Каҥашымаш:Токмурзин, Илья Михайлович

Сылнымут паша

Серызе сылнымут пашам 1924 ийын тÿналын. Тиде ийын «У илыш» журналеш первый заметкыже печатлалтын. Варажым ойлымашым, очеркым, почеламутым «У илыш» журналеш, «Марий ял», «Марий коммуна» да «Ленин корно» газетлаш луктын. Ондакше Токмырзан, Менчламарий, Ломберн псевдонимла дене возен, изиш варак Ломбеский лÿмжö лектын. 1929 ийыште «Уло ял дене» ойлымаш сборникше, вес иешак «Арака кошарта» пьеса книгаже койыт. 1955 ийыште марий издательстве « Уло ял дене» ойлымаш ден очерк сборникшым уэш луктеш. 1933-1935 ийлаште « Миллион-влак» романым серен. Тудо шарнымаш семын возалтын, южо главаже дневникым ушештара. Автобиографий койышан, хроникально-документальный произведений. Империалист сар ончыкталтын.

«Миллион-влак» роман

"Миллион-влак" роман - марий прозышто империалист саман гыч социалистический революцийышке вончымо жапым ончыктышо эн кугу произведений, тудын ме мут коклаште садаиктак чыла умылен лудына.

«Ушменыште илыме годым «Миллион-влак» романым сераш тÿнале. Керосин лампе тул дене йÿдым воза ыле. Ик-кок главам серен пытарымöнгö, ачам пырля ыштыше ик-кок туныктышым ÿжын да нунылан лудын, шонымаштым каласаш йодын, вара тиде ой-канаш почеш тöрлатылын. Ушмен ялыште «Миллион-влак» романын кокымшо ужашыжат серен пытаралтын да Йошкар-Олаш колталтын ыле, но кушко тудо каен, кушко пурен, кызытат пале огыл»,-тыге воза кумшо эрыже Роберт Токмурзин. Кокымшо ужашыште граждан сöйыштö кучедалмым, Совет кучемын умбакыже виянмым, кресаньык илыш тöрланымым сÿретлен. «Миллион-влак» романным возымыж годым нерген Башкир АССР, Калтаса районысо «Ленин корно» газет да « У вий» журнал увертареныт. Романын рукописьшым Валентин Борисович Исенековлан Серызе ушемыш нангаяш кучыктен. Илымыж годым печатлаш келшышын ямдылен шуктен огыл, черновикшым веле возен, сандене тиде произведенийым авторын колымыж деч вара литературно тöрлаташ логалын. А эше ондакрак тиде кагаз орам Шабдар Осып ончен, йонылыш-влакым палемдылын, Георгий Ефруш рецензийым возен.

И.Ломберский романыште икымше империалист сарым ончыкта, кугужан сарыште миллион дене шемер калыкын орланен илымыжым да тудын буржуазий ваштареш шогалаш ямдылалтмыжым сÿретла Первый империалист сар жапысе илышым сайын пала, чылажымат шке шинчаж дене ужмо романыште раш коеш. Идейжылан Эрнестын ойлымыжо шотлан толеш: «Миллион-влак сöйыштö орланат, шке вÿрыштым йоктарат…». Тиде корнылаште раш коеш: империалист сарыште шуко ен пытен; самырыкше, шонгыжо- чыланат сай илышым ыштымаште вуйыштым пыштеныт, вÿрыштым йоктареныт. Романысе герой-влакынат сай, тыныс илышым лишемдымаште кугу надырышт уло. Нуным кум тÿшкалан шелаш лиеш: тÿн герой-влак; кокымшо планан герой-влак; эпизодический герой-влак. Тÿн геройлан Чапайым, Сергейым, Илья Токмурзиным, Павел Рублёвым шотлаш лиеш. Фронтышто нуно лÿддымын кредалыныт. Кугыжан «пий-влакше» деч чакнен, шылын илен огытыл. Умылтарымаш пашам эскеренрак эртарен шогеныт. Шемер калыкым буржуазий ваштареш шогалтымаште кугу надырышт уло.

Кокымшо планан герой-влак романыште почеш кодын огытыл. Зорин, Ахмет тиде тÿшкам чумырат.

Эпизодический герой-влак произведенийыште ик жап веле койыт. Мутлан, Карл Моисеевич. Моско гыч толшо ен, докторлан ышта. Салтак-влаклан погынымаште сöй нерген каласкала,тудын оккÿллыкшым умылтара. Карл Моисеевич поро айдеме, моло ротный гай огыл. «Салтак-влаклан «ты» манын ок ойло, эре «вы» манеш». Эпизодический герой-влак сай, ласка илышым ыштымаште изи огыл рольым модыт, кажныжын надырже уло. Осал ваштареш кучедалмыштым тÿналтыш гый мучаш марте эскераш лиеш.

Роман мучко революций идейым шарымаш раш коеш. Кугыжан армийын шолдыргымыжым, тушман ваштареш кредал кертдымыжым серызе моштен ончыктен. Но тидын годым иктым шотыш налын огыл шоналтеш: кугжан самодержавийже нигунам шке патриотизмже дене ойыртемалтын огыл. Первый империалист сар жапыште кугыжан еш йыр тÿрлö шпион да предатель-влак чумыргеныт. Тидыжым ме романыштат эскерен кертына. Мутлан, Ильямытлан, фронтыш толмеке, осал ротный логалын. «Дежурныйым йолт да йолт сопкалаш тÿналеш. Тылзат пеле запасной батальонышто илышна, ик дежурныят кыралтде ыш код», -каласалтеш роман тÿналтыште.

Сарыште тöра-влак, «кугыжан опричникше-влак» озаланеныт гын, фронт вес могырышто кулак-влак тыглай шемер калыклан эрыкым пуэн огытыл. Чыла тидым шотыш налаш гын, романыште драматический пафосым ончыкташ лиеш, коклан трагический кумылымат шындарыме.

Психологизм «Миллион-влак» романыште келге огыл. Утларак тÿткышым каласкален кайымылан ойырымо. Посна ик ойго уке. Кажныжын шке ойгыжо, шонкалымыже, шÿм-чон йöсылыкшö… Автор герой-влакым произведений мучко эскера: кö могай туткарыш логалеш, кузе умбакыже илыш корныжо вашталтеш.

Произведенийысе чыла событий фронтышто эрта. Тыште Смоленск, Минск, Польша нерген колаш лиеш. Салтак-влакым фронтыш Сибирь гоч Белоруссийыш нангаят. «Сибирь гыч лекмыланна лу кечат лие. Латикымше кечылан Смоленск олаш миен шуна. Минскыш миен шумекына, йÿдым Койданово станцийыш шуна…»,-ойлалтеш романыште. 168-ше запасной батальонын, 37—ше Сибирский, 220-шо Скопинский, Туркестанский, 218-ше Горбатосвский полк-влакын лÿмышт ушештаралтыт. Илья Токмурзинын Сергей изаже тыгай адрес дене фронтышто верланен: « Действующий армий, Западный фронт, 35-ше корпус, 67-ше девизий, 267-ше Вышне-Волоцкий полк, 11-ше рота, 3-шо взвод». Павел Рублёв вес вере логалын: «Западный фронт,72-шо Сибирский полк, 2-шо рота». Ильямытын полкышт Сервич энер воктене верланен. 1917-ше ийым Илья Токмурзин, сусыр, Моско оласе госпиталеш вашлийын.

Романым автобиографий сынан манаш лиеш. Уло произведений икымше лица дене каласкалыме событий-влак негызеш чоналтеш. Тидым тÿн герой Илья Токмурзин шуктен шога, каласкалыше семын лектеш, кугу рольым модеш. Илья Токмурзин сарын нелылыкше, йöсö илыш, тÿрлö ситыдымаш нерген раш каласкала. Лудмо гоыдм тыге чучеш, пуйто тый шке сарыште улат, чыла нелылыкым шке чытет…

Серызе фольклор материалым кучылтын. Теве Петро пайремым Токмурзин окопышто кийымыж годым шарналта: «Эрла Петро кече. Эх, могай чевер пайрем! Эх, илыш! Эрла пошкудо ялыште пайрем. Ӱмаште Петрошко мийышым. Манюкат мийыш. Школ йымалне кутырен шинчышна. Йырым-йыр уржа ÿпш. Коклан-коклан гына карш ден пулдырчо кычкырыме йÿк шокта. И вот таче тоже Петро касс. Йырем пулемёт йÿк шокта. Да, илет гын, чылажымат ужат улмаш!...»

Муро гоч марий калык кеч-кунамат куанымат, ойгымат ончыктен кертын. Тыгай корныла улыт:

«Ош Вичынат келгыжым шинчем ыле гын,

Ом шинчылдал ыле дыр пуш нереш.

Тыгеракын лийшашым шинчем ыле гын,

Ом шочылден куш ыле авам деч».

Жанр шотышто ÿчашымашат уло.

Иктышт произведенийым хроникально-документальный маныт, весышт роман-мемуарлан шотлат.

«Миллион-влакым» хроникальный роман манаш шуко келшыше амал уло. Действий тыште ик кумдыкым налеш-действующий армийыште каен шога, почела-почела эрта. Иктым весе алмашта, весым-кумшо… Ончыч салтак-влак армийыш толыт, вара нуным фронтыш колтат. Сöйыштö илыш умылымашышт кушкын толеш. Шкештат шуаралтыт, бой годым кучедалыт, сусыргат, колат, пленыш логалыт, уэш пöртылыт… Икманаш, действий ик жап гыч весыш огеш тöрштыл, а почела кая.

Роман-мемуар манашат нимогай чарак уке. Тудо серызын империалист сарым шарнымыже семын возалтын. Тыште келшыме йолташ-влак нергенат шуко уло. Тиде шучко сарым автор шонен луктвн огыл. Южгунамже империалист сарым пацифистым шинчаж дене ончен сÿретла. Романын геройжо-влак сар ынже лий манын тыршат, тудын ваштареш кучедалыт. Но тиде империалист сарым поян-влак ваштареш сарыш, граждан сарыш савыраш кÿлеш, тунам гына шемер калык утла. Илья Ломберский тидыжымак виян, раш сÿретлен огыл. Содыки романным хроникальный ролманлан шотлыман. Кузе ончыч каласен кодымо, действий хроникально, икте-почеш весе, почела эрта.Мемуарланже ситыдымаш-влак вашлиялтыт, чын факт-влакым ончыктымо огыл. Тыгай экшык теве молан лийын: Илья Ломберский илыш корныштыжо мом ужын-колын, тудым возаш тыршен, а ужмо колмыжым иктешлен ончыктмо деч коранын. Адакшым тидымат каласаш кÿлеш: романым автор илымыж годым черновикшым веле возен, сандене тиде произведенийым авторын колымыжо деч вара литературно тöрлаташ логалын.

Ойлымаш-влак

Илья Ломберский роман деч посна шуко ойлымашын авторжо. «Пакет дене" ойлымашыже марий литературышто граждан сар нерген возымо первый ойлымашла гыч иктыже. Тунам М.Шкетанын «Йошкар патыр», Шамыкайнын «Кидеш пычал кучен», А.Эрыканын (Акрейнын) «Йошкар партизан», Ш.Булатын «Телефон дене», Китнемаринын «Лӱмегож» да моло ойлымаш лектыныт. Тушто ме граждан сарым она шиж, ятыр годымжо эпизод-влак гына сӱретлалтыныт. И.Ломберскийын «Пакет дене» ойлымашыштыжат йошкар боец, совет патриот Изергин эл ончылно порысшым лӱдде шукта. Тыште автор сар жапыште салтак-влакын подвигым ыштымыштым, тушманлан ужалалтдымыштым сӱретлен ончыкта.

Утларакшым социокультурный ден философский проблемым нöлталеш. Айдеме ден айдемым, ача-ава да икшыве-влак кокласе вашкылым, поян да нужна еным, пашачым да йогым, тӱрлö классын илыш ойыртемжым, шонкалымыжым ончыкта. Калыкын илыш-йӱлаже, шкешотан культуржо, историйже, виян толмыжо сӱретлалтеш. Поян эрге да незер икшыве нерген Илья Михайлович «Чын лӱмжö Кузьма» ойлымашыште тыге ончыктен: «Сапан ӱмбалне кöгöрчен он гай йÿлышö сатин тувыр, йолыштыжо чувар портышкем, ÿй дене шÿрымö ÿпшö салма гай йылгыжеш…». А йорло рвезе тыгай: «Пангратын ÿмбалныже пачаш муш шÿртö дене куымо кÿжгö вынер тувыр, тудыжат кушкедалт пытыше, кужу, пулвуйжым эртыше, очыни кочажын. Йолышто сырве-сорво пидме рожын йыдал…». Тыште кок самырыкын рвезым сÿретлаш автор контраст йöным кучылтеш. Философский проблемым виянрак почын ончыкташ Илья Ломберский Кут разбойник нерген преданийым, сар нерген шарнымашым, тÿрлö сынан шонкалымашым пурта. Серызе шке мутсаскаштыже чыла тиде проблемым рашемден, лудшылан лийшын почын пуа.

Ойлымашлаште ик эн тÿн шонымаш-тиде совет калыкын у илышым чонымыжо, толшо илышын косаж деч эрнен толмыжо. Совет кучем лиймеке, кресаньык социализм дек мелын савырнен, тудо социализм деч посна шкенжын илышыжым нигузеат саемден кертын огыл. Вес шонымаш- пашам тыршен ышташ ÿжмаш. Вет уло вий ден тыршет гын веле лектыш лиеш. Тÿрлö озанлык пашаште шке вийлан веле ÿшанымаш шагал. Тидлан тунемаш кÿлеш. Эн тÿнжö- книга дене кылым кеч-кунамат кучыман. Мутлан, «Локтызо» ойлымашыште Йыван книгалан кöра лектышым кугум да шуко налеш. А тудым чылан юзылан шотленыт. «Теве «Мландым ÿяндыме», тидыже «Пакча паша», «Паренге» да монь…Ты книга-влакым кеч-кöланат лудаш кÿлеш, тунам вара пеш шуко локтызо лиеш»,-ойла Йыван.

Ойлымашлаште Илья Ломберский тÿрлö койыш-шоктышан герой-влак дене лудшо-влакым палдара. Айдемын кеч-могай ойыртемжат южо ситуацийыште чотрак палдырна: южгунам геройын уда койышыжо сай семын шотлалтеш, южгунам сайжат келщыдыме лиеш. Айдеме веет янда огыл, тудын могай улмыжым тÿрыснек палаш нигöлан пуалтын огыл.

«Майтук»(1927) ойлымашыште поян да незер нерген пален налына. Шамыкай – Калмаш ялыште эн поя ен. Яллан тудын суртшо веле тÿвыргö. Шамыкай кугыза – улан айдеме. Тудын пенгыдылыкшым йорло рвезе Василийын ÿдыр йодаш толмо годым ужына. Олнылан качымарий деч кугу оксам йодеш «Чын лÿмжö Кузьма» (1930) ойлымаште поян да незер йочан тунеммыштым ужына. Школышто йорло Кузьма деч ушан тунемше лийын огыл, а тудым шотлен огытыл. Эсогыл чын лÿмжымат ялыште шарныше иктат уке. Теве Кузьма, поян Пагуллан ÿмыржö мучкак пашамыштен, тарзе лийын илышыжлан, тазалыкшым веое огыл, шке лÿмжымат йомдарен да банкротыш, марий манмыла, Пангратыш савырнен.

Эше ик онай образ – тиде Миклай. («Справной ен», 1928). Ойлымашыште тудын тÿжвал тÿсшö тÿрыснек вашталтеш. Миклай шкенжым поян гай ончыкташ йöрата. Поян семын эре кучемым вурса. А тÿжвал тÿсшö дене пояным нигузеак ок ушештаре: «Миклай ÿмырешыже сай йолашыже ыш лий, этрак кушкедалт пытыше дене коштеш. Ÿпшö ден пондашыжым нигунамат ок тÿред , огешат шер шÿргыжым мушкашат йöн уке». Погынымашкат шÿргым мушде, ÿпым шерде коштеш. «Справной еным» пырдыжгазетеш койдарен сÿретленыт: «Миеклай пырдыжыш онча, пырдыж гыч Миклайым весе, тудын гаяк Миклай онча. Коктынат чÿчалтыш вÿр гай икгаяк улыт: шинча йымалне лавыра, кеч паренгым шынде, ыштырат, мыжерат иктак…». Тиде сÿрет Миклайын чонжым пудыратен, шонаш таратен. Тылеч вара тудо йöршын вес ен лийын, вашталтын: «ынде тудым огытат пале: ÿпшым, пондашыжым чаткан гына шерын шынден, лавыражым нÿжен налынат, пылышыже тул гай йошкарген». Комсомолец-влак деч посна Миклаят кч улмыжым вашке умылен ок шукто ыле.
Революций, Совет кучем, колхоз огыт лий гын, «Мо лиеш ыле?» ойлымашыштыже И.Ломберский йодышым пуа. Тиде ойлымашын тÿн геройжо, Онтон, илышын чыла кочыжым пала – войнат, озанлык шолдыргымат тудын вачыжым пызырат. Онтонын ожнысо илышыжым кызытсе дене танастарашат огеш лий. Школышкат изишак веле коштын шуктен, вара поян пролан чодыраште ачаж ден коктын тупыштым пÿгыртеныт. Тышынк ачаже йол деч посна кодын. Онтон нимогай пайремым пален огыл, эре пашам ыштен: веет ешым пукшаш кÿлын. Герман сарыште тазалыкшым лунчыртыш. Колхозышкат эн ончыч возалте. Тыштат тыршымым чарнен огыл. Сай пашажлан пöлекымат кучыктеныт: «Шошо агаште стахановецла ыштымыжлан район гыч телефонным пöлеклышт».

Серызын чыла серымыж гыч посна верым «Колымо ок шу» (1931) ойлымаш налын шога. Тиде илыш гыч налме произведений. И.Ломберский тудым дневник семын палемден. Автор дене Семон Герман сарыште пырля орланеныт. Семон нудна лийын гынат, пашалан вуйым шупшын огыл. Пашам йöратымыжак тудым у саманыште айдемышке луктеш.

Илья Ломберский шке произведенийлаштыже илыш гыч герой-влакым ончыктен. Сÿретлыме образ-влак онай улыт. Нуно тÿрлö кумылым луктыт: кöжым чаманет, пеленже ойгырет, а кöжым шылталаш веле кодеш.
Герой-влкын портретыштым автор тÿрлö семын лудшылан ончыктен.

«Справной ен» гыч Миклайым Ломберский контраст йöн дене сÿретлен. Икымше гана тудым автор лювык семын ончыктен, а комсомолец-влакын Миклайым пырдыжгазетеш воштылмо деч вара тудо палаш лийдымын сай могырыш вашталтын. «Майтук» (1927) ойлымашыште Ломберский самырык йöратыше-влакым чевер саска дене танастарен возен.

Тÿжвал портрет деч посна И.Ломберский геройын психологический портретшылан, шонкалымашлан, пÿртÿс сÿретлан, описанийлан тÿткышым ойырен. Чыла тиде палдарыше сомылым шукта. Автор ожсо илыш ситуаций дене лудшо-влакым палдара.

Но ойлымашлаште психологизм келгыжак огыл. Тÿрлö ойлымашыште – тÿрлö ойго, куан. Утларакшым текстлаште каласкален кайимаш коеш. Сандене посна ик йодышлан тÿткышым ойырымо огыл. Ойлымашла гыч герой-влакын илыш пÿрымашышт икгай огыл: икте ÿмыр мучко йорло илыш дене йöслана, весе, колхозыш пурен, илышыжым тÿрыснек вашталта, уэмда. Автор сюжетлам ÿмбач гына ончыктен каен, герой-влакын чыла шÿм-чон шижмашыштым, шонымашыштым келгын огына уж. Посна ик проблемымат ойырен ончыктымо огыл.

Произведенийласе жап дп кумдык нерген ойлаш шуко ок лий, серызе нуным посна ойырен ончыктен огыл. Но «пакет дене» (1927) ойлымаш нерген тыге каласен кертына: действий империалистический сар годым кая. Молот ойлымашым лудмо годым тыгай факт-влак шинчалан пернат: калык колхозы шпура, тÿшка озанлык пашаште тырша – действий-влак кодшо курымын 30-шо ийлаштыже эртат.

Южо вере каласкалышын образше авторын образше гоч ончыкталтеш, тудо шкежак кугу рольым модеш. Коллетивизаций жапысе неле илышым, ту пагытын ситыдымашыжым лудшылан сÿретла. Авторын самырык пагытше лач тиде жаплан логалын.

Тыгак ме тунамсе калык йÿла дене палыме лийына. Майтукым Васлий деч йÿкшыктараш манын, мом гына мужедше-влак ыштен огытыл: «Шÿведыш шинчалым Майтуклын йÿкташ толашат. Пöртыштö уло арвер-влакым алмаштарен пытарышт – Васлийынат ушыжо садыгак алмаштаралтше манын тöчышт» («Майтук»). Йöратымаш – тиде юзо вий. Тудым, шÿведыктен, йöрташ ок лий, конгасе тул огыл. А тиде тул кажне йöратышын кöргыштыжö, шÿмыштыжö ила.

Серызе мурымат кучылтде кодын огыл. Кажне ойлымашым муро дене сöрастара. Марий калык ойгыштат, пайрем годымат эре мурен, кеч тыге илышыжым куштылемдаш тöчен. Теве «Справной еҥ» ойлымашыште рвезе-влак, погынымашыште улшо-влакым сотарен, тыге мурат:

Ваштар ялын паша шуко:

Мландым кенеж гоч пайлат.

Мландым пайлен огыт шукто,

Аракам лöкен вел кият…

Южо ойлымаш кумданрак да келгынрак каласкалыме дене повесть деке лишкырак шога. Акрет годсо фольклорысо йомак ден притчымат ушештара. Чÿчкыдынак ойлымашым новелле деч ойыраш огеш лий.

Ойлымаш жанр пелен новелле йыгыре да ваштарешат шинчнш. Илья Ломберскийын чыла возымо пашаже кÿчык, раш. Геройын кöргö да тÿжвал портретше нерген кугунак каласыме огыл. Автор калык илыш гыч посна ик виян эпизодым налеш да лудшылан сÿретлен пуа.

Тыгеат манаш тоштына: Илья Ломберский – марий сылнымутышто новелле жанрлан негызым пыштыше серызе. А негыз пыштыше – кÿкшын аклалтше айдеме.

Публицистике

Илья Ломберский эше вес жанрыште – очеркыште – вийжым терген ончен. Чумыр творчествыже, Лекайн семынак, пашаче калыклан, ял илышым сÿретлымылан пöлеклалтын. Калык дене келшен илен. Очеркше-влак нерген Ким Васин Уло ял дене» шымлымаш статьяштыже палемден: «… И.Ломберскийын творчествыштыже лушкыдо могыр-влакат койыт: тудын 1934-1936 ийлаште возымо произведенийже-влак («Йогорын секретше», «Комбайн тольо»…) схематичный улыт. Автор пытартыш произведенийлаштыже шкенжын йöратыме стильже деч коранын, тыглай зарисовка-влакым гына возен, а вет вучыдымо мучаш дене пытыше, марий ялын илышыжым моштен ончыктышо кÿчык ойлымаш-новеллылаштыже лачак серызын ойыртемалтше стильже койын шоген ыле».

2005 ийыште Калтаса районын 75-ше идалыкше вашеш эрвел марий вел Ӱжара|«Ӱжара» газетыште И.Ломберскийын у илышлан пöлеклалтше такмакше-влак савыкталтыныт. Икымше гана тиде мурпого 70 ий ончыч «Ленин корно» газетыште печатлалтын. Такмаклаште ик эн тÿн шонымаш – Совет элын виянмыже, улан колхоз илыш, пашам кыртмен ыштымаш, класс тушман деч эрныме шындаралтыныт.

Энер воктен шем эныжше

Кечын утыр шемемеш.

Кумда кугу Совет элже

Ий деч ийын виянеш.

Мемнан район – Калтаса,

Ончыч кая, лаваса.

Йолташ-влак, ончыза

Пеш сайын канашыза…

Молан Илья Ломберский такмак-влакым возен, а иктаж почеламутым келыштарен огыл? Ÿмыржö мучко калык фольклорым поген, шуко материалым чумырен, но возен налме шуко материалже йоммылан öпкелалтын. Тудын чумырымо ойпогыжо Йошкар-Олаште кыша деч посна йомын. Тидын нерген автор тыге ойлен: «1936 ийыште Мар-НИИ-ш 600 наре мурым колтышым. Ала налыныт, ала уке – нимогай увер ыш тол. А вот тылеч посна эше 900 чоло мурым погенам. Але вара нунат нигöланат огыт кÿл». «…Ачамын марий калыкын фольклоржым рвезе тукымлан кодаш тыршымыже, тудым вияндаш тöчымыжö мондалтшаш огыл», – тыге шарнен возен серызын эргыже Роберт Ильич Токмурзин.

Ме кажныже илышыштына кеч ик серышым иктаж-кöлан возена. Серызе-влак серыш гоч тÿрлö тора кундемла дене, йолташышт дене але тыглай лудшо, творчествыштым пагалыше-влак дене кылым кучат. Теве 1998 ийыште «Марий Эл» газетеш Г.Инин Илья Ломберскийын Осмин Йыванлан возымо серышыжым веранден. «Ты письмам Илья Михайлович Токмурзин-Ломберский 1940 ий 28 пургыжыште Осмин Йыванлан возен. Осминже тунам тудлан кок могырымат коллега лийын, веет коло ВИЧ ияш поэт кугурак йолташыж семынак школышто туныктен. Илыме верыштат пеш торажак лийын огыл: Ломберский Краснобор районысо Буймышто пашам ыштен гын, Осмин – тунамсе Бондюга район, Элнет ялыште, поэт-баснописец Г.Микай дене пырля», – тыге палемда Г.Инин.

Серыш гоч ужына: Илья Михайлович Иван Ивановичым верысе ак дене палдара. Молан серымыжым чарныме нерген Осминлан тыге рашемда: «Мемнан школ гыч куд туныктышо армийыш налалте, садлан час шуко кодын. Мый кызытеш кум тÿрлö предметым нангаем: маар. Язык, литература да математика. Да эн йöсыжö саде: терадь-влакым проверитлаш пеш шуко жап кая. Пеш серыме шуэш да пырче яра жапым муаш огеш лий». Эшеже Осминлан Ломберский шуко йодышым пуэда, марий кундем нерген палымыже шуэш, йодыштеш, туберкулёз черан улмыжым палдара.

И.М.Токмурзин-Ломберский нерген шуко шарнымашым, тау мутым, тыгак чумыр творчествыжым иктешлыше статья-влакым савыктыме. Тышке Р.Токмурзинын, Л.Иудован, В.Исенековын, У.Искандарован, В.Мишкинын пашаштым пурташ лиеш. «Эреак порын шарнем» пашаште эргыже Р.Токмурзин сера: «Лÿмжым Ныргындыш ялы ник уремжылан пуэныт, тидын нерген мемориальный она ойла. Ныргындыш кыдалаш школы ник пырдыжешыже вес мемориальный она пижыкталтын. …Воктенже тудланак шочмыжлан шÿдö ий темме лÿмеш марий калыкын чапле скульпторжо Борис Михайлович Козлов серызын бюстшым ыштен да шогалтен». Тыгак И.Ломберскийын сурт пырдыжыштыжат мемориальный она кеча, шÿгар ÿмбалныже гранит обелискым шогалтыме.

Марий-влак коклаште икымше класслан у букварьым ямдылыме шотышто Илья Михайловичат конкурсыш ушнен улмаш. Икшывыже-влакат кертмышт семын полшеныт: кö шке сай почеркше дене серкален, кö сÿретлен, кö вес книга гыч сÿретым пÿчкеден, у букварьыш пуртен. Но букварьын пярымашыже тыгай: Йошкар-Олаш тиде паша шотышто Илья Михайлович шкеже толын коштын кертын огыл, а икмыняр жап гыч у букварь Ломберскийын кумылжым волтен. Тудо Илья Михайловичын ямдылыме деч ойыртемалтын огыл, а авторжо весе лийын…

Илья Ломберскийлан Советский район гыч В.Мишкин тауштен воза. Тудо рвезым кум ий Буймо школышто туныктен. В.Мишкин Татарийысе Мамадыш районысо Кугу Шиял ял гыч Буймо школыш тунемаш каен. Илья Михайлович мÿндырч толшо йоча-влак верч поснак азапланен. Пособийым налаш полшен, шокшо вургемым, йолчиемым кучыктен. Ломберский семын Мишкин ял калыкын тазалыкшым аралымаште тыршен. «Илья Михайлович Токмурзин ончыклык илышем волгалташ корным пуыш», – шарна В.Мишкин.

Пенсионерка, туныктымо пашан ветеранже Ульяна Яковлевна Искандарованат поро шарнымашыже кодын. Изи Ульяна 1919 ийысе пуламыр годым Илья чÿчÿжö ошо-влак деч утарен, ял гычын куржаш полшен. В.Б.Исенеков «Пытартыш вашлиймаш» статьяште Илья Ломберскийын «Уло ял дене» ойлымаш да очерк-влак сборникын лекмын нерген воза. Тиде книгам Валентин Борисович Йошкар-Ола гыч конден, авторлан пуэн. Тылеч вара автор тудлан кугу кагаз орам кучыктен – тиде «Миллион-влак» романын рукописьше лийын. «Ты мутланен шинчымына пытартыш улмаш. Тылеч вара вашлияш йöн ыш лий. Тунамсе леве умыр касым кызытат поро кумылын ушештарен илем», – шарналтен В.Б.Исенеков.

Лидия Иудова «Одо мландын роман озаже» статьям И.Ломберскийын 110 ий теммыжлан пöлеклен. Тиде паша ушештарымаш шотан. Тыште серызын ешыжым пален налына, школыш коштмыжым, Николо-Березовский (Эльян) пöръен монастырь пелен второклассный школышто тунемме жапшым, учительский семинарийым экстерн шот дене пытарымыжым автор лудшо-влаклан палдара. Тиде статьяште сай лектышан туныктымо жапшым эскерен кертына: «…Ильям волостной исполнительный комитетын председательжылан сайлат. Волисполкомышто кок тылзе шогымеке, руш Зуево-Ключевский тÿналтыш школышто тырша, 1922-1927 ийлаште ТатарАССР, Мензелин районысо Калтак ял школым вуйлата, 1927-1930 ийлаште Буймо шымияш школын пашажым виктара, 1930-1931 тунемме ийыште Марий АССР Звенигово районысо Красногорск леспромхоз школышто завуч , 1931-1936 ийлаште Башкир АССР-ысе Ушмен шымияш школын директоржо лиеш. 1936-1941 ийлаште адакат Буймо школым вуйлата. Трудармий деч вара Ныргындыш ялыштыже лу ий школым виктара, марий йылмым да литературым туныкта».

И.Ломберскийын творчествыж нерген научно-критический статья-влакым К.Васин, Т.Апатеева, С.Эман, Г.Зайниев чумыреныт.

«Уло ял дене» лÿман статьяште Ким Васин И. Ломберскийын сылнымут пашажым иктешлен возен. «И.Ломберский лудшо-влаклан утларакшым кÿчык ойлымашлам возымыжо дене палыме. Тудо ойлымаш ден новеллылаштыже Октябрьский социалистический революций деч вара марий ялын уэммыжым, марий шемер-влакын сознанийыштын кушмыжым ончыктен», – палемда Ким Кириллович. Т.Апатеева «Марий прозаик И.Ломберский» литературно-критический статьяштыже серызын сылнымут корныжым шергалеш. Илья Михайловичын ойлымаш-влакшым тыгай теме шот дене шеледа: ялыште совет кучемын икымше ошкылжо; кресаньык-влакын общественный активностьышт кушмо; класс кучедалмаш; тошто коса ваштареш кучедалмаш; у культур верч кучедалмаш; ÿдырамашын эрыкше верч кучедалмаш; калыкын гражданский сарыште участвоватлымыже. Тыгак шымлызе Ким Васин Т.Апатеева семын ойлымашым, очеркым, романым лончыла. Т.Апатеева авторын мастарлыкшым, кÿчык форман произведенийыште келге, сай шонымашым, образым почын моштымым мокта. Но ик ситыдымашым палемден кода: «Шукыж годым Ломберский шке геройжыланат, лудшо енланат шоналташ, кÿлеш выводым ышташ эрыкым ок пу».

Сергей Эманынат Илья Ломберскийын творчествыжым шымлымаште суапше кугу. Шочмыжлан 75 ий теммыжлан пöлеклалтше статьяште серызын йоча жапшым, литератур корныш шогалме деч ончыч мыняр йÿштö-шокшым чытен лекмыжым палемден. Пален налына: ончыклык туныктышо Г.Миклай ден пырля учительский семинарийым экстерн дене пытарен, туныктышо лÿмымы налын. Тыгак 1917 ийыште И.Ломберскийын Владимир олаште запасной полкышто улмыж годым кугыжан кучемым сÿмыралаш да политзаключённый-влакым тюрьма гыч лукташ полшымыж нерген воза.

Илья Ломберскийын шочмыжлан 95 ий теме вашеш Г.Зайниев «Ойлымаш мастар» статьям савыктен. Тыште Гельсий Зайниевич 1939 ий декабрьысе республиканский погынымашым палемден коден. Кок серышыжым лудщо-влаклан луктеш. Серышла гоч коеш: серызын лÿмжö сылнымут верч чот йÿлен. Серымымат кудалташ шонен, но кертын огыл, уло кумылжо сылнымутыш шупшын. Тыгак палемден коден: «20-шо ийлаште журналыш колтымо кумло почеламутшо йöрдымыш лектын гынат, Ломберский поэзий деч йöршынжак йÿкшен огыл. Йöн да амал улмо годым рифман шомакшым каласашак тыршен».

Икманаш, И.М. Ломберскийын чыла творчествыже коллективизаций, совет кучем жапыште шемер марий калыкын, пычкемыш илышым сенен, у илышым ыштымыжым, моло калык дене пырля ончыко кайымымжым, тыныс творческий пашажым ончыктен. Серызе марий сылнымутышто прозын кушмаштыже кÿлеш мутым каласен кертын.