Каҥашымаш:Степанов, Максим Степанович

Шанче паша-влак

С.Я. Черных. Патыр калыкын мурызыжо (ужаш-влак)

<…>

«Ануш» драмыште Кугу Отечественный сар жапысе геройла кредалше марий ӱдыр ден рвезе-влакын образыштым сӱретла. Пьесыште сарын эн неле 1941 ийысе шыже годсо событийлажым ужаш лиеш. Тӧр огыл вашпижмаште герой-патриот-влак эрык да пиал верч колат, але сусыргат. Но политрук Мамаевын вуйлатыме салтак-влак шке верыштышт пеҥгыдын шогат. Тиде сӱретым пьесыш пролог семын пуртымо. Тудо герой-влакын образыштым, тауло пашаштым рашемда, нунын немыч тылыш кузе логалмыштым умылаш йӧным ышта. Пьесын действийже немыч-влак кидыш жаплан логалше изи совет олаште да партизан-влакын чодырасе лагерьыштышт вияҥ толеш. Конфликтше пӱсӧ, социальный сынан. Партизан базыште фашист-влаклан ужалалтше, аяр кишке

гай чонан предатель Орлов чоялана, а каратель-влак коклаште лӱддымӧ совет патриотка, марий калыкын чолга ӱдыржӧ Атлашкина Ануш пашам ышта.

Драмыште кок социальный вий – кечан кече гай социализмым да чума чер гай фашизмым ончен куштышо еҥышт, кок идеологий – коммунистический ден фашистский – ваш тӱкнат да илаш-колаш кредалыт. Тиде кучедалмаш герой-влакын действийышт, сӱретлыме событий-влак гоч раш коеш. Автор ятыр образым чоҥен – совет партизан, фашист кашак, шке элыштым ужалыше йырнык предатель-влак, молат. Нунын кокла гыч шукышт кокымшо план дене сӱретлалтыныт.

Пьесын тӱҥ героиняже – Атлашкина Ануш, кӧргӧ виян чонан, поро кумылан, волгыдо илышлан куанен илыше марий ӱдыр. Тудо фельдшерско-акушерский школым тунем пытара, сар тӱҥалмек, шочмо элжым аралаш кая. Ануш фронтышто неле вашпижмашлаште лиеш, сусыр-влакым эмла, авыралтше моло боец дене пырля тушман тылеш кодеш. Партизан лагерьыште улмыж годым тудо ялт вучыдымын йӧратыме таҥже Мамаевым вашлиеш да алал кумылын куана. Варажым лӱддымӧ марий ӱдыр, фашист-влак коклаште разведчицылан ыштен, совет командованийын заданийжым шуктен: тушманын планжым ончылгоч пален налаш тыршен, оккупироватлыме олаште мом лиймым эскерен. Тудо илымаш ден колымаш коклаште коштын, шочмо элже, калыкше верч шке илышыжымат пуаш ямде лийын. Немыч-влак, ондалалтмыштым палымек, совет разведчицым арестоватлат да пеш шучкын индырат, колымаш дене лӱдыктылыт. Но пеҥгыде койыш-шоктышан, кӧргӧ ӱнаран совет патриоткым нимогай осал вият чактарен ок керт.

Пьесыште кугу верым партизан отрядын командирже Мамаевлан ойырымо. Тудо тыныс илышыште тыматле койышан, но неле сар пагытыште Ануш гаяк чолга, лӱддымӧ, шке йолташыже-влакым тушман дене талын виян чактарен ок керт.

Моло образат лудшын але ончышын ушешышт кодыт: партизан отрядын коммисарже, а сар деч ончыч институтын туныктышыжо Гусев – илышым, калык кумылым пален моштышо айдеме; чодыра орол Ерофеев – койыш-шоктыш дене изиш торжа, шуко мутланаш йӧратыдыме еҥ, но чонжо дене моткоч поро, чумыр вийжым, моштымашыжым тушман ваштареш кредалмашлан пуа, партизан-влаклан чот полша. Фашист кашакын да нунылан ужалалтше-влакын (полицай, провокатор, т.м.) тӱсыштым автор чын ончыкташ тыршен. Нунын коклаште: кӱшыч колтымо приказ почеш гына илыше майор Штейнер, шке начальникше гаяк чоя, фанатик койышан лейтенант Гренер, провокатор Орлов, оккупант-влаклан ужалалтше бургомистр Лукин-Бережной, полицай Смердов – мемнан шӱм-чонышто ужмышудымашаш кумылым ылыжтат, шыдым луктыт.

Пьесыште ситыдымаш ден тӧрсер-влакат уке огытыл. Макс Майн тӱрлӧ йыжыҥан образым чоҥымо нерген шагал шона. Тӱҥ герой-влак кушкын да вашталт толмаште ончыктымо огытыл, сар жапысе тӱрлӧ событий ден действий пьесыште ончыл верышке лектыныт да герой-влакын шӱм-чон, уш-акыл илышыштым шойыштат. Адак Кугу сарыште кучедалше марий салтак-влак фронтышто, шке тошкемыштышт коштмо семынак, икте-весе дене пеш ващке вашлийыт. Туге гынат «Ануш» пьеса марий драматургийым пойдараш полшен. Ме тыште нигунам мондаш лийдыме тӱтан пагытым, чолга паша дене чапаланыше лӱддымӧ герой-влакым ужына.

<…>

Макс Майн йоча уш-акылым, шӱм-чоным, койыш-шоктышым сайын пала да шке произведенийлаштыже моштен сӱретла. Теве поэтын ты шотышто «Пионерий ошкылеш» (1967) книгажым налына. Тудо кок ужаш гыч шога. Книга тӱҥалтышыште улшо кӱчык, но оҥай очеркыште автор шкенжын йоча годсо илышыже, Медведево районысо ял гыч Йошкар-Оласе шымияш школыш тунемаж толмыжо, мурпого пашам тӱҥалмыж нерген каласкала. Ме  тыште колымшо-кумлымшо ийласе йоча-влакын илышыштым, тунеммыштым ужына. Изинек ача деч посна кушшо рвезе Совет властьлан кӧра волгыдо корнышко лектын, шочмо калыкын мурызыжо лийын.

Икымше ужашышке пурышо латик ойлымашыште писатель йоча-влак коклаште совет патриотизм ден коллективизм, тӱрлӧ калык-влак коклаште иза-шольыла келшымаш да пашам йӧратыме кумыл кушмым раш ончыкташ тырша. Теве оласе ик школын пионерже-влак вожатый вуйлатыме почеш рушарнян кӱртньӧ пудыргым погат, государствылан пуат. Икмыняр жар гыч нуно, моткоч куанен, тыгай уверым налыт: йоча-влакын йодмышт почеш завод автобусым ыштен. («Пионерий ошкылеш»)

Ялысе школьник-влак Петя ден Митя, кружокыш коштын, радиопашан мастарже лийыт. Нуно шкеныштын приемникыштым веле огыл олмыктат, но пошкудыштланат полшат, мастар улмышт дене нуным ялт ӧрыктарат («Инженер-влак»). Митя туныктышын йодмыж почеш шке классшылан журналым, тетрадьым опташ моткоч мотор шкафым ышта. Столяр пашалан тудо шкенжын «шӧртньӧ кидан» ачаж деч тунемын («Столярын эргыже») Ик ойлымашыште йоча выставкым ыштыме нерген шонымаш шыҥдаралтын. Чынак, школышто, районышто, республикыште ий еда тыгай выставка-влак йоча-влакын ямдылыме эн сай ӱзгарым ончыктен, нунын творчествыштым вияҥдыме куатле йӧн лийын кертыт ыле.

Марий рвезе Мигыта, коньки дене мунчалтышыжла, вучыдымын, вӱдыш пурен каен. Тудым колымаш деч татар рвезе Нургалий ден руш йоча Ваня Копылов утарат («Кумытын»). Кумшо классыште тунемше Илыша Свиридован аваже чот черланен. Чумыр озанлык паша йоча ӱмбаке возын, садлан Илюша тунеммаште почеш кодаш тӱҥалын. Тудлан мӧҥгысӧ сомылым виктараш чумыр класс полша («Илюша»). Ефим лӱман изи ньога тунемше влак-дене пырля пушеҥгым куанен шында, а вара каза ден ушкал-влак тошкен, кочкын ынышт пытаре манын, часовой семын орола («Часовой»)

«Презе», «Кӱтӱчӧ рвезе» ойлымаш-влак тӱрлӧ вольыкым, янлыкым поро кумылын пагалаш туныктат. Аважын йодмыж почеш, эргыже чолга презылан Заря лӱмым пуа, а вара шкежат тудым ончаш тӱҥалеш («Презе»). Ваня, латкок ияш тунемше, кеҥежым вольыкым кӱтен, тиде профессийын шуко «тайныжым» пален налын. Икана тудо презым колымаш деч утарен, колхоз вуйлатыше Ванялан благодарностьым увертарен («Кӱтӱчӧ рвезе»).

Но ситыдымашым ончыктыман: южо ойлымашым кукшо йылме дене возымо да конфликтышт лушкыдырак.

Кокымшо ужашашке пурышо кум поэма-йомак ден кок басньым («Кӱслезе», «Пиал нерген сказаний», «Айдеме-богатырь», «Кутко сӧй», Ӱпрам агытан») йоча-влак веле огыл, кугу-влакат куанен лудыт.

Нине произведенийлаште Макс Майнын мурпашаштыже тыгай кугу ойыртем палемдалтын – ятыр поэма ден почеламутшылан сюжетым тудо марий калыкын устный творчествыж гыч налеш да нуным шке семынже вияҥда, пойдара, у илышлан келшен толшо шонымашым шыҥдараш тырша. Тиде шотышто поснак «Айдеме-богатырь», «Кӱслезе», «Пиал нерген сказаний» поэма-йомак-влакым палемдыман.

«Айдеме-богатырь» поэмым Максим Степанович кугу сар деч ончычак возен, эн ончыч тудо «Марий коммуна» газетеш савыкталтын ыле. Кудлымшо ийлаште автор шке произведенийжым икмыняр тӧрлатен, уэмден. Поэт тыште пӱтынь мланде шарын озаже улшо, пӱртӱсым сорлыклышо, йырым-йырысе вер-шӧрын тӱсшым уэмден, вашталтен толшо Айдемым, тудын куатле уш-акылжым чапландара. Вет Айдеме да тудын ыштыме ушан куралже-влак полюс кӱжгӧ ийым пудыртылыт, кечын куатшым шке кӱлешлан кучылтылыт, мардежын вийжым сорлыклат, мланде кӧргыш шеҥын пурат, мучашдыме Сандалыкыш чоҥештат.

«Кӱслезе» поэмыште марий Садкон образшым сӱретлыме. Незер кресаньык ожно эреак пиал нерген шонен, ӱмыр мучко тудым кучалын, но ик ганат вашлийын огыл. Йӱд-кече пашам ыштен гынат ,пайдаже сут поянлан веле лийын. Но незерын илышыштыже ик куан лийын – кумыл нӧлтын кӱсле дене йӧратыме сем-влакым шоктен. Шоҥго еҥ туге устан, сылнын шоктен – чумыр пӱртӱс тудым колыштын. Икана, кӱсле семым колын, тӱрлӧ чодыра янлык-влак – мераҥ, рывыж, пире, ур, маска – кудал толыныт, незерлан тауштен, кертдымышт семын илышыжым саемдаш полшеныт. Тыге уста кӱслезын шоҥгылыкшо икмыняр куштылемын, пытартышым кечылажым айдеме семын илен эртарен. Тудын пиал да волгыдо ончыкылык нерген мурыжо-влак тукым гыч тукымыш кусненыт. Поэмын тӱҥ идейже тыгай: рвезе калыклан кугурак тукымын тале кредалмаште, неле пашаште сеҥен налме эрык ден пиалым шинчасортала аралыман да эреак шукемден толман. Поэма эрвелысе поэзийыште кумдан шарлыше классический газель дене возымо. Макс Майн тиде йӧным моштен кучылтын.

«Пиал нерген сказаний» поэмын негызышке кум изак-шоляк нерген йомак возын. Ачашт нунылан колымыж деч ончычак волшебный мундырым пӧлеклен. Тиде сюжетым кучылтын, умбакыжым поэт шке произведенийышкыже реалистический, илыш вияҥ толмо дене келшыше содержанийым шыҥдарен. Кум изак-шоляк шуко жап мундыра почеш пиалым кычал коштыныт, кугу олалаште, тора яллаште, пич чодыраште лийыныт. Чыла вереат нуно иктым гына ужыныт: шемер калык кул семын ила, поян озалана, осаллана. Шуко коштмеке, нуно Петроградыш Ленин деке толын лектыныт. Ленин кум изак-шоляклак калык пиалын «секретшым», кушто улмыжым ончыктен да тушман ваштареш кучедалаш туныктен. Волгыдо илыш верч кредалше-влак радамыш шогалын, нуно Ленинын идейжым мер калык коклаште шараш полшат. Ленинын вуйлатымыж почеш Российыште пролетарский революций сеҥен. Шемер калык, поян ден тӧра-влакым сӱмырал шуэн, властьым шке кидышкыже сеҥен налын, эрык ден пиалым тиде кучедалмаште муын.

Устный творчествын традицийжылан эҥертен, Лениным поэмыште калык вождь, моткоч ушан, тыглай еҥ семын сӱретлыме. Тудын образше йомакысе сынан огыл, илыш дене келшен толшо, но утларак общий мут дене ончыктымо. Макс Майнын калык йомак негызеш возымо поэмыже-влак марий литературым содержаний да формо шотыштат пойдареныт.

<…>

Ончыко. 1974. № 4. С. 78-82.