынат шке йук аршашыже уло: «Кор-рак, кор-рак!..» - кычкыра шоло вуйышто корак (С. Чавайн, 72). Тыге икмыняр жап шинчылте да карал колтыш: «Кар-р! Кар-р!» ( В.Иванов. Арслан, 46). Теве шырчык толеш, шем корак коак-коак! манеш. (М. Шкетан.349). Эрдене эр туго лектым, ончем – мемнан пакча куэ вуйышто кр-рак-рак магырен шинчат (Шабдар Осып. Кориш, 101).

А марий агытан кузе соралын муралта: «Кукурекре-э-эк! – лыкын-лукын шуйдарен, агытан муралта (М. Шкетан . 110). « Ку-ку-ре-ку-у! » - йуд пычкемышым шелын, агытан йук шергылте (А. Асаев. Ошвичыжат йуксыжат, 136). «Кекырек-кыпе-эк, поран петыр-ре-эн». -ялын шагатше ... муралта (Я. Ялкайн. Кечан кече. 52). Купеч шуйжым шуялта, логар аным парня мучаш дене тукалта да агытан йукым луктеш: «Кы-кырик-кыри-ик!» (В. Исенеков. Вуд умбалне, 116). (Ведат кугыза) кидшым агытан шулдыр семын лупшен, онжым кадыртыш да муралтыш: «Ке-крек-кре-э-эк! ¬Мунет кушто, турка вуй! - Пе-трен-крем» (В. Иванов. Тутан, 159). «Ку-ку-ру-туред-эк!» -слободаште агытан, йук (М. Шкетан. 59).

Эсогыл шудышырчыкынат кумыл семже лык-лукан: Ала-кушто, ял ордыжто, шудышырчык, шыр-чыр-чыр шке улмыжым палдара (Д. Орай. Осып Ваня, 102). Олыкышто шудышырчык чырык-чырык йыгылен шинча. (Д. Орай. Чолга шудыр, 90). Тудо ала-кушто кашын-кашын, чыр-р-р муралта, вашке шудо жап шушашым шижтара (Н. Лекайн. Куртньо вий, 196).

Пият турлын опталта, мутлан: Лачак капка йымачын, Потырын ошкылмо йукшылан льып-ляп ыштен, пий-влак опталтат (М. Шкетан, 44). Вольык такыр кожерыште ньык-няк, ньык-няк шокта, ала-кон пийже мераным покта (М. Шкетан, 267). Эчук (пийла). Ав, ав, ав, р-р-р ... (М. Шкетан, 120). Стапан Йыванын ола пийже, капка ончыч тарванен, хам-хам хам, хам-хам-хам ляпкашат тунале (Н. Лекайн. Куртньо вий. 153 ). Адак Онтон кугызан ола шуян кугу пийже, урем орол коштмым шижын, кок-кум гана уп-уп! ышта (Д. Орай. Осып Ваня, 102). Кенета, мундырнат огыл, шыде пий оптымыла гав-гав шоктен кодо (А.Бик. Тул-вуд вошт, 145). Тудын йукшо чарныдыме ам-ам-ам шокта (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 30). Тудо чиялтыме серган окна йымак мияш туналын ыле, гом! гом! шоктыш (туштак, 160). Эчан капкам почаш туналын ыле, хом-хом шоктыш. (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 76).

М. Шкетанлан ужаван йукшо теве кузе йыжынлалтеш: бых-х, хо-хо-хо-хо-хо-хо, кха-кха-кха, кх-кх-кх, хр-хр, кха-ха-ха-ха (М. Шкетан, 377).

Чонан-влак веле огыл, чондымо предметат турло йук семже дене йылмыш онартыш мут лийын пурен.

Турло онгыр – турло сем, но садыгак синоним еш иктак: Шарнем, мемнан обществыш волостной старшина Мартынов шкеак тройка дене, йынгыран пугым лон-лон-лон мурыктен, староста дене кудал пурыш (Н. Лекайн. Мондалтдыме умыр, 24). Пугышто кечыше онгыр, мыйын кумыл волымемым шижме гай, тиде гана шулыкын гына йукым лукто: йын-йон, йын-йын, йы-йон… (А. Волков. Каче-влак, 112). Кечывал жапыште кылдин- кылдин онгыр йук шоктыш (Д. Орай. Осып Ваня, 82). Тошкалмыж едат алдий-алдий шуй онгыржым мурыла йуклыкта (Д. Орай. Осып Ваня, 79).

Йылгыжме тусын синоним ешыже шке шотан: чыл-чыл, йыл-йыл, йыли-юли, чыли-чули, йыл-юл, йылде-йылде, тулеч молат. Каваште шудыр-влак чыл-чыл-чыл йулат (Д. Орай. Осып Ваня, 24). … Тужем дене шудыр-влак чыли-чули волгалтыт (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 188).

Оҥартыш мут финн-угор йылмылаште

Финн-угор йылмышанчыште онартыш мутым шымлымаште сай туналтышым Д. В. Бубрирх ыштен. Автор шке пашаж дене кум тун йодышлан вашмутым пуа: эн ончычак, тудо изобразительный мут-влакын грамматике ойыртемыштым шымла; вара фонетике тусыштым почын ончыкта; пытартышлан, семантике поянлыкышт дене палдара.

Чын, Д.В.Бубрих онартыш мутым междометий радамыште онча. Чыла междометийым тудо кум тушкалан шелеш:

1. эмоциональный,
2. сигнальный,
3. изобразительный.

Теорий могырым аклыме годым ученыйын пашаже моткоч кулешаныш лектеш. Г. Е. Корнилов деч ятыр ончычак Д. В. Бубрихлан «звукоподражание» термин келшен огыл. Тудо Н. И. Ашмаринын темлыме «мимема» шомаклан энерта да воза: «звукоподражение» термин чын огыл, вет мимема йукым гына огыл, тыгак движенийым, кузе коймым («световой впечатленийым»), тыгак эмоцийым да чонлан кузе чучмым ончыкта. Тыгодымак Д. В. Бубрих шижтара: нине мут-влакым междометий манашат кугу йонылыш, молан манаш гын мимемын междометий деч торлен шогышо раш значенийже, морфологий, синтаксис да стилистике ойыртемже уло. Тидым шотыш налын, Д. В. Бубрих мимемым изобразительный мут манаш темла.

Коми йылмысе изобразительный мутлам тудо грамматике, фонетике да семантике могырым шымла. Ученый эн очычак нунын семантикыштым тичмашын умылтарен пуа. Изобразительный мут-влак, манеш автор, действенный ситуацийын турло могыржым колмо, ужмо але шижме семын ончыктен пуат. Действийым рашемден шогымыштлан кора изобразительный мут-влак шкештат турло йон полшымо дене действийым ончыктен шогымо марте нолталтыт». Тыге шуэн лиеда, манеш ученый да тидыжым мут ыштыме йон семын ончаш темла. Ужмым да шижмым йук семын ончыктышо изобразительный мутыш савыраш лиеш, моланже раш: вет изобразительный мутлаште, манеш Д.В.Дубрик, тради¬ционно-условный момент моткоч сайын каласалтын. Колмо негызеш турло движений ончыкталтеш - кырыме, лупшымо, почкымо, тодыштмо, курыштмо, пучкедыме, удыркалыме, йыгыме да т. м. Нуно торжа але ныжылге йук эффектым ыштат. Шижмым ончыктышо изобразительный мут-влак вес кок тушка дене танастарымаште шагалрак шарленыт. Колмым да ужмым ончыктышо изобразительный мут-влак икте-весышт деч чот ойыртемалтыт. Кажныжын, шкенжын посна изи туняже уло.

Действенный ситуацийын тиде але вес моментше, манеш, Д. В. Бубрих шижме негызеш моло кок тушка деч пеш шуэн он¬чыкталтеш, садлан, вик ойлаш гын, посна тушкам огытат ыште, колмым ончыктымо ден иктак улыт манаш лиеш.

Изобразительный мутын иктешлыше вийже путырак изи, палемда Д.В. Бубрих. «Изобразительный шомак, мутлан, лач тыг¬лай кырымым веле ок пале, тудлан шотлен пытараш лийдыме чыла турло кырыме йон уло. Тудо тыглай гына волен вочмым ок пале, тудлан шотлен пытараш лийдыме чыла турло волен вочмо йон уло. Тудо тыглай гына коштмым ок пале, а шотлен пытараш лийдыме чыла турло коштмо йон уло. Тудо шып шинчымым ок пале, а шотлен пытараш лийдыме чыла турло шып шинчыме йон уло.»

Д. В. Бубрих изобразительный мутын вес тусшымат палемда: тыгай шомак каласыме предметын, явленийын ойыртемыштым ончыктен ок керт. Изобразительный мутлан лач тыглай пучмаш уке, а пучмо годым лекше йук уло. Тудлан лач тыглай йулымаш уке, а йулымо годым лекше йук уло. Тудлан шужымаш уке, а шу¬жымо тус уло. Тудлан куан уке, а шыргыжше тус уло да молат. Вес семын ойлаш гын изобразительный мут-влак ужмо, колмо, шижме предмет ден явлений умбач мунчалтен гына каят, а нунын коргышкышт огыт пуро. Нуно объективный тунясе йук-йуаным, волгалтмым да перкалалтмым ончыктат, но тиде объективный тунян корго ойыртемжым але огыт палдаре. Садланак изобразитель¬ный мут-влак чын лийше ситуацийын турло жапшым веле ончык¬тат, но предметше дене палымым огыт ыште. Нуно предмет нерген шижтарен, предметын образшым суретлен пуэн гына кертыт. Но тиде шижтарымашыже адакат предмет дене лийше ситуа¬ций дене веле кылдалтеш. Предметын образше чын, ситуацийын образше негызеш ышталтеш. «Изобразительный мут-влаклан тыглай предмет, чын ситуаций деч ордыжысо предмет уке».

Але марте онартыш мут нерген тыге раш ойлымым вашлиял¬тын огыл ыле. Д.В. Бубрих онартыш мутым, чылт у семын шеле¬ден, йоршеш вес турло кум тушкашке ойыра: 1) ужмым, 2) кол¬мым да 3) шижмым ончыктышо онартыш мут-влак нерген ойла. Онартыш мутын иктешлыше вийжым ученый ончычсо деч путы¬рак онайын почын пуа, нине шомак тушкам кузе чын шымлы¬шаш корным раш ончыкта.

Онартыш мутым шукертак шымлыше-влак коклашге В. И. Алатыревын лумжо вашлиялтеш. Изобразительный мутлан, ав¬торын шонымаштыже, «междометий» термин йоршеш келшен ок тол: тудым мут коклашке огыт «кышкылт», предложенийыште тудлан могай-гынат верым ойырат. Удмурт йылмыште наречий категорий уло, изобразительный медометный повтор-влакат тиде категорийышкак ушалтыт да изобразительный междометно-наре¬чный повтор лийыт. Нунын синтаксический позицийышт - умыландарыше членын верже.

Ышталтмышт шот дене нине изобразительный междометно-на¬речный повтор-влакым В. И. Алатырев кок тушкалан шелеш: 1) де¬формированный огыл - йоршеш икгай ужашан повтор-влак, мутлан, тёп-тёп - вуд чучалтышын йук образше; 2) деформирован¬ный - кокымшо ужашыште йук вашталтышан повтор-влак, мутлан, тып-топ - шыдыланен писын ошкылмын йук образше. Значенийышт дене нуно адакат кок тушкаланак шелалтыт: 1) турло йук образым ончыктышо междометно-наречный повтор-¬влак, мутлан, чир-чир - чарган кычкырымын йук образше; айдемын, вольыкын да чондымо предметын тарванылмыштым, кузе коймыштым да молымат ужмым ончыктышо междометно-наречный повтор-влак, мутлан, тутьвать айдемын, вольыкын, кайыкын онайын ошкылмыштым ончыкта.

Коми-зырян йылмысе изобразительный мут-влакым шымлен, М. Сахарова нуным турло ойлымаш ужаш еда шеледа: изобразительный наречий, изобразительный глагол да изобразительный междометий нерген ойла. Авторын шонымашыштыже, тыгак изобразительный лум мут ден изобразительный пале мут вашлиялтыт. Но онартыш мутын посна ойлымаш ужаш лийын кертмыж нерген М. Сахарован пашаштыже ик шомакымат каласыме огыл.

Варажым тыгаяк шеледымаш коми грамматикыш кусна: онартыш мут то изобразительный наречий ужашыште, то изобразительный междометий ужашыште ончалтеш. Глаголым «звуковой, зрительный да моторный признак» могырым рашемдыше наречийым коми грамматика изобразительный наречийлан шотла. Пуртус йукым, вольык, янлык, кайык кычкырымым да айдемын кап-кыл пашаж дене кылдалтше йукым онарыше «звукоподражательный мут-влак» изобразительный междометий лийыт.

Ойыркалыме амалышт онай: изобразительный мут предложенийысе иктаж-могай мут дене ок кылдалт гын, тиде изобразительный междометий лиеш; глагол дене кылдалтеш гын - изобразительный наречий.

Тиде корно денак удмурт грамматика ошкылеш. Тудат определительный наречий радамыш изобразительный мутлам пурта, междометий тушкаште «звукоподражательный междометийым» онча.

Тыгак коми-пермяк грамматика пеш чын ышта: изобразительный мутым тыште посна лексико-грамматический мут тушка семын ончат. Значений шот дене чылаштымат кок кугу тушкалан шелыт: 1) звукоизобразительный да 2) образоизобразительный мут-влак.

Коми-пермяк йылмысе онартыш мутым А.С. Кривощекова-Гантман шымла. Тудат изобразительный мутлам тыгаяк кок тушкаште онча.

Онартыш мут шуко гынат, финн ден венгр грамматика-влакын авторышт нуным посна ойлымаш ужашыш огыт ойыро. К.Е. Майтинская, мутлан, венгр йылмысе междометий радамыште звукоподражательный да изобразительный мут тушкам палемден, кум примерым пуа. Финн грамматикыштат междометий ужашыште шекланенрак каласыме: «Звукоподражательный да описательный мут-влакым посна ойыраш лиеш, нуно шке грамматический ойыртемышт дене междометий дек лишемыт. Тыгай шомак-влакым ономатопоэтический маныт. Нуно ни шижмашым, ни кумылым огыт ончыкто. Междометий семынак предложенийын посна членже лийын огыт керт».

Саам йылмысе онартыш мут дене В.В. Сенкевич-Гудкова палдара. Тудо изобразительный мутым сам йылмыште моткоч шуко улмыжым палемда. Саам йылме, манеш автор, ятыр турло фонема ден нунын вариантыштлан путырак поян. Ты поянлык дене вокализмат, консонантизмат ик семынак ойыртемалтыт. Кажне фонемын турло-турло количественный да качественный вариантше шуко уло. Лач тидыже саам йылмыште йук онартышлан тувыргын пеледалташыже сай негыз лийын. Тиде поянлыкым автор значений шот дене кок кугу тушкалан шеледа:

1. колмым ончыктымо негызеш ышталтше мут-влак,
2. ужмым ончыктымо негызеш ышталтше мут-влак.

Онартыш мутым финн-угор языкознанийыште шымлыме историйым кучыкын ончен лекма гыч раш лиеш: тыштат келге вашмутым вучышо йодыш але ятыр. Эсогыл ойлымаш ужаш системыште тудын вержымат чылаж годым кулеш семын палемден шуктымо огыл. Южо грамматикыже (мордва, удмурт, коми) онартыш мутым я наречий, я междометий дене луга.

Оҥартыш мутын ойыртемже

Шке семантикыж дене оҥартышмут илышыште, пуртусышто, пашаште мом ужмым-колмым, шум-чонлан, кап¬-кыллан кузе чучмым сурет але йук образ семын ончыкта, мутлан: Тыгай тымыкыште Оник ломбер велне кайык быр-р чонешта, чик-чийык иукшо шокта. Изиш лиймек, Ужава купышто ужава лорек-лорек кычкыралеш... (Я. Э.). Таве гына Качыри луман удырым мыскылен йуклана: качыри-и, кочыри-и, качыри-и, кочыр-и (А. В.). Вуй гуж-ж: лийын колтыш (И. Л.).

Предложенийыште оҥартышмутын синтаксический рольжо турло-турло. Утларакше действийын кузе лиймы¬жым умылтара, садлан глагол пелен кучылталтеш, мут¬лан: Сава-влак йыл-йол, йыл-йол веле койыт... (С.. Ч.). Леваш умбалым йур кыж-гыж-гыж мурыкта (М. Ш.). Омса кочырик почылтеш (А. Э.) Южгунам свай менге курыштмо шокта. Рут-рут-рут ондак шокта да вара шодыр-р шоктен шургалтеш ... Адак ик семын шыж-ж-ж манын, ий кая... (М. Ш.).

Действийын кузе ышталтмыжым умландарыше член лияш - онартышмутын тун синтаксический функцийже. Но тудо тыгак лиеш:

1. моло турло умландарыше член, мутлан: Ойлем гын, кырча-марчалан шыдешкенат кертыт, шонышым (В. Кос.); Туно луп-луп леве (В. Кос.).
2. сказуемый, мутлан: «Ой!» - Людмила юрк лие ... (В. Кос.); «Лудо мыскылен, - Павлов воштылеш, - Пе¬ча - бух, а лудо - ух ... » (А. Э.); В а с л и й. Онтон тон¬тон, пырня вуй тон-тон (с. Ч.); Тылетла шуяш ок лий, уке гын чылажат йывылдик лиеш (А. В.); Йырем кечы¬вал гай йолт лие (И. Л.); Илыш тыште - гуж, паша шо-леш веле, пурак веле лектын кодеш (Я. Я.); Пуш толкын гыч толкыныш веле лупшалтеш. Адак мугыль лие (Я. Э.)• Пыл тольо - йолт! (А. Айз.).
3. определений, мутлан: Кывыж-ковыж шовыр чийышыже каче чонетым йулалтара, кычырик-кочырик кем чи¬йышыже удыр чонетым йулалтара (С. Ч.); Йырвык-йор¬вык пыл лонга гыч тылзе кая шкетак, лыкым-лакым олык гочын умыл покта почешак (С. Ч.); Туп-туп тумырна, сылне йукан гармоньна! (А. В.);
4. лӱм мут олмеш кучылталтмыж годым подлежащи¬йыш савырна, мутлан: Чылан рат дене илат, суртлан ку¬леш кыте-мате чыла уло (А. Э.); Мый але тыйын умбачет кычалаш туналам: удыретын шарга-варгаже мемнан роскотыш ыштымым сулен ок керт (С. Ч.);
5. вияш дополнений, мутлан: Котырем пазарыш лек¬тын, кыте-мытым ужалкалаш туналмыжат (Игнатлан) ок полшо (А. Э.); Амалже дене пужараш, локшинчаш, йы¬гаш, кырче-марчам шке кидет дене йонештараш тунемат (В. Кос.).

Оҥартышмут предложений коргыш ойыраш лийдыме ужаш семын пурталтеш да эреак могай-гынат член лиеш, но шкетынат кучылталт кертеш да тичмаш предложени¬йым ышта, мутлан: Вуй умбалнынак шушпык шушкалтыш: «Тли-тли-тли, тли, чоп-чоп-чоп, чоп, тли-чоп, тли-чоп, тли-¬чоп ... » (В. И.). «Чип-чи, чип-чи!» - манын, кож вуйышто киса мурен шинча (С. Ч.). «Дуп-дуп-дуп!» - шоктыш пулдырышто (Я. Я.). Лин-лин-лин!.. Урем корго онгыр йук дене шергылтеш (А. В.). «Трьрьрьрь!» - кондуктор шушкалтыш (А. Айз.).

Оҥартыш мутын ик значениян да шуко значениян лиймыже

Моло знаменательный ойлымаш ужаш дене танастарымаште утларак конкретный лексический значениян улмыштлан кора оҥартышмут-влак кокла гыч шукышт ик значениян гына улыт. Нуно илышын могай-гынат ик палыжлан мут образ сыным пуат. Тыгай шомак-влак чыла лексико-семантический тушкаште ваш¬лиялтыт. Оҥартышмут полшымо дене, мутлан, мыланна шке йукыш¬тым пуат: ам-ам, ав-ав - пий, мо-о - презе, му-у - ушкал, хрю-хрю - сосна, кыт-кыдет - чыве, кукареку - агытан, чи-чирик - порткайык, ку-ку - куку, кор-рак - корак. Чондымо предмет-влакынат шке йук палышт уло: кылдин-кылдин - куслен, рия-рия - шувырын, туп-туп -тумырын, лин-лин – онгырын, дон-дон - чанын. Ятыр моло явлений йук онартыш дене сыл¬нештаралтеш, мутлан: апчи - турвычмо, йын - йын - йонгалтме, груп - йорлмо, гур-р - мугыралтыме, шоик - шушкалтыме.

Ужмо суретынат посна-посна тусшо волгалтеш, мутлан: йыл-¬йыл - йылгыжме, кыч-куч - писын тарванылме, лыбе-лыбе -¬ турво тарваныме, мызыр-музыр - юватылынрак, пыкше тарва¬нылме, мыгыль-мугыль - вудакан коймо, муль-ль - шорын, окымеш ончале, шыргыжалме.

Шижмым ончыктышо оҥартышмут коклаште ик значениян шомак-влак вашлиялтыт, мутлан: копыж - каплан кузе чучмым ончыкта, шуй - шумлан. Тыгодымак турло лексический значенийым каласен пуаш ку¬чылталтше оҥартышмутат шагал огыл. Нунын иктешлыше куа¬тышт икмыняр шарла, но садыгак ойлымо конкретный ситуаций дене чак кылдалтеш. Мутлан, выж-вуж оҥартышмут, контекст¬лан келшышын шке значенийжым вашталтылын, турло ойыш пурталт кертеш да ончыкта:

• колмым: Погынымаш выж-вуж тарвана (М. Шкетан, 328); Олымжым выж-вуж налын кышка, вара рокшым пургедне¬же (С. Чавайн, 168);
• шижмым: Арсланов савырнен ончале – пыльгыж шогышо Семли кугызам ужо. Шургышкыжо вур кышкалалте, вуй¬жылан выж-вуж чучо (В. Иванов. Арслан, 219); Коргылан шок¬шын-шокшын чучеш, вуй выж-вуж лийын кая (Н. Лекайн. Куге¬зе мланде, 75);
• ужмым: Тудо ош тувырым чиен, шуэ сур упшо выж-вуж веле коеш (Ю. Артамонов. Кайын ужын ужата, 61); Пондашы¬же выж-вуж лойгалтеш, упшымат парняж дене гына шерын до¬кан («Ончыко», 5№, 1979, 75).

Южгунамже (икымше примерысе гай) колмо ден ужмо сурет ваш ушалтеш, -мутлан: Калык выж-вуж шаланаш тунале (Ф. Майоров. «Ончыко». 3№, 1980, 50). Лач тыгаяк выж-ж шомакын лексический значений ешыже, мутлан:

• колмо: Вера, шортшыжла, а Чолпан, тудым сымыстарышыжла, ышат шиж, кузе нунын воктен, выж-ж шоктен «газик» толын шогале (А. Асаев. Ошвичыжат йуксыжат, 327).
• ужмо: Йоча – влак, вараш деч лудшо порткайыкла, выж-ж веле койыч, ял вуй гыч корем йымак, тушеч нолпер лонгаш шылын пытышт (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 32); Олыкыштат, нурыштат чывышташ лийдысе пунан, тудо вольыкак выж-ж гына коеш (Д. Орай. Тутыра вошт, 167);
• шижме: вуйышкем выж-ж веле кайыш (П. Корнилов. Муй олык, 125).
• ужмо-колмо: Вайди кува шудыржым выж-ж-ж пордыкта (С. Чавайн, 115); Ик аркашке пеле наре кузен шумыж годым воктенже выж-ж веле койо, ала-ко кораналын волен кайыш (С. Чавайн, 12).

Эше кок Оҥартышмутым ончалына: выр-выр да выр-выр-выр. Нунат йылмышкына пеленышт турло значенийым пуртеныт да ончыктат:

• колмым, мутлан: Умшаже выр-выр веле шокта (А. Юзыкайн. Эльян, 31); Села покшелсе садер, лышташлажым выр-выр-выр тарватен, лыжга йукым лукто… (В. Иванов. Тутан, 253);
• ужмым, мутлан: Теве ала-кушеч толын лекте турий деч ятырлан кугу кайык, тудын семынак южеш кержалте да шога ик тураште, шулдырлажым выр-выр модыктен, но нимогай йукымат огеш лук ( А. Юзыкайн. Тулото, 167);
• шижмым, мутлан: Йогорын шум чучкен кая.. Выр-выр-выр коргышто шолеш (М. Шкетан, 28);
• ужмо-колмым, мутлан: Пуйто пушенгыжат тудлан вуйжым савалта: эр мардеж пуалме еда парчаже лунгалтеш, лышташлаже выр-выр-выр чытырналтыт (П. Корнилов. Муй олык, 86).

Ик значенийжат, шуко значенийжат Оҥартышмутын моло шомак дене кузе кылдалт шогымыж гыч лектын шогат. Тидым адакше воктенсе моло ой умылен-пален налаш полша. Шуко значений улмо годым нунын коклаште южгунамже ваш лишемдаш лийдымыла чучшо-влакат вашлиялтыт. Чынак, ужмо, колмо да шижме икте-весышт деч кугун торлен шогат. Но Оҥартышмутын турло-турло значенийжылан садыгак могай-гынат ик семантический кылым муаш лиеш. Садлан веле ик шомакын шуко значенийже нерген ойлаш ситыше амал лектеш.

Оҥартыш мутын чоҥалтмыже

Тиде йодышым марий наукышто эн ончыч Ф. И. Гордеев шымлен. «Современный марийский язык. Морфология» (1961) книгаште оҥартышмутым лончылымыж годым тудо тыгай пос¬на ужашым пуа: «Морфологические особенности подражатель¬ных слов.» Но автор чынже дене морфологический ойыртемым огыл, а оҥартышмутын структура тусшым почын пуа. Садлан, конешне, шке формыжым вашталтыше шомак тыште иктат ок пуалт. Структура могырым ончышыжла, Ф. И. Гордеев кум тушкам палемда:

• шкет каласалтше оҥартышмут-влак, мутлан: Тудо жапыште Сергей воктен шроп толын вочмо шокта (Д. Орай. Чолга шудыр, 191); Шумлан шуй чучмаш жап лие (М. Шкетан. Ойы¬рен налме произведений-шамыч, 202);
• пачаш-пачаш каласалтше оҥартышмут-влак, мутлан: Вуй¬жо ырен, рон-рон-рон ала-можо чучын шога (туштак, 206);
• мужыран оҥартышмут-влак, мутлан: Котелокышто пышт-пушт шоктен, тамлын пушланен, пучымыш шолеш («Пиа¬лан илыш», 1941, 2№, 34); Иканаште кидкопаштым рыве-рово пералтат (М. Казаков. Чевер шошо, 18); Павыл кугыза йыжве-¬яжве шуэ пондашыжым ниялткала (Д Орай. Чолга шудыр, 19).

Вара Ф. И. Гордеев нине тушка-влакын значений ойыртемышт нерген кучыкын ойла. Шкет оҥартышмут-влак дене танастарымаште, манеш тудо, пачаш-пачаш каласалтше шомак-влак он¬чыктымо явленийын писын эртымыжым палдарат. Нунын дек шке значенийышт дене мужыран оҥартышмут-влак лишем шо¬гат. Нинышт ончыктымо явленийын писылыкше дене пырля икшырымын огыл эртымыжым суретлат. Шке шонымыжым автор тыгай примерла дене пенгыдемда: Рвезе кыж-кож торштен кынелеш (Шабдар Осып. Кориш, 13). Потырын ошкылмо йукшылан льып-ляп ыштен, пий-влак опталтат (М. Шкетан. Эренер, 27).

Но ала-мо шот дене Ф. И. Гордеев пытартышлан наречиян предложенийым пуа: «Каврий тырын-турын, тырын-турын лие (С. Чавайн. Ойпого, 145). Раш, тыште -ын суффиксан наречий пурталтын. Тудо тур лум мут гыч лийын.

Умбакыже автор гласный йук вашталтышан мужыран оҥартышмут-влакым ушештара: кокымшо ужашысе о, у, у а глас¬ный-влаклан икымше ужашыште эреак ы гласный келшен шога, манеш тудо. Мутлан: Устембалне мо улым кып-коп пурлеш (Д. Орай. Тутыра вошт, 27). Поезд тарвана, каяш кулшо скоростьым налын кылт-калт, кылт-калт каен колта (Д. Орай. Чол¬га шудыр, 149).

Но чынже дене гласный алмаштыш тылеч кумдарак, мутлан: рышт-рошт, тирит-торот, жи-жу, тра-та-та да молат.

Ф. И. Гордеев тыгак гласныйышт да туналтыш согласный¬ышт дене ойыртемалтше мужыран оҥартышмут-влакым палем¬да, но лач исключений семын веле ончыкта, мутлан: Порт кок¬лам эрыктымет, вольыкым ончымет, кочкаш-йуаш ямдылымет, тылеч моло кырча-марча пашат эре мариян ватын умбалныже кия (Шабдар Осып. Удырамаш корно, 61). Эвай арик-турик ни-можымат ыштен огыл (М. Шкетан. Эренер, 16).

Адакат Ф. И. Гордеевын тиде «исключений» манмыж дене нигузе келшаш ок лий. Молан манаш гын, гласный ден согласный алмаштышан тыгай шомак, авторын манмыжла «икмыняр» гына огыл шол, а ятырак погына. Икманаш, оҥартышмут ышталтме посна йон раш палдырна. Тидын нерген ме изиш варарак каласена. Конешне, Ф.И.Гордеевын шымлымыж дене серлагашат ли¬еш ыле. Тудо оҥартышмутын чоналтме ойыртемжым тун шо¬тышто чын почын пуэн. Но йодышым кумданрак да келгынрак ончалме годым - вашталтышымат ятыр ешараш амал ситышын уло.

Эн ончычак классификаций нерген мутым луктына. Ф. И. Гордеевын ойжым ме огына коранде, а рашемдена гына.

Оҥартышмут-влакын чоналтме да йылмыште кучылталтме ойыртемыштым шотын налын, нуным мемнан шонымаште, тугай кум кугу тушкашке ойыраш лиеш; простой, сложный да составной. Нине термин-влак шомакын чоналтме тусшым утла¬рак чын почын пуат да йылме наукышто кумдан кучылталтше семын келшен толыт. Кажне тушкаште тыгыдырак моло тушкам палемдаш лиеш.

Простой оҥартышмут-влак ик мут тунан улыт. Йук ойыртемышт дене нуным кок тушкалан шелын кертына.

Иктыже - йук вашталтдыме простой оҥартышмут-влак, мутлан: Рома упшыжымат кувар умбак бырлоп! кудалта (М. Шке¬тан,135). Пагул, тон шогалын, ала-мом шоналта, вара, нимом ыштыде, кидшым рузалеш да адак ошкылеш (М. Шкетан. IV, 302). Эвай орткышо гай кок кидше дене кок эрдыжым роп перен колта (М. Шкетан. IV, 18). Остап ден Микале, чурк лийын, ончал колтат - Епишым ужыт (М. Шкетан, 241). Шодыр шоктыктен, туто пырче идым чараш шерланен возеш, да озажат тудын ончалеш (М. Шкетан, 82). Шодыр шоктыктен, Водыр юмона-влакым омсаш кышка (М. Шкетан, 53). Шенгелне шыдырок шокта (М. Шкетан, 273). Ала-кон урем капкаже кылдырдок шокта (М. Шкетан, 15).

Вес тушкаже - йук вашталтышан простой оҥартышмут-влак. Нунат турло улыт:

• мучаште шуйдаралтше гласныян Оҥартышмут-влак, мутлан: Майруш, шу-у-у шоктен, путырем вудыш, вакш вудыш, камвозеш (М. Шкетан, 105); Кенета паршу-у! шоктыш, йы¬рым-ваш вуд шыжалт кайыш (М. Шкетан, 252);
• туналтыште шуйдаралтше гласныян оҥартышмут-влак, мутлан: Южгунам, у-у-уп шоктыктен, унго магыралын (М. Шкетан, 38);
• покшелне шуйдаралтше гласныян оҥартышмут-влак, мутлан: «Почкалтаренат пуэна» манмым колын, Вачин могыржо ко¬ож ырен кайыш (М. Шкетан, 9); Ожнысо илышыште осал омо ужмыла гына шумжым шу-уй чучыкта (М.Шкетан, 129); «Шекланыза-а!» - Адак, бу-ух шоктен, чодыра мучко шергылтеш (М. Шкетан, 375); Чынак, мундырнат огыл чы-ньо-ок шоктыш (М.Шкетан, 258);
• мучаште шуйдаралтше согласныян оҥартышмут-влак, мутлан: Адак ик семын шыж-ж-ж манын, ий кая (М. Шкетан, 98); Тыге кутыркален шинчымына годым окна йымак тер дене кож-ж кудал тольыч (М. Шкетан, 303); Вуйлан йон-н чу¬чеш ... (М. Шкетан, 199); Рут-рут-рут ондак шокта, да вара шодыр-р шоктен муралтеш (М. Шкетан, 98). Кушко-кушко кузен шушо турий, быр-р-р-р малдалын, ку падырашла талын мланде умбаке чонештен возеш (М. Шкетан, 275);
• шуйдаралтше гласныян да согласныян оҥартышмут-влак, мутлан: Могыр коваштемлан ко-пыж-ж чучо, упем вожге тарва¬ныш (М.Шкетан, 173); Ву-уж-ж! Кугу курык?! Туге ... Курын патыр улмашын... (М. Шкетан. III, 371).

Сложный Оҥартышмут-влак икгай, лишыл але турло мутвож-влакын мужыралтмышт дене лийыт, садлан нуным мужыран оҥартышмут-влак манашат йонылыш огыл. Ышталтме ойырте¬мышт дене нунат турло тушкашке чумыралтыт.

1. Икгай мутвожан сложный оҥартышмут-влак. Нунат турло улыт:
   • кок мутвожан шомак-влак, мутлан: Бун-бун пушка йук шер¬гылтеш (М. Шкетан, 421); Ожно шорыкйол годым черкыште калык шын-шын лиеш ыле (М.Шкетан, 72); Пырт-пырт кой¬ын, порт еда тул коедаш туналеш (М. Шкетан, 23); Комис¬сар Ванька ореш, шинчажым пыч-пыч ыштен, умшажым кара (М. Шкетан, 82);
   • кум мутвожан шомак-влак, мутлан: Урем корнылаште вуд погынен шинчеш, кечыште йыл-йыл-йыл йылгыжеш, шинчам йымыкта (М. Шкетан, 115); Тирит-торот муралтем, кушталтем, лоп-лоп-лоп совалтем, топ-топ-топ тавалтем (М. Шкетан. III, 332); Потырын кидше чытыралтеш, письмажат, выр-выр-выр пордын, кувар умбаке камвозеш (М. Шкетан. IV, 10);
   • шуэнрак ныл але шукыран мутвожан шомак-влакат вашлиялтыт, мутлан: Игече пеш содор вашталте, йудйымал мар¬деж пушенге вуйым мурыкта, гыж-гыж-гыж-гыж-ж-ж шокта (М. Шкетан, 283). Кенета ужава «дирижер» командым пуа ала-мо - ерысе чыла ужава-влак «мураш» туналыт: «Хо-хо-хо¬хо-хо!» (М. Шкетан, 377).
2. Иук алмашталтше лишыл мутвожан сложный оҥартышмут-влак. Нунат икгай огытыл:
   • гласный йук алмаштышан шомак-влак, мутлан: Чжин-чжон, чжин-чжон шурга олык мучко (М. Шкетан, 7); Пун¬чер кокла гыч умбалне волгенче йылт-йолт коеш, шем пылым кушкедеш (М.Шкетан, 159); Качыри пылде-полдо удырамаш огыл - тидым чыланат пеш сай шинчат (М. Шкетан, 360); Идым чара еда пальтик-польтик, пальтик-польтик сапондо йук шокта (М. Шкетан, 82);
   • согласный йук алмаштышан шомак-влак, мутлан: йырым¬йыр карт-влак йук то-до-до-до-до-до шокта (М. Шкетан. III, 41);
   • гласный да согласный йук алмаштышан шомак-влак, мутлан: Полемыште кыде-годо шокта (М. Шкетан, 74); Чыланат кыж-гож тарванат (М. Шкетан, 328); Тыр-дор шомак огеш шокто (М. Шкетан, 184); Тыге манмем годым мыйын машинкем кылде-голдо шаланен возо (М. Шкетан. III, 122); Ну, кылде-голдо мутланышна (М. Шкетан. IV, 259);
   • мут мучашым ваталтыше шомак-влак, мутлан: Южо тракторист тракторжым три-три-три-три-три шоктыктен нангая гын, йолташышт тунамак каласат (М. Шкетан, 517); Епи шувыр шоктышыла кидшым ышта да мура: «Тило-лон, тило-лон, тило¬-лон, тило-лон»... (М. Шкетан, 190);
   • мут мучашым шуйдарыше шомак-влак, мутлан: Кенета ужава «дирижер» командым пуа ала-мо, ерысе чыла ужава-влак «мураш» туналыт: «Кха-ха-ха-ха! Кха-ха-ха-ха!» (М. Шкетан, 377).

Тыгак йук алмаштышан сложный оҥартышмутлаште кокым¬шо ужашыже пачаш-пачаш каласалтеш, мутлан: Руданше тошто перо кагаз умбалне кор-гор-гор муралтеш (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 214). Самбар ончылно куд мужыр чай чукыр волгалт шинча, порт гыч ошкыл колтымо годым кыр-гыр-гыр шоктен кодыт (Д. Орай. Чолга шудыр, 24). Макси ден Тимош ... коклан йукын воштыл колтат, енлан шоктыдымын кыж-гыж-гыж ойлен кият (Д. Орай. Тутыра вошт, 21); Ялыште пожар деч кодшо моло порт-влакат тыр-дыр-дыр-дыр-р! чытырналтыт ... (Н. Лекайн. Кугу сары тулыштыжо, 387). Сложный мутын туналтышыжат пачаш-пачаш каласалт кертеш, мутлан: Тудо (турий) тыге мура: «Тури-тур-тур! Тури¬-тур-тур!» (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 235). Аэроплан местечко умбач савырнен толят, то-то-тот йукланаш тунале (Н. Ле¬кайн. Куртньо вий, 33).

1. Турло мутвожан сложный оҥартышмут-влак, мутлан:

   Жапын-жапын, руж-бух шоктен, пушенге-влак йорлыт (М. Шке¬тан, 159). Тили-пыль-пыль-тили вуль-тили-вуль турий мура (М. Шкетан, 19). Мундырнырак шушпык шке кыгыр-кугыр сылне мурыжым мура, тили-тили-тьоп-тьоп-тьоп шокта тудын йук¬шо (М. Шкетан,19). Пуля-влак, чиуф-чун-дрин шоктен, вуй умбач эртат (Н. Лекайн. Кугу сарын тулыштыжо, 35). Йырым-¬йыр пуля шушка, чый-чуй-чор шоктен, пылыш воктен эртат (туш¬так, 16).

Составной оҥартышмут-влак шке структурыштышт турло посна шомакым ушен шогат. Тыште кок тушкам ончыкташ лиеш: ушем мутдымо да ушем мутан.

1. Ушем мутдымо составной оҥартышмут-влак, мутлан:

   Эчан (шувырым) онарыш да чонеш перныше кужурак мурым шокталтен колтыш: «Тлин-то тин-то ти-и-то-то. Тлин-то тин-то ти-та-та …» (Н. Лекайн. Кугезе мланде. 75). Порт коргет, куват кугыза-плич-плич кыр-гыр-гыр (О. Ипай. Почеламут ден поэма-влак, 227)

2. Ушем мутан составной оҥартышмут-влак. Кок икгай оҥартышмут да ушем мут полшымо дене ик тичмаш шонымашым каласен пуа, мутлан: Мардеж туманлыме дене ерыште толкын лийын, серышке ух да ух миен савалтеш (М. Шкетан, 174).

Тыге, оҥартышмутым структура ойыртемже дене посна тушкалан шеледыме годым простой, сложный да составной манме термин-влак утларак чын лийыт.

Оҥартыш мутын йылмым сорастарыме куатше

Туня… Пуртус ... Илыш ... Тиде тужемле йыжынан сем, кечыгут - йудвошт йонгалтше йук-йуан. Тиде шонанпылын чыла чевер¬же дене йулышо тус, чарныде вашталт-алмашталт толшо койыш¬-шоктыш, сурет-кочкыш. Тыште айдеме патырлыкше да уш-акыл¬же дене оза. Но моло чонанат, эсогыл чондымыжат йук-йуанышт дене, койыш-артамышт дене илышнам тузатат, пуртусым ылыжтарат, йырым-йыр ямландарат. Тыгай пуртус поянлыкым - йуксем ден тус-сурет погымо айдеме йылмыш кусараш могай суапле паша! Ко туням утларак шижын-умылен мошта, кон пылышыже чулым, шинчаже пусо, тудо илышын чыла лык-лукшым мут дене каласен пуашат тугаяк чолга лийын кодеш. Тыгодым ушанле ик энертыш - оҥартышмут, туня илышым айдеме йылмыш кусарыме йон.

Онартыш мутын йылмым сорастарыме вий-куатше чылт кугу Юлын гай. Келге-келге. Кумда-кумда. Нимучашдыме. Арамак огыл писатель-влак шке возымыштым ылыжташ лумынак онартыш мутым икте почеш весым сылнырак деч сылныракым пуэныт.

Ятыр оҥартышмут-влакым почеламутлаште муаш лиеш. С.Чавайн «Кенеж» почеламутыштыжо оҥартышмутым пеш моштен кучылтын. Антонов Ивукын «Шошо муро» почеламутыштыжо, А.Богдановын «Весела почеламут» книгаж гыч «Йылмызе кайык» почеламутыштыжо, М.Ивановын «Эр пеледыш» почеламут книгаж гыч «Зоопарк» луман почеламутыштыжо мастарын кучылтмо.

С.Чавайнын «Чодыра йук» почеламутыштыжо оҥартышмут чодыралан сылне семым пуа. Тиде пуртус суретым автор калыкын кумылжылан келшышын ончыктен, калыкын ойгыж дене кылден. Тиде почеламут 1908 ийыште возалтын.

Кожла вует –гож-гож-гож,

Пунчо лыгет – лыб-лыб-лыб,

Писте вует – лыж-лыж-лыж,

Шопке вует – быр, быр, быр…

Шинчавудшат – йор-йор-йор,

Мемнан мутшат – шыр-шыр-шыр.

С.Чавайнын «Ужара» почеламутыштыжат оҥартышмутым муын кертына.

Пушенгыжын лышташлаже

Йырве-йырве тарванат.

Э. Анисимовын «Пиалан куэ» почеламутыштыжо тыгай оҥартышмутым вашлийына.

Куэрлаште луп-луп,

Муй таман юж, шере.

Куэн кудыр упшым

Тылзе-шерге шере.

В.Гороховын «Кайык-шулдыран тана» циклже гыч турня нерген почеламутыштат Оҥартышмутым ужына.

Курлык-курлык мурен,

Турня кашта кая.

Кенежым, погалтен,

Пеленже нангая.

А.Федоровын пеш онай «Полдыш» луман почеламутшо уло. Тыштат оҥартышмутым палемдыман.

Петян полдыш

Куржын колтыш,

Шылын шинче шкаф йымак.

-Ынде ончо,

Мый ом кончо,-

Воштыл колтыш лак-лак-лак.

Оҥартышмутын сылнымут функцийже тыште турло сынан. Тудо эн ончычак синтаксичесний параллелизм йонын негызше: кажне строфа туналтышым ик радам дене чонымо. Тыге вес йон шочын - строфасе синтаксический анафора: чыла строфам туналтыш гыч оҥартышмут дене тузландарыме. Ваш-ваш ик кылдыш дене чоткыдын ушалтше, шинча ончылно ылыжалтше сурет шочын. Йук сылнылыкше симфоний сынан. Кажне корнышто оҥартышмутын рольжо - действий лийме моторлыкым каласен пуаш. А тиде моторлыкын келге вожшо - калык поэ¬зийыште калык шум дене ырыктен перегыме мурышто:

Рышт-рошт тошкалашет

Ший куварет кулалеш,-

суан муро ожнысек марий чоным, вучка. Шарлака вожеш поэт у сынан муро-пушенгым куштен, шке кумылжо дене атыландарен. Оҥартышмутын действийым сорастарыме куатше лач тыгай почеламутлаште веле тичмашын почылтеш манаш ок лий. Посна ойсавыртышлаштат тудын ямже сайын аралалт кодеш. Илыш корнышто ошкыл еда вашлиялтше йук-йуан сылнымут пашаште у шулдырым налеш-тичмаш мурпаша образым чонымаште кулешан ужаш лиеш . Теве лудмо гутлаште писын вашталтше йук сем шергылт кая - шыдешкыше енын ура писылыкше палдырна:

Омса шроп шоктыш,

кроп – капка!

(В. Колумб. Тул кайык, 110).

Шонкалаш турлын лиеш гынат, утларакше ик шонымашке толын лектына: мардеж гай писылыкын куатше – йук онартыш. «чот-чот-чот» тавыме сем деч ок ойыртемалт. Оҥартышмут чучкыдынак айдемын паша тургыжмым ончыктышо йон семын вашлиялтеш да турло-турло сомыл йукым чонанше суретыш савыра. Мутлан, апшаткудын мурыжо:

Куча гын апшат – воштылалт колта чогыт:

Чылт-чыр да чылт чыр-р… Ила металл!

(Ю. Галютин. Умыр пасушто,31)

Йук онартыш предложений тусшо денак мыскара суретлан келшен толеш:

Дилин, дилин,

Дилин-рон!

Черкын вуйжо –

Поп Ондрон!

Кылтин-кылтин,

Дон! Дон!

Таче пойыш

Поп Ондрон.

(О.Ипай. Почеламут ден поэма-влак, 3151)

Чонан-влакат шке йукышт дене мурпаша погым пойдарат да сылнештарат. Теве турий муро оҥартышмут шулдыр дене йырым-йыр шарла:

Вуй умбалнем

Йук пучымыш-турий.

Манам: «Турий, тур-тур!»

Пырт шыплана. Адак

«Турий-тур-тур! Тьюр-р-ри!»

Ах, йылдырий!

(В.Колумб. Порылык, 48)

Энгек-туткарыш логалше талгыдын йол йукшо мут дене пырля йонгалт толеш:

Ик янлык ончычын корным пучко,

Кержалтыч молышт –

Тывыдоп, тып-туп

Торшталтыш талгыде!

(В. Колумб. Тул кайык, 124)

Оҥартышмут-влак шонымашым иктешлен-кошартен каласыме йон семын кучылталтыныт. Нуно, глаголым алмаштен, глаголын куатшым кусынлен, ойым чаткан чонаш полшат. Эн шергаканже – сылнылык да рашлык.

Кылде-галде, кылде-галде –

Поезд йукшо кылде-галд!..

(И. Осмин. Уна, 8)

Йук суретым Оҥартышмут дене турлаш В.Колумб уш-акыл сескемжым чаманен огыл.

Торашке-тораш – кывырдук-кывырдук…

Кывырдук, кывырдук…

Кы-выр-дук…

(В.Колумб. Тул кайык, 34)

Оҥартышмутым эллипсан ойсавыртышлашке пуртылаш Ю.Галютин тале.

На-ян, на-ян тыланет!

Товырдок да товырдок,

Южгунам кулешын топ!

(Ю. Галютин. Умыр пасушто, 59)

Почеламут корно-влакын йонгалтме йукышт сылнештше манын, Оҥартышмут-влак нуным онгылат, мутлан:

Чылт да чолт ий-влак муралтышт,

Сусаналын чылт да чолт

(В.Колумб. Йуд кушто ила? 35)

Поэзийыште веле огыл, прозыштат Оҥартышмутын эстетический функцийже раш коеш. Тудлан кора илышын турло йыжынже шинчаш чулымын суретлалт кодшо сыным налеш, пылышлан онайын йонгалтше куат дене ойыплана. Мутлан, Д. Орай воза: «Шершот йукат шергылтеш, шылт, шолт-шолт, шылт, шолт-шолт веле шокта» (Осып Ваня, 9). Уто шомак деч посна умылена: паша шолеш.

Оҥартышмут дене ылыжше моло суретым ончалына: Ончыч оралте умбал шыр-шыр шоктен гын, ындыже шор-р шоктен, кугу йукым луктеш (Н. Лекайн. Кугезе мланде, 134). Вара чыр-чор лийын, дур-дур-дур сургалте (туштак, 35). Томкан-томкан ужар куэрын кудыр вуйжо Ономорко марий ватын, Шернур марий деке унала толын, тайныштал шогылт колтымыжла лый-й-луй-й лийылден, лыж-лыж-лыж муралта (Д. Орай. Тутыра вошт, 25).

Ятыр оҥартышмутан предложенийым М.Шкетанын «Лукаш» ойлымашыштыже, И. Одарын «Таргылтыш» ойлымашыштыже йоча-влакын суанла модмышт – чылажат событийым онайым умылаш йоным ышта. А. Федоровын «Пинь-пинь» ден «Зинь-Зинь» йомаклаштыже ужына.

Владимир Сузын «Вакш йонышта» ойлымашыж гыч икмыняр тыгай предложений-влакым палемдаш лиеш. Йыл-юл волгенче койын колта. Теве кудырчо йук утларак кугун дурр-р-р шоктен колтыш. Йорышо тамак сигаркыжым понар тул гыч пижыктымыж годым тул йорен кайыш, ту жапыште кудырчо йук тьор-р-р шергылте, пылышешыжат чон-н-н веле мурен кодо, вакш омса шолт шоктыш, почылт кайыш.

Драматический произведенийыштат оҥартышмут-влак шке верыштышт улыт. Нуно ик герой ден вес герой коклаште мутланыме годым вашлиялтыт. Икманаш, илыш ойыртемым шомак образыш савырен суретлымаште оҥартышмутын эн кугу вийже почылтеш. Тыште тудын кулешлыкше да сораллыкше.

Оҥартыш мут-влакым туштышто кучылтмаш

Оҥартышмутын кулешлыкше нерген ойлымо годым, тидымат палемдыман. Оҥартышмутын значенийже моткоч кугу. Тудым сылнымутан произведенийыште веле огыл калык фольклорыштат ужаш лиеш. Теве, мутлан, калыкмутым налаш.

Йыл-йыл койын кишке нушкеш. (энер)

Енгай чып-чып. (Тур волак гыч вуд йога)

Кужу нер, ола туп, нерже дене тук-тук-тук! (шиште)

Рышт-рашт, чызым-чызым, рыб-роб, пылыш-пылыш, рыб-роб. (сава шумымаш)

Кычырик-кочырик шоктен кая да йук деч посна толеш. (ведра)

Портыш пурем гынат, лектам гынат – шыр-р-р фоштылеш. (пырдыж шелше)

Нурым йыр савырнет, отым йыр савырнет – быздун-н мурен кодеш. (капкан, атер)

Менгыла-менгыла, менгыла воктене савар, савар умбалне коля шамыч чыри-чури шоктат. (кусле)

Негыз

• Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.
• Галкин И.С. Марий йылмын исторический грамматикыже. Йошкар-Ола, 1986
• Китиков А.Е. Марий калыкмут мутер Йошкар-Ола. 1991
• Кузнецов В.В., Кузнецова Н.В. Марий йылме. 10-11 класслан учебник, Йошкар-Ола, 2001
• Учаев З.В. Марий йылме. Мут вашталтмаш. Йошкар-Ола. 1995
• Учаев З.В. Оҥартышмут. Йошкар-Ола, 1983