Килиманджаро

Килиманджаро – эн кугу, чулым вулкан Танзанийын юдвел-эрвел могырыштыжо, Африкын теҥыз ӱмбалныже эн чот кугу точкыжо (5895 кв.м). 1902 ий гыч 1918 ий марте Кайзер Вильгельмын чоҥгаже маналтын. Килиманджаро Масаи плоскогорь умбалне нӧлталтеш. Масаи плоскогорь теҥыз ӱмбалне индеш шӱдӧ метр кӱкшытыште верланен. Тудын лиймыж нерген тӱрлӧ шонымашым шонен луктыныт. 2003 ийыште шанчепашаеҥ-влак иктешлымашым ыштеныт, пуйто шулышен пытыше лава Кибон тӱҥ чоҥгаштыже ныл шӱдӧ метр кратер йымалне верланен. Вес чолгалыкше ок прогнозироватлалт, газым гына кышка. Туге гынат, лӱдшык уло, пуйто вулкан сирлен кая, да тиде сирлен каймыже Сент-Хеленс вулкан семынак кугу изверженийым ыштен кертеш. Кодшо ийын Кибошто грунтын икмыняр сирлем ден тарванымаш лийын. Ик тыгай шыркаҥашыштыже «западня брешь» манме шочын шинчын.

Килиманджаро вулканын оформитлыме изверженийже лийын огыл, туге гынат, верысе легенде-влак шӱдӧ витле –кок шӱдӧ ийысе ончыч лийше вулканын чолгалыкше нерген ойлат. Курыкын да Африкын эн чот кугу точкыжлан Кибо вулканын Ухура пикше шотлалтеш, 5895 м, «шым курык» дек пура.

Вулканын историйже

Икымше гана тиде луман курык нерген кокымшо курымышто мутым луктыныт. Нуным Птолемейын географический картыштыже ончыктымо. Но Килиманджаро вулканым почмылан латикымше май 1848 ий шотлалтеш, а икымше гана тудым немыч пастор Иоханес Ребман почын. 1861 ийыште 2500 метр наре кӱкшытыш шуыныт, а 1862 ийыште 4200 метр кӱкшытым эртеныт, 1883, 1884, 1887 ийыште 5270 метр палым ончыктеныт. Чыла тиде кӱкшытым Самуэл Телек шуктен. 5 октябрыште, 1889 немыч путешественник Ганс Мейер австрий альпинист Людвиг Пуртшеллер ден пырля икымше гана чоҥгаш кӱзеныт. 1996 ийыште Маранге олаште але чага калык гыч лекше нунын йолташышт илен ыле-Мзее Лауво (Лаво), тудлан шӱдӧ коло ий утла лийшаш ыле. Мавензи сорлыклалтын 1912 ийыште гына. Нине еҥ Охлер ден Клут лийыныт. «Жизнь, путешествия и работа в восточной Африке» книгаште сӱретлымым муаш лиеш, кузе автор Чарльз Нью 1861 ийыште Килиманджаром сорлыклаш толашен. Тудо тропик шортик ден да куштылго рубашке ден гына лийын. Ӧрмашан огыл, нуно чоҥга марте кӱзен кертын огытыл, туге гынат лум границе марте шуыныт.

Курыкын лӱмжӧ кузе лектын?

Лӱм Килиманджаро суахилий йылме гыч лектын, лишке ончыкта «курык, кудыжо йылгыжеш». Чынжым пале огыл, мом ончыкта Килиманджаро лӱм, тидлан кӧра, икмыняр теории уло. Шукыжо тиде теорий гыч шоналташ гын, тиде мут «kilima» (суахилий йылме гыч «арка, изи курык») мутлан да Njaro мутлан шелалтеш, кудыжо тошто мут суахилий гыч «ошо» але «йылгыжше» манмым ончыкта. Нине теорий-влакын ситыдымашыштлан шотлан тудым, нуно умылтарен пуэн огыт керт, молан сынланаш мут «mlima» олмеш кӱчык «kilimо» мутым кучылтыт. Вес кунештарымаш шона, пуйто Килиманджаро лӱм кичагга йылме гыч, «kilemanjaare» але «kilemajyaro» мут гыч лектын. Тудо «кӧ кайыкым, леопардым сеҥа, тудо караван улеш». Туге гынат тиде теорий факты мок умылтаре: Килиманджаро лӱм кичагго йылмыште кызыт марте кучылталтын огыл.

Альпинизм

Тӱҥ статья: Килиманджара курыкыш нӧлталтмаш. Мавензи чоҥгаш кӱзаш скала дене, лум але ий дене коштмо нӧлталтмаш навыкым налаш кӱлеш. Ваштарешла, эшеат кугу нӧлтышан Укуру пикыш кӱзаш ситышын куштылгылан шотлалтеш, туге гынат акклиматизацилан пеш шуко жап кӱлеш. Кум эн куштылго корно дене: Марангу, Ронгаи, Машаме- альпинистский ямдылалтмаш деч посна кажне таза айдеме кӱзен кертеш.

Вес корно-влак, мутлан, «польский ледник» але «пападняя брешь», нелырак улыт да поснак кӱлеш техникым йодыт. Курыкын экватор дек да кугу поясность деке лишкылан кӧра, кӱзымӧ годым поче-поче поснак чыла климат зона-влакым эрта, кудо мландыште уло. Килиманджаро Африкын эн кугу чоҥга семын «шым чоҥга» проектыш пура. Килиманджаро курыкыш писын кӱзымым практиковатлат. Коло кандашымше сентябрыште 2010 ийыште каталон атлет Килиан Жорне Бургада кӱзымаште тӱнясе рекодым шынден. Тудо Умбва корно дене вич шагат коло кум минут да витле секундышто кӱзен. Волымаш рисын тӱналын, да спортсмен Мвекаш тоын шуын, кӱзен-волымаште, заповедник омса гыч Килиманджаро чоҥга марте да мӧҥгешла, рекордым шынден. Тудо шым шагат да латныл минутышто шуктен. Нӧлтышын кодшо рекордым Казахстан гражданин Андрей Пучинин шынден. 2009 ийыште Маранга корным вич шагат коло ныл минут нылле секундышто эртен.

Кений могыр денат Килиманджаро курыкыш кӱзаш лиеш улмаш. Курык Танзании да Кении границыште верланен. Но пеҥгыдемдымаш почеш нине страна коклаште Танзаний могыр гыч гына кӱзаш лиеш. Кений могыр гыч кӱлешан инфраструктура уке, да полиций пост-влак верланеныт. Нуно несанкционированный нӧлтыш-влакым кораҥдат.

Географий

Килиманджаро Танзанийын эрве-юдвел могырыш, 5891, метр дене висыме почеш, нӧлталтеш. Тидым 2008 ийыште GPS и гравиметрий кылрадам дене висеныт, кодшо кӱлешлыкым британец команда 1952 ийыште 5895 метрыш вашталтеныт. Кӱкшыт, кудыжо 1889 ий гычак висаш ӱзгар лийын, результатше-влак дене, кудыжо шӱдо утла метрлан вашталтын, Африкыште эн кугулан шотлалтеш, да тидым шотыш налын, Килиманджаро «шым кӱкшыт» гыч иктыже улеш. Кений границе деч умбалныжак верланен огыл, тудо курыкын юдвел да эрвел тайылжым эртен кая. Килиманджаро 388 500 гектар куклемым налеш. Курык вулкан конус дене тыртыш форман, йӱдве-касвел гыч кечывалвел-эрве могыр марте шымлу километрлан шарлен, витле километрлан йӱдвел-эрвел гыч кечвалвел-касвел могыр марте шарлен да кум шӱдӧ нылле километрым экватор гыч кечывалвел могырышто верланен. Меру курык шымлу вич километрым кечывалвел-касвел могырышто верланен, а Гения курык, Африкыште кӱкшытше дене кокымшо пик улеш, кум шӱдӧ километрым йӱдвел могырыш. Воктенысе ола, Моши, Танзанийыште курык гыч кечывалвел могырышто верланен. Тиде ола кӱзаш тӱн колтымо точкылан шотлалтеш. Тӱнямбалсе аэропорт Килиманджаро, витле километрым кӱкшыт гыч кечывалвел-касвел могырышто верланыше, 1971 ий гычак кажне регионым чыла парк денат обслуживатла. Додома, Танзанийын столицыже, и Дар-эс-Салам, кок шӱдӧ километрым йӱдве-касвел могырышто верланеныт. Индий теҥызтӱр-курык деч кок шӱдӧ шымле километр. Администраций почеш Килиманджаро Килиманджаро регионышто верланен, Гай, Моши Рураль да Ромбо район-влакым изишак налеш. Тушто эн кугу точка да курыкын шуко ужашыже уло. Вулканым тичмашнек Килиманджарын Национальный паркышкыже пуртеныт.

Топографий

Килиманджаро стратовулкан улеш. Тудо конус форман. Вулкан кум тӱн кӱкшыт гыч шога, Нуным тыгакак чарныше вулканлан шотлат: Шира касвел могырышто 3962 километыр гыч теҥыз ӱмбалне, Кибо, 5891,8 метыр кӱкшытан, покшелне да Мавензи 5149 метыр кӱкшытан эрвел могырышто. Кибошто Кратер Ройш лӱман кратер уло. Тудын диаметрже индеш шӱдӧ метр лиеш, покшелныже йыргыжын конусыжо шога, диаметрже кок шӱдӧ метр. Тудым Аш пит маныт. Тӱн пикым, кудо кратерын кечывалвел могырыштыжо верланен, Угур маныт. Кибон вес кумдан палыме точка-влакше кӧргӧ конус улеш 5835 метр кӱкшытыште, Ганса Майер Точка (англ. Hans Meyer Point), Гилман Точка (англ. Gilman’s Point), Леопардовая точка (англ. Leopaда Point) да Иоганна курык аҥ (англ. Yohanas 'Notch), проводник лӱмнерлан кӧра лӱмденыт. Тиде проводник курыкыш икымше гана нӧлтышым ужатен шоген.

Кечывалвел-касюдвел могырысо кӱкшытын 100000 тӱжем ий ончыч лӱмлӧ нӧлталтыш Западный Проломым шочыктен (англ. Western Breach), Барранко долина деке кӱзышӧ (англ. Barranco Valley). Мавензи Африкыште шке кужытшо дене Кений курык почеш кумшо кӱкшытлан шотлалтеш. Тудо Ганса пик деч, Мейер, Пуртшеллер пик-влак деч, Южный, Нордекла пик деч ойыралтеш. Нунын тӱҥышт гыч икмыняр шелше эрвео могырыш кая, Кугу да Изи Барранкомым пурташ лиеш (англ. Great Barranco, Lesser Barranco). Седло (англ. The Saddle) – плато 3600 гектар куклык дене Мавензи да Кибо коклаште. Шира, кушечын Джонселла Точка ойыралтеш (англ. Johnsell Point), шаланен пытыше пел кратер гыч шога, кушечын кечывалвел да касвел тӱржӧ веле кодыныт. Тудын деч йӱдве-эрвел могыр деке, 6200 гектарыште, курыкын плато формыжо уло.

Гидрологий

Килиманджарын Ледовый шапкыже Кибо кӱкшыт дене сергалыме. 2003 ийыште тудо кок квадратный километр кугытан кумдыкым авалтен. Тудо Фюртванглер ий нальык гыч шога (англ. Furtwängler) кӱкшыт ужашыште, Дригальск ий нальык (англ. Drygalski), Кугу Пенк (англ. Great Penck), Изи Пенк (англ. Little Penck), Пенгальский (англ. Pengalski), Лертшер Нотч (англ. Lörtscher Notch), Креднер (англ. Credner), йӱдвел могыр пошышто (англ. Northern Icefield), Барранко ий нальык-влак (англ. Barranco), Стрела (англ. Arrow) и Улиг (англ. Uhlig) касвел могырышто, Балетто ий-нальык-влак (англ. Balletto), Бриллиант (англ. Diamond), Хайм (англ. Heim), Керстен (англ. Kersten), Декен (англ. Decken), Ребман (англ. Rebmann) и Ратцель (англ. Ratzel) кечывалвел могыр пошышто (англ. Southern Icefield), и пытартышлан, эрвел могыр пошырышто (англ. Eastern Icefield).

Тиде шапкым ондак пеш сайын ужаш лиеш ыле, а кызыт тудо пеш писын шула да эркын йомеш. 1912 ийыште 12,1 кв. километр кумдыкым налын, 1953 ийыште -6,7 кв. километрым, 1976 ийыште 4,2 кв. километрым да 1996 ийыште 3,3 кв. километр кумдыкым налын шоген. Коло курым жапыште тудо шке 82 процент кумдыкшым йомдарен. Тудо 1962 да 2000 ий коклаште латшым метр кӱжгытшым йомдарен. 2020 ийлан пӱтынек пытышаш, эксперт и NASA палеоклиматолог Лонни Томпсонын оценкыж почеш, Огайо университетын профессоржо, але 2040 ийлан пытышаш. Тыгай шонымашыш Инсбрука австрий университетын шанче тӱшка шуын. Але 2050 ийлан пыта. Тыге Калифорний академий наука шона. Ий але икмыняр тайылыште эше ала-мыняр ий шоген кертеш, тӱрлӧ верысе климат условийлан кӧра.

Килиманджаро курыкын вуйжо 1950 ий гыч эркын иземеш, пӱрӱс шичмаш иземмылан кӧра 150 ммлан иземын, но 20 курымышто эше писырак иземаш тӱҥалын. Тыгак писын да тӱрыснек шулен пытыме ий нальык Килиманджаро курыкышто ныл шӱдӧ тӱжем ий ончыч, кум шӱдӧ ияш засуха годым лийын. Иктешлаш гын, Лиамунгушто (англ. Lyamungu) пытартыш кумло ий жапыште покшел температуро кум градуслан кугемын, кечывалвел могыр тайылыште 1230 метрлан.

Туге гынат, кӱкшытыште, кушто ий нальык уло, температура эре 0 градус деч ӱлнӧ шога. Инсбрук университет гыч Георг Казер да Вашигтон университет гыч Филипп Моте шичмаш количестве волмылан кӧра ий нальыкын вик иземмыжым ончыктат. Тиде верысе вашталтмаш денат кылдалт кертеш, мутлан, чодыра йоммылан кӧра.

Вес кончыш, кудо ий нальыкым иземда, - тиде шем вулкан породын шокшым шуп-шмыжо. Тыге нуно шулат да пеҥгыдылыкым йомдарат да шаланат, тыге ӱмбал кумдыкым кугемден.

Ийын шулымо нолыжым тиде районышто кок кугу эҥер налеш, но индешлу процент шичмашчодырашке кая. Туге гынат, ий нальык-влакын пытымышт верысе гидрологий эскерымашлан влиятлышаш огыл, чодыра йоммо да калыкын паша деч молыжо. Килиманджарын чодыраже ик ийлан 1600000000 кубических метр вӱдым налеш, тушечын вич процентше шичмаш семын, пушланымашлан кӧра тушечын 2/3 ужашыже атмосферыш пӧртылеш. Чодыра резервуар семын кум рольым модеш: мландыште, южышто вӱдым куча. 1976 ий гыч ик ийлан шичмаш количестве коло миллион кубический метрлан вола.

Килиманджаро вуйышто ий нальык, август 2003 ий.

Килиманджар вулканын тале вулкан чолгалыкше лийын огыл гынат, пытартыш жапыште вулкан шке декше шуко шымлызе-влакым шупшеш, 97 на 64 километр кумдыкым налеш. Килиманджарон луман вуйжо, кудо 11 000 тӱжем ий пытартыш ий нальык жапыште курыкын кӱкшытшым петырен шоген, пеш писын шула. Пытартыш 100 ий жапыште лумын да ийын обьемжо 80 процентлан иземын. 2002 ийыште шуко шымлызе-влак 15 ий жапыште ий нальыкын тӱрыснек пытымыж нерген ойлат. 2005 ийыште март тылзыште увертарымаш лектын, пуйто пик 11000 тӱжем ий жаплан икымше гана ий дечын тӱрыснек утлен. Тиде температурын вашталтмыжлан кӧра лийын огыл, а лум шагал вочмылан кӧра. Чодыран савыстарымаш пытартыш 100 ий жапыште вӱд парын количествожым сайынак иземден, Килиманджаро кӱкшытыш шумек, лум семын возеш.