Каҥашымаш:Чавайн, Юрий Сергеевич

Миклай Казаков. Юрий Чавайн

Шукертсек палыме ой: писательын илыш корныжо, шонымаш ден пашаже, нунын вашталт толмышт, эн ончычак, произведенийла гоч палдырнат. «Творчество – авторын чурийончышыжо» манашат келша. Тыгеже кеч-могай писательымат тÿрлö велым ончалман, идейный позиций ден сылнымут мастарлыкшым чын виса дене висен аклыман. Тунам гына сай могыржат, тöрсыржат моткоч раш коеш.
Мемнан радам гыч пеш ондак кайыш Юрий Чавайн – улыжат кумло вич ийым гына илен. Шуко поро шомакше ойлыде кодо, сай тÿналме муро семже пел корнешак кÿрылтö, кÿлеш семын атыланен ыш шу… Юрий изинекак сылнымут да музык деке шÿманын. Йöратен ачажын почын кодымо неле пашам, йöратен ныжыл марий семым, чоным савырен Морко велын мотор пÿртÿсшат. Самырык рвезын шÿм-кылеш нуно суапле пыжашым оптеныт, творческий корныш лекташ таратеныт…
Вара кушеч лектын пÿртÿсым тынар жаплымаш, тыге ныжыл кумылын моктен мурымаш? Молан тудо поэтлан моткочак лишыл да шерге: «эн ныжылге волгыдо семым тый, шочмо пÿртÿс, пöлеклет». Тыште кок велым ончалме лач толеш.
Ик могырым, сылнымут пеш чот полшен. Юрий марла да рушла книгам шымлен-шымлен лудын, нунын юзо вийыштым чон денак шижын налын. С. Есенин ден Ф. Тютчевын книгашт эре пеленжак ыле, чÿчкыдынак мыланна наизусть лудын. Мыйын шонымаште, нунын гочак пÿртÿсым философла ончалаш тунемын, тыглай пейзажыште илыш вийым, алгаштарыше сÿретым муаш тыршен. А марий поэт-влак кокла гыч тудлан утларак келшен толыныт И. Осмин ден В. Колумб. Чыла нине мурызо-влак Ю. Чавайнын чоныш тулым пыштеныт, кумыланденыт. Вес велым, тидымат шарныман. Пÿртÿс кеч-могай жапыштат айдемылан ласкалыкым пуа, илышым лончылен шераш полша. Марий чодыраште, йогын вÿд ден ер воктене ятыр пагытым эртарен Юрий, орлыкан чонжым лыпландарен. Уста сонарзе, тÿрлö емыжым, понгым погаш йöратыше, тудо пÿртÿсым чын шÿмбеллан шотлен, чон почынак мутланен. Тыге нунын коклаште ойыраш лийдыме келшымаш вожанын: «Туан пÿртÿс! Кажне ийлаште мылам лийынат сай танем». Але вес вере лудына пÿртÿслан мелын ойлымо шомакым:
Туан пÿртÿс! Налын пычалым,
Шым лек кайыкетым лÿяш;
Мый тыйын муретым кычалын,
Тунам миенам куэрлаш;
Мый тыйын муретым кычалын.
Эрден воленам памаш дек.
Тыге лектеш: поэт кычалын, а пÿртÿс тудлан шке мурыжым муралтен пуэн! Юрий пÿртÿсын лишыл родыжо, танже ыле, тудын шÿлышыжым умылен, койыш-шоктышыжым шÿм пеленжак ашнен. Уке, тыгай талант кажнылан ок пуалт, кажне ен чодырасе тÿрлö кайыкын, кушкылын лÿмыштым, могай пайдам пуымыштым, молан кÿлеш улмыштым пален ок керт. Тидлан чын зоолог, ботаник гай лийман.
Пÿртÿсым öрдыж гыч куанен гына ончымаш (созерцаний), ик-кок строкам сералтымаш – тиде моткоч шагал. Йытыра сÿретым сÿретлыше, лайка мурым возкалыше ожнат лийыныт. Совет писатель тиде пашам активный позиций гыч – Леонид Леонов семын! – ончалшаш. Вет кызыт пÿртÿсым уэмдыме да поянлыкшым аралыме, кугемдыме йодыш таклан огыл ончыл планыш лектын. Ю.Чавайнат тиде кÿлешан пашашке икмыняр ойжым ешарен.
Тичмашынрак почмо тиде шонымаш «Сонарзе» поэмыште. Поэма моральный темым гына ок тарвате, лач Тамара ден Геню кокласе илыш пышкемым гына ок рудо. Тушто ме браконьерство ваштареш кредалмымат, сектантствын шакше пашажымат ужына. Вик манына: тиде чылажат ик мундыраш чумырга. Но нуным рончен, сай ден удажым ойыркален, поэт кажнылан шке приговоржым луктеш. Теве молан латшым ий ончыч возымо произведений у семын йонгалтеш, у лудшым муэш.
Ӱмбач ончалаш гын, «Сонарзыште» С. Есенинын «Анна Снегинаже» палынак шижалтеш. Но поэма шке шотан: тудын йÿк-йÿанжат весе, вÿршержат у семын пырткалта, а сылнылык шотышто гын тыгайым уста марий мурызо веле шочыктен кертын. Тамара еш илышым тачысе шинча дене онча, оксалан кöра осал пашам ыштыше Геню деч ойырлымыж нерген вигак ойла: «мый уландыме лончышто шым кöнö почанын мерчаш».
«Сонарзе» поэма деке чак кылдалтыныт «Браконьер», «Сонарзе» стих-влак. Опкын браконьер шордым лÿен пуштеш, вара кÿзö дене мÿшкырым корен, «онча куанлын ал шырчам». Тыгай шучкылыкым карга пÿртÿс, «куэ, шыдештын, енлан рÿзыш ош кидла койшо укш-парчам», а шопке гын чаманен шортеш. Вес семын онча пÿртÿс поянлыкым гуманный сонарзе: кайык-влакым айда-лийже арам ок лÿйкале, чодыра гычат «Пÿртÿсын ямжым вел сонарзе шÿмешыже поген толеш» да танжылан пеледышым конда.
Мураш от нал йÿкым кÿсын,
Йÿк уке гын, уке мурат, –
манеш поэт. Ю.Чавайн шке йÿкшым муын, лачак тÿрыс гына онарен ыш шукто. Но мом возымыжат мыланна шерге. Пÿртÿс тема деч посна йöратымаш нерген почеламут-влакшат сылне улыт. Шке игыжым шÿм пелен нумалше, шке вÿржö дене ырыктен иландарыше ава але «канде ояр кенеж эр гай шинчан, шÿмыш вошт ырыктен ончалше ÿдыр», але пырля кушшо йоча годсо йолташ – чылажат шÿм тул дене волгалтыт, поро шонымашым тарватат.
Теве йодыш: «Кушак шочеш мотор ÿдыр? Молан нуно ий еда шукемыт?»
Вашмут :
Колхоз ялеш, чевер кечеш,
Кож ÿмылеш кушкалын!
Кумда нуреш, нöрен лупсеш,
Пашаште пеледалтын.
Авторын ойлымыж семын, лач пашачын шинчаш гына «уло пÿртÿсын чеченже верлана». Поэтын шонымыжо – пеш яндар вÿд пырче гай:
Кажне ен мужо шкенжын пиалым,
Кажнылан илыш лийже сöрал.
Кажнын чоным тыгак ныжыл алын
Волгалтарыже эр ÿжара.
Поэтын йылмыже моткочак лывырге, образный. Шуко примерым кондаш лиеш, но мый икмынярым гына ончыктем: «Мардеж, лÿс гыч чинчым пуалын, шинчасорташкем шава», «Кас канде каваште рудалт кайыш шÿдыр аршаш», «Шыве-шаве лышташ йылмыж дене мыйым кажне шопке саламла…» Мочол сылнылык, шинча ончылнак койшо сай сÿрет!
Шке жапыштыже Ю.Чавайн кугурак поэт-влак деч тунемын, а кызытсе самырык тукым ынде тудын дечат икмыняр тунемеш. Тиде уда огыл. Мо кÿлешан, мо пайдале, тудо огеш йом. Чын ойлен Ю. Чавайн: «Поэт-влак ешышке ушнен, тый шке калыкетын шÿшпык лий».
Шкемын кÿчык статьям, палыме марий мурым вестÿрлемден, тыге кошартынем: «Кайыкше кая гын, мурыжо кодеш». Тиде ой мемнан йолташналан моткоч келшен толеш.
1979
«Поэтын поянлыкше: статья, рецензий, шарнымаш» книга гыч
(Йошкар-Ола, 1984)

В. Егоров. Шÿшпык семан мурызо

Шÿшпык семан мурызо
Поэт-влак ешышке ушнен, тый
Шке калыкетын шÿшпык лий.
Вет тудын уш дене пеледын,
Саскан толеш поэзий вий.

Тыге возен ик почеламутыштыжо поэт-лирик Юрий Чавайн. Тудо кÿчык, но волгыдо илышым илен, шочмо калыклшылан сылне деч сылне, чонеш логалше, кумылым лывыргын вÿчкалтыше почеламут-влакым темлен. Шÿм-кылешыже иланыше мурпашаже (поэма, почеламут да муро-влак) лудшыенын уш-акылешыже, чонешыже курымешлан лодемалтын кодын. Вет Юрий Чавайн шочмо мланде, пÿртÿс, илыш, йöратымаш нерген возен. Арам огыл ик почеламутыштыжо лудына:
Да ит ÿшт шÿргыштем шинчавÿдым,
Тиде шÿм гыч йога мурпамаш.
Кугу кумылышто , кугу порылыкышто, кеч-могай сылнылыкыштат кочо да шÿлык шижалтыт. Тÿжвач ончалмаште Юрий Чавайнын поэзийже – шинчавÿддымö, куанле , илышлан куаныше. Но тÿрыс чыным поэзий каваште яндарын шÿлышö , вийым налше лудшыен гына шижын мошта. Теве «О шочмо вер!» почеламутышто поэт «У кече – Илышын у эр» нерген воза да тунамак кÿрылтын каласа: «А мыйын… шÿм йÿкем йомеш гын…». Пуйто ÿмыр сортан йöрымыжым кок ий ондак шижын, шке пашажым акла, ÿшана… Но садак ты ÿшан шенгелне – шÿлык.Ӱшандарыше шÿлык. О кунар мыланна тыгай ÿшандарыше шÿлык ок сите, утларакше шÿлык шке пöрдемышкыже ныжыл чоным шупшын пурта да эрыкыш лекташ огеш пу. А Юрий Чавайнын ÿжаран куэрласе аланыште кÿын шушо снеге, «кечеш левыше шöртньö гай юж» , шÿшпык йÿк – чылыжат ала-могай юзо кумылым луктеш; шÿлык дене пырля куан ораде мардежла чонышко керылт пура да умылаш лийдымын ю порсын лÿнгалтышыште рÿпша.
Ах, межат могай улына? Шке калыкнам ,шочмо пÿртÿснам моктен мурышо мургайыкнам порын шарнаш мондена, илымыж годым шÿм шокшынам , поро шомакнам чаманена, неле годым полыш кидым пуаш мондена… 30 мартыште поэт Семен Николаев, мурызо Светлана Сушкина да аккомпаниатор Раиса Яшметова поро йолташым, поэтым, ура чонан, азан гай лывырге кумылан айдемым, композитор-влак Э. Сапаев ден И. Молотовым шарналтен, С.Г. Чавайн лÿмеш национальный библиотекын залыштыже «Тÿзланымаш» касым эртарышт. Тыге лÿмден поэт Семен Николаев ты программым. Тудо ончылныжо моткоч суап корным ужеш: 50-60-шо ийлаште ÿмыр лугыч колышо самырык танже-влакым шарналташ. Калык деке лукташ. А ушышко Юрий Чавайнын юзо мутпарчаже толын пура:
Авай,ит вурсо мыйым…
Тыйын эргыч –
Кузе ойлат, ик самырык поэт.
Кеч мый улам тылат
Моткочак шерге,
Но пеш чот кочыс
Южгунам оет…
(Кугарня. 1993, 2 апр.)

Юрий Галютин. Кынел шогалын шарналтышна

Поэт-лирик Юрий Сергеевич Чавайнын шочмыжлан кумшо январьыште тений шымлу ий теме. Тиде кечым «Марий Эл» газетна палемдыде ыш кодо, поэзийыште ныжылге, кумылло, сöрале кышам кодымыж нерген каласкалыш.
Тудын шочмо кечыжым палемдаш делегаций Морко районысо Арын кыдалаш школыш, Сергей Григорьевич Чавайнын музей-пöртышкыжö миен коштын. Чодыраял культура пöртыштö вашлиймаш-концерт лийын.
Уна-влак коклаште ыльыч: Республикын Правительствыжын культура, искусство да наций-влак кокласе кыл шотышто отделжым вуйлытыше А.Н. Иванов, поэтын пелашыже Э.Г. Чавайн, эргыже Сергей Юрьевич, Культура министерство гыч Г.С. Ширяева, Марий культура рÿдерым вуйлатыше В.П. Григорьев, Морко район администраций вуйлатышын алмаштышыже Л.С. Васильева, Писатель ушем правленийым вуйлатыше В.В. Крылов да молат.
Эмилия Гавриловна да Сергей Юрьевич Чавайнмыт школышто поэтын илышыж гыч тымарте шуко палыдымым ойлышт. Теве кумдан палыме музыкант М.С. Степанов изинек Юрий дене пырля кушкын, нуно ик кечын, ик ийын шочыныт, сÿаным ик кечыштак ыштеныт…
Уна-влак С.Г. Чавайнын музей-пöртыштыжö поэт дене кылдалтше ийлам шерыч, туддеч кодшо ÿзгарлам ончышт, возымыж денат палыме лийыч.
Культура пöртыш ен-влак шын-шын погынышт. Тиде Эмилия Гавриловнан шочмо кечыже ыле, калык ончылно шÿм-чон йÿлен каласкалымыж деч вара пöлекым кучыктышт.
Марий Элын калык артистше Иван Смирнов, Марий Элын сулло артисткыже Августа Романова, мурызо Виктор Комаров шке мастарлыкыштым ончыктышт.
Поэт да Гражданин Ю. Чавайнын шочмо кечыжым палемдымаште тыгак «Морко мланде» райгазет пашаен-влакат лийыныт.
Школышто тыгай ойым пидме: шÿгарлаште, Ю. Чавайнын кийыме верыштыже, чапкÿм шогалташ жап. Шушаш кенежым чыла тöрлен саемдаш лийыч.
(Марий Эл. 2000. 21 янв.)

Гельсий Зайниев. «Тый шогалте кавашке тошкалтышым….»

Юрий Чавайн :  илыш, поэзий,пӱрымаш

Юрий Чавайным мый иуымше да пытартыш гана Марий пединститутышто 1965 ий 20 апрельыште ужынам. Тудо кечын мемнан историй-филологий факультетыште студент Гани Гадиатовын «Рвезе кумыл» икымше книгаже лекме амал дене сылнымут-сылнысем кас эртаралте. Тушто Юрий Чавайн ватыже Эмилия Гавриловна дене толын ыле. Тыгак лийыныт Валентин Колумб, Семен Николаев, Геннадий Чемеков. А Валентин Исинеков, Василий Каменский, Александр Селин мемнан семынак студент ыльыч. Нине еҥ-валкын чурийышт тудо шошо кастене ыштыме снимкыште аралалтыт.

Саде ийынак кеҥежым Юрий Сергеевич ӱмырыштыжӧ икымше гана Башкирийыш миен, да коштын ала-кушто огыл, а мемнан Мишкан районышто. Мый тунам, кум курсым пытарыше рвезе, ялыштем лийынам. Вара иже паленам: уна поэт пошкудо (шым уштыш торасе) ялыш миен да тудым лӱмеш «Тӧргымдӱрыштӧ» сылне почеламутым серен. Ю.Чавайнын «Ӱжаран куэрлаште» книгашкыже тиде стихын ала-могай тӱҥалтыш вариантше гына   («Уке, мыйын йӱкем йомын огыл…») пурталтын. Эрвелмарий ялыште шочшо вес почеламутышто возен:

Салам тылат, о поро мланде!

Марий поэт деч шӱм салам!

Мочол ямеште кумылаҥдыш

Моктен мураш ты вер - шӧрлам.

Мый мурешем мотор тӱсетым

Марий кундемыш наҥгаем,

Да тыйын йоҥгыдо йӱкетым

Шке калыкемлан пӧлеклем.

Пошкырт эллан пӧлеклалтше стихлажым поэт «Ончыко» журналыш пуэн. Но савыкталтмыштым ужын огыл. У, 1966 ий марте суткат пеле кодмо годым, 30 декабрьыште 11 шагат кечывал гутлаште, шкенжын илыме пӧртйымалне (подвалыште) лӱялтын. Сонарыш коштмо кок йытыран пычалым аваж дене  (тудо вес вере илен) арален.Чодыраш каяш шонем манын, ик кечын куралым шкеж деке налын конден. Кӧ ынде каласа: шкем пытараш шонымашыже тунамак  «кӱын шуын»  улмаш мо?  Ала илышыште лийше иктаж-могай вес амал тудлан тиде шучко ошкылым ыштыктен? 

Тудо декабрь кечын мо да кузе лийме нерген мый 20 ий утла ожно писатель Тыныш Осыпын дневникше гыч  пален нальым. Тыныш ден ватыже да Чавайнмыт еш кужу жап ваш келшен, миен толын иленыт. Мутат уке, Юрий Чавайнын илыш дене Сергей Есенин да Владимир Маяковский семын чеверласымыже Иосиф Алексеевичын гына огыл, пеш шуко моло еҥын шӱм- чоныштым сусыртен. Тиде йомдарымашын кугытшо Юрий Сергеевичын лирикыжым лудмо  годым поснак чот рашемеш. Да чаманыме-ойгырымо кумыл шӱм- чоным иша: «Молан? Молан?»

Ватыжын, Эмилия Гавриловнан, шарнен ойлымыж гыч теве мо рашемеш. Башкирийыште ончыч палемдыме деч кужунрак коштын, пашаш ( телевидинийыш) икмыняр кечылан вараш кодын толын. Да эшеже подылаш тӱҥалын. Телерадиокомитет председатель Михаил Иванов милиций полшымо дене шке пашаеҥжым психбольницыш, оласе воктенсе  Семеновка селашке, колтен. Ӧкымеш эмлаш толашымым кум арня чытымеке, Юрий тушеч шылын куржын. Пачерышкыже вургемлан  пурен лектын да Чавайнурыш кудалын, тушто еҥ шинчаш логалде илен. Шуко шонкалыде, комитетыште тудым паша гыч лукмо нерген приказым сереныт.

 Олаште Юрийым ешыже вучен: пелашыже, шым ияш Сережа да ныл ияш Танюша. Мӧҥгӧ пӧртылаш да пашам кычал муаш кӱлын. Но айдемын шоктен да возен моштымыжо ик вуйлатышымат сымыстарен огыл.  Полышым сӧрвален, КПСС обкомын кокымшо секретарь Петр Алмакаев марте шуаш тӱкнен. Тудын ойжо почеш декабрь тӱҥалтыште Михаил Иванов ончыч кожен лукмо редакторым комитетыш угыч налын. Ындыже –йӱк режиссерлан.

Икмыняр кече гыч  кок йытыран пычал шкенжын ныжыл шӱм- чонан озажлан нигунам пӱралтдымаш «салютым» пуэн.  У 1966 ийын тӱҥалтыш кечынже Чавайнур шӱгарлаште  ик чоҥгата ешаралтын. Ик  талук гыч тидлан пел курым темеш.

Але марте Юрий Чавайн нерген ятырын (Миклай Казаков, Семен Николаев, Дена Карамова(Андреева), Виталий Шапкин, Соня Манаева-Чеснокова, ватыже Эмилия Гавриловна, южо молат) возеныт. МИклай Казаков да Осмин Йыван Юрийлан почеламутым, Мичурин- Азмекей «Пеледыш ила» ойлымашым пӧлекленыт. Икманаш, кажныже поэтын портретышкыже шке чияжым шарен. Но рашемден шуктыдымо йодыш-влакат кодыныт.

Чыла вере ( «Писатели …» справочниклаште, «Ончыко» журналыште) серыме, пуйто Юрий Чавайнын икымше почеламутшо «Рвезе коммунист»  газетеш 1957 ийыште савыкталтын. Талук  пеш кужус, а лачшым кунам? Чынжым гын Юрийын поэт  лӱмжӧ 1956 ий 19 апрельыште лектын: тудо кечын комсомол газет «Кушто тые улат, моторем?» ден «Куна руло пӱртӱсын чеченже» почеламутлажым пуртен. Нуно кугу огытыл- 16 да 18 коран. Нине стих «Ӱжаран куэрлаште» сборникыш пуреныт,а индеш кечылан варарак савыкталтше « Поэт ден шӱшпык» почеламут ала-кузе йомын кодын (книгаш пурыдымо стих эше ятыр). А вет тыште- авторын моторлык да поэзий, илыш да пӱртӱс нерген шонкалымашыже.

Май водын колын шӱшпык йӱкым,

Поэт, йӱд омыжым монден,

Возен кужу, йомартле стихым,

Изи сур кайыкым моктен.

Чодырасе мурызын талантшым

Мыят тореш ом лий мокташ.

Но йӧратем веет утларакшым

Айдемын мурым колышташ.

Йодыш лектеш: 1956 ий апрель марте Юрий нимом возен огыл мо? Возен, конешне. Но савыкташ пуаш аптыранен. Тудо вет тыглай марий рвезе огыл,а «калык тушманын» игыже лийын. Да-да, осал йылман еҥ-влак тудым да лӱен пуштмо Сергей Чавайнын моло икшывыжым тыге лӱмдылыныт. Миклай Рыбаков ик интервьюштыжо (1996) ойлен: « Музыкальный училищыште мый Юра да Эрик Сапаев дене пырля тунемынам, ик пӧлемыште иленна. Юра флейта дене шоктен. Тудым училищыште,»калык тушманын  эргыже» манын, парням  тушкен ончыктат ыле…»

20 идалык наре ( ачаштым 1937 ий майыште арестоватлыме гыч 1956 ий июньыште реабилитироватлыме марте) тыге игылт ойлымыштым колышт илаш каласен моштыдымын неле лийын, чыла тидыже шӱм- чонеш эмлаш лийдыме сусыр палым коден.

Шонен-ойгырен коштымыжым Юрий нигӧлан луктын ойлаш тоштын огыл. Каласкален лач ик йолташлан-яндар кагазлан. Но возымыжым печатьыш пуаш тоштын огыл. «Пуэм гынат, садыгал огыт печатле», - шонен. Студент Чавайнын пиалешыже, 1956 ий шошым ВЛКСМ Марий обком ден «Рвезе коммунист» газет редакций совет молодёжьын всесоюзный фестивальже вашеш литератур ден искусство шотышто конкурсым увертареныт. Тудо 1 апрель гыч 1 декабрь марте шуйнен.

Таҥасымашын условийжым 3 апрельысе номерыште лудмек, самырык поэт шоналтен : «Ала  мыламат шке вием терген ончыман?» Кужун ювалтыде, ик кечын редакцийыш ошкылын. Мыняр почеламутым намийымыжым ынде палаш ок лий, но кокытшо «Конкурс» рубрике дене 19 апрельыште савыкталтын. Авторын лӱмжым тыге ончыктеныт: «Юрий Чавайн, Йошкар-Ола, музыкальный училище». 26 майыште тышанак конкурслан темлыме «Тый кӧм вучет…» муро ното дене лектын. Мутшымат, семжымат Юрий серен.

Творческий таҥасымашым иктешлыме годым жюри студент Чавайнлан тиде мурыжлан 500 теҥгеаш кумшо премийым пуаш пунчалын. Конкурсышто ойыртемалтше-влак дене калыкым палдараш манын, оласе культур пӧртыштӧ ( тудо Комсомольский уремыште, кызытысе «Траст» банкын да Россий Сбербанкын офисышт коклаште,лийын)  творческий молодежьын касшым эртареныт. Тушто Юрий Чавайнын мурыжым училищыште пырля тунемме йолташыже Вадим Воронцов (Марий АССР-ын ончыклык заслуженный артистше)  мурен. Юрий деч посна тиде кастене окса премийым эше куд самырык талантан (композитор Эрик Сапаевлан, поэт-влак Михаил Якимов ден Максим Емельяновлан…) пуэныт.

Комсомол жюрин пунчалмутшо почеш пуымо тиде пел тӱжем теҥге Юрий Чавайнын илышыштыже икымше да пытартыш премий лийын, очыни.  Молгунам иктаж-могай приз але грамот дене палемдалтмыж нерген лудалтын огыл.

1956 ийысе кеҥеж моткоч кугу вес куаным конден : 18 июньышто Марий АССР-ын кӱшыл судшо Сергей Григорьевич Чавайн ӱмбач чыла титакым кораҥден, писательлан яндар лӱмжым пӧртылтен.

Тудо ийын «Рвезе коммунист» газет Юрийын «Сылне шурно лӱшкаш тӱҥалеш», «Муро-вий!», «Жап шуо…», «Лийнет гын тый поэт…» стихлажым савыктен. «Марий коммунылан» студент-музыкант ик эн ончыч «Кӱсле йӱк» почеламутышым темлен (1957 ий 26 апрель). Вес ийжылан шккенжын чон мурыжым «Ончыко» журналыш пуаш тоштын. Можыч, ондакрак конден улмаш, но кок почеламутшо («Чӱкшӧ курык шеҥгеч лекте кече» ден «Ший йыҥгырым пӱгеш кылдалтын») 1958 ийысе 4-ше номереш лектын. Вара кокытшат  «Ӱжаран куэрлаште» сборникыш пурталтын, но тыгодым ятыр вашталтышым ыштыме. Икымше стихыште кумшо ден визымше куплет тыгай лийыныт:

Каенат…Йолкышаш поланвондо

Лышташлаж гыч вела лпс-шырчам.

Но палем : тые мыйым от мондо.

Вет шижам :  тыланет келшенам…

Мые палышым : шкемын виалым

Вашлияш тиде але шагал.

…Кайымет велыш шӱм вургыж ончальым-

Шем чодыра

Корно валне шога.

Книгаште нуно тыгай сыным налыныт :

Каенат… Пызлын нӧргӧ лышташ гыч

Шинчавӱдла чӱча лупс-шырча.

Ну молан почешетше шым вашке

Тыйым шӱм мутем дене кучаш?!

…Але ыле чыла шошо омо?

Шӱргым тӱкышӧ леве мардеж?

…Кечегут, ойлен «мондо» да «мондо»,

Куэрласе кукужо шортеш.

Вик коеш: ынде утларак сылне, шӱмеш эшеат чот пижын кодшо лийын. Ты пример поэтын нойыде пашам ыштымыже, ямде возымым уэш-пачаш «пужарымыже» нерген ойла.

Печатьыште Юрий Чавайнын поэзийже нерген шомакым икымше гана Чалай Васлий луктын. Тудо тунам «Ончыко» журналыште пашам ыштен. «Тунемза, кушса, йолташ-влак!» статьяштыже (1958 ий, 4-ше №) возен: «Южо самырык автор-влак икте-весыштын  возымыштымак ваш-ваш чиялтен тӧрлатылыт : икгай ритмым ыштат, икгай рифмым кучылтыт. Теве примерлан кок авторын почеламутышт гыч строфам ончыктена. Юрий Чавайн 1957 ий 14 июльышто лекше «Марий коммуна» газетыште «Кеҥеж эр» почеламутым печатлен. Тудо тыге тӱҥалеш:

Пидылдале чевер солыкым

Тымык, леве кеҥеж эр.

Велын лупс посто гай олыкыш,

Йылгыжеш – ялт чинче шер.

1958 ий 15 июньышто лекше «Марий коммуна» газетеш Семен Николаевын «Ялыште» лӱман почеламутшо печатлалтын. Тудо тыге тӱҥалеш:

Эр кава пидын сылне ал солыкым,

Кечыйол рӱза ломбо парчам

Да ада кнур ӱмбак , ужар олыкыш

Вела йылгыжше чинче шырчам.

 …Тыште Семен Николаев йолташ Юрий Чавайнын почеламутшым первый строфажым шке семынже «тӧрлатылын» да локтылын. Кечыйол ломбо парчам рӱзен ок керт! Умбакыже Юрий Чавайнынат, Семен Николаевынат возымо строфашт ӱжӱвӱр кайык ннерген кая. Икте-весын рифмфм, образым кусылтмаш ик авторланат кушкаш огеш полшо».

Поэт Анатолий Бик шкенжын изирак статьяштыже («Рвезе коммунист»,1960 ий 3 сентябрь) лач нине автор _Чавайн ден Николаев – нерген поро мутым каласен, нунылан муурпасушто пиалан корным тыланен.

Чалай Васлий шкеже Юрий Чавайным южгунам умылен моштен огыл. Тудын кондымо «Рӱмбалгыш. Яндар кас каваште…» стихшым «бракыш луктын». Векат, утыждене интимныйлан шотлен. А веет кузе сайын серен улмаш 28 ияш поэт :

Рӱмбалгыш. Яндар касс каваште

Рудалте тул шӱдыр аршаш.

Вашкем мый. Пошкудо селаште

Вуча мыйым ӱдыр йолташ.

Тӱр пӧрт окна тӱкылымӧ огыл,

Мием да пыртак тӱкалтем.

Кужун вучен мые ом шогылт,

Лектеш  ӱдыръеҥ мый декем.

Шкет шогышо тумо йымаке

Йолгорно ден йышт миена.

Лышташ  ковёран олымбаке

Ме коктын пырля шинчына.

Таҥем, ӧндалам гын, ок чаре,

Ок ойло: «Ок кӱл, еҥ ужеш».

Мемнам когыньнам шем шинча деч

Шем савыш ден йӱд леведеш.

А тумо, мом ужын, мом колын,

Ок поч нигӧлан, нигунам.

Садлан пуэна, тышке полын,

Тудлан аралаш пиалнам.

Кодшо курым кыдалне Чалай шкежат тыгайрак семан ятыр почеламутым серен, но самырык авторын возымыжым печатьыш колтен огыл. Тудым умылаш лиеш: тунам критике шӱм-чон лирикым шӧрынрак ончен, утларакше йодыныт ура-ура! Кумылан почеламут-влакым.

А тыгайжым шучко тушман семын лӱен пуштмо еҥын эргыже возен кертын мо? Тиде йодышлан вашмут огешат кӱл.

…Марийжым тюрьмаш петырен шындымек, Татьяна Алексеевна Чавайн 1937 ий августышто ныл икшывыж дене Морко районыш, Чавайнурыш, илаш каен. Да ялжымат ынде вес семын- Шырканур- манаш тӱҥалыныт. Тыште илышыла, Юрий ачажын шочын-кушмо Изи Корамас ялыште шымияш школым тунем лектын. Тидыже фашист Германийым кырен шалатыме дене налме отметке-влак ончыкталтыныт: кумытан иктат уке, нылытан-визыт, визытан-кудыт. Шкем кучымо (поведений) денат визытаным шынденыт. Калык тушманын шочшыжо улат гын, шурген-осалланен коштын ончы-ян!

Тыгай сай отметкан документ денат Юрий нигуш тунемаш каен огыл. Кум ий пашам ыштен Шырканур ялысе «Комбайн» колхозышто. Моло икшыве семынак тӱрлӧ пашаш коштын, кӱтӱм кӱтен.

Латкандаш ийым темымек, Йошкар-Оласе музыкальный училищыш тунемаш толын. Очыни, иктаж кугуеҥ тыгай каҥашым пуэн. Вет Юрийын музыклан шӱман улмыжым ялыште чылан паленыт.

Училищыште абитуриент-влакын музыкальный данныйыштым тергеныт, тыгак руш йылме (письменно да устно) да СССР Конституций (устно) дене экземен-влак лийынынт. Шырканур рвезе тушто, кызытсе семын ойлаш гын, 18 баллым поген: кок визытан да кок нылытан. Юрийым дирижёрско-хоровой отделенийыш налыныт.

Студент илышым военкоматын повесткыже лугыч ыштен- кокымшо курс гыч  армийыш каен. Служитлен кызытсе пошкудо элыште- тунамсе Украин ССР-ыште. Лачшым манаш гын, Житомир областьысе Овруч олаште, таковый войскаште. Совет жапыште кажне полкын духовой оркестрже лийын, рядовой Юрий Чавайн  61514 номеран войсковой частьын тыгай оркестрыштыже флейта дене шоктен.  Те номереш савыктыме фотожым тушеч колтен да шеҥгелан серен шынден: «Авай ден Вовалан ончалын шарналташ. Ю.Чавайн. 11.3.1953г. Овруч».

Вова-Юрийын Галина акажын эргыже, тудо 1946 ийыште шочын. Галина Сергеевна, Маргостеатр пеленсе театральный студийым тунем пытарымек, ончыч Чыкмаште, вара Йошкар-Олаште пашам ыштен, а Вова Шырканурышто коваж дене илен).

Службо деч вара Юрий Сергеевич  музыкальный образованийжым умбаке шуен да 1957 ийыште дипломым налын. Тышеч коеш: армийыште лиймылан кӧра учлищыште тунемме жапше индеш ий шуйнен.

…Юрий Чавайнын поэзийжым Миклай Казаков ден Семён Николаев, тыгак критик Соня Манаева-Чеснокова сайын лончылынет, тудын кугу мастар улмыжым ончыктен пуэныт. А тыгай талантын серемыжым вес йылмыш кусараш поснак неле. «Соловьиный родник» антологийлан лу наре стихым эше 1960-шо ийлаштак Александр Казаков келыштарен. Тудо шке сомылжым чаплын шуктен. Улыжат латкок корнан «Морко сем» почеламут рушла поснак моторын йоҥга.

Кызыт литературышкат кугу эрык толын, санденак дыр южышт утыждене вольнан кусарат. Можыч, мастарлыкышт (тыгак тыршымашышт да авторым пагалымышт) ок сите? А  вес тӱняш кайыше поэт тидын ваштареш нимом ыштен ок керт. Ончалза, могай сыным налын кӱшнӧ ушештарыме «Поэт ден шӱшпык» почеламутын кокымшо строфаже:

В восторге и я от солиста ленского,

Хвалить вместе с вами, ей-богу, не прочь-

Впиваюсь охотнее снова и снова,

В строку человечью, моля:

Напророчь!

Пытартыш кум корнышто те, лудшо таҥ-влак, авторын мутышым, чонжым шижыда мо?

Юрий Сергеевич кужу жап Морко велын ӱдыржӧ Дина Андреевна дене келшен, тудын лӱмеш ятыр стихым возен. Икымшыже «Молан вуйым кидет ден кучен…» маналтын (1956 ий апрель). Серыме почешак студент Чавайнын йолташыже, Эрик Сапаев, ты шомаклан сылне сеемым шочыктен. Мурышто- ӱдыр нерген шонкалымаш:

Молан вуйым кидет ден кучен,

Окна дене тый шкетын шинчет?

Шем шинчатым изиш кумалтен,

Ала-кушко умбаке ончет?

Толын вуйыш кугу шонымаш?

Але тыйым иктаж ойгатен?

Але шуын жапет йӧраташ,

Да от пале, кӧм шӱм ойырен?

Уке! Тыйын шӱметше пала,

Да ушет огеш келше тудден.

Вет садланак чонетше йӱла,

Вет садланак шинчет ойгырен.

Пу волям шке изи шӱметлан,

Тиде шотышто тудо оза,

Да ӱшане тый тудын йӱклан-

Шӱм-чон раш тыланет каласа

Лудщо йолтш-влаклан шкаланышт таҥастарен ончаш тиде йӧратымаш саскан рушла кок вариантшым темлена. Нуным кызыт, у кырымышто, кок поэт ямдыленыт: Герман Пирогов ден Анатолий Спиридонов.

Что ты голову так обхватила,

Замерла, как подсела к окну?

Ну, какая затавила сила

Устремиться так в точку одну?

Лбом во что упираешься снова ?

От обиды ли уязвлена?

Полюбить бы кого-то готова,

Да не знаешь, кому отдана?

Нет же, сердце-то сделало выбор.

Да с рассудком оно не в ладу-

И душа забирается в ступор,

Для начала уйдя в немоту.

Что ты сердце терзаешь? Дай волю!

В этом деле - её правота.

Если это любовь за тобой,

Как беде, отворяй ворота!

Ынде - кокымшыжо:

Отчего же одна у окна

Ты сидишь, опершись локотком,

И глубоких раздумий полна,

На далекий глядишь окоем?

Может, время настало любить

И душа выбирает, любя,

Ну  а разум не знает, как быть?

 Нет! Ты знаешь, ты знаешь о том,

Что в душе созревало давно!

Оттого жалит сердце огнем,

Оттого ты глядишь за окно.

Дай же волю душе молодой

И не мучайся  : «да» или «нет»?

Самый  точный и самый простой

В нем давно заготовлен ответ.

Мый тыште «тидыже сай, а тидыже уда» манын ынем ойло. Те шке лудын лекса да шоналтыза: руш сыным налше кудо почеламут авторын шонымаш йогынжым утларак тичмашын почын пуа?

…Тиде икымше шӱмпӧлек деч вара Юрий Чавайн ӱдыр таҥже лӱмеш шуко-шуко сылне  корным возен. Но илышыжым вучыдымын кылден весе дене. Икте-весым сайын паленжат шуктен огытыл: палыме лийыныт октябрьыште да ушненыт декабрь кыдалне. Нуным моло деч коч илыш пӱрымашыштын икгай улмыжо тыге писын лишемден докан: Юрийын да Эмилиян ачаштым, писательым да радиокомитет председательым, ик кечынак лӱен пуштыныт.

Самырык ешыште эрге да ӱдыр шочыныт. Изинек ача деч посна кодыныт гынат, икшыве-влак чын айдемыш лектыныт. Сергей Юрьевич кӱшыл шинчымашан педагог лийын, а Татьяна Юрьевна Моско вузышто дирижер-хормейстер дипломым налын.

Сергей ден пелашыже Галина шке эргыштлан Юрий лӱмым пуэныт. Тудо, поэт кочажын тичмаш чоскаже- Юрий Сергеевич Чавайн, у курым тӱҥалтыште радиоинженерлан тунем лектын да вич ий ончыч Йошкар-Ола заводысо ныл йолташыж дене пырля Марий Элын академик Сергей Вавилов лӱмеш Кугыжаныш премийжым сулен налын. Тунам лауреат 27 ияш улмаш.

…Лиеш вет тыге: Юрий Чавайн лишыл еҥ-влаклан пӧлеклыме почеламутлажым, тыгак Миклай Казаков самырык йолташ лӱмеш стихшым 1965 ийыште сереныт. Тунам Юрий Сергеевичлан илаш икмыняр тылзе кодын улмаш.

Семен Николаевлан:

О ныжыл тос! Могае ныжыл

Мут-влак вуем тыге ишат…

Могай шижмаш, тылат верч ылыж,

Яндар шӱмемжым йӱлалта…

Семен Вишневскийлан:

Тора вер-шӧр гыч, шокшо  шӱм гыч,

Поэт изам, кугу салам!

Тыят шарналте мыйын лӱмым;

Валентин Колумблан:

Ала возе тыле письмам?

Моткоч оет кӱлеш мылым…

Ала- мом  тый пелештышыч шӱлыкышкетн,

Мый ончальым яндар шинчашкет

Да вашештышым эркынрак:

-Кӱлын гын

Поэт лийын шочаш тыланет,

Тый шогалте кавашке тошкалтышым,

Кӱшкӧ , шӱдыр лоҥгашке кӱзаш…

Галя акамлан:

Шарнет?

Тунам мемнам сай еҥ-влак ончышт.

Ом мондо мые нуным ик ганат.

Изи ир янлыкла ме коштна ончышт…

Но шукын шотлышт еҥлан мемнамат…

Аважлан:

Авай, ит вурсо мыйым…

Кеч улат мылам моткочак шерге,

Но пешак кочыс южгунам оет…

Ой,Аваем! Тылат тушман еҥ омыл…

Ну мо вара, кунам изиш лӱшкем?

…Кунам сай муро

Ушем туржеш гын, мый мален ом керт…

Малем тунам, кунам чонем ок шуро

Сай сем, ойлен: «Мураш тылат черет».

Таче чыла тидым лудат да шоналтыде от керт : «Пытартыш шагатышт лишеммым талантан еҥ-влак чынак шижын моштат мо? Тыге огыл, молан вара Юрий Сергеевич лишыл еҥже-влаклан нине конылам лач ткнам, шке ӱмырысӧ пытартыш, 36-шо кеҥежым, возаш шинчын?»

Изиш ончычрак, 1965 ий мартыште, Шем теҥыз воктене каныше Миклай Казаков «Лудо-влак каналтат» стихым серен да вуймут пелен палемден: «Поэт-сонарзе Ю.Чавайнлан». Вич ужашан мураршаш май мучаште «Марий коммунеш» лектын. Шошо пӱртӱсым сӱретлышыла, автор мутшым  самырык йолташ век савыралын:

Вучо тый, марий сонарзе,

Кодын огыл ынде шуко,

Юл, Какшан, Элнет да Кундыш

Кайык дене тич темеш…

Лудо-влак рӱжге кынельыч.

Южым пӱчкын, йӱкым луктын,

Чоҥештальыч. Ончем нуным

Йӧршын койдымо лиймеш.

Икмыняр тылзе гыч поэт-сонарзе шкежат шинчалан койдымыш савырнен…

Мурызын шочмыжлан 2015 ий 3 январьыште 85 ий темеш, кугезымыт дек кайымыжлан талук гыч пел курым лиеш, а пытартыш книгаже савыкталтмылан-36 ий. Чыла возымыжым иктыш чумырен лукташ жап шукертак шуын.