Каҥашымаш:Степанов, Ипатий Степанович

Пагалыме Санюн Ванюклан!

Ме МарКУн студенткыже Алена Мамаева дене тыште ондак лийше материалым чыла радамлена, ешарена и лаштыкым уэш ыштена. Материал шала огыл, а кулеш семын систематизированный лиеш. Пагален, kudsebs.

• Сай! Пагалыме МарКу-н студентше-влак! Лаштыкыште лийын шогышо материалым умбакыже шӧрыде ышташ лиеш вет. Тыгеже чылалан умылыман лиеш. Сай, кугу паша-влак деке пижын улыда. Пашада вораҥын шогыжо. Пашам тӱшка вий дене куштылгырак лиеш ыштылаш... Пагалымаш дене, Сергей Иванов (обсуждение) 13:42, 25 Ӱярня 2017 (UTC)

Шанче паша-влак

К. Н. Сануков. Олык Ипай: кÿрылтшӧ сем

     …         

Каласаш кÿлеш: тунам республиканский Испаний фашизм ваштареш неле кредалмашым наҥгаен.

Карачаров тиде кагазеш возен: «Кленов йолташлан, следствий годым кучылташ». Кленовшо Мокеевлан возен шынден: «В личный счет Олык Ипая». Тунамак Карачаров «Пелед» сборник нерген «справкым» ямдылаш шÿден. Тыгай пашам Лопатинлан ÿшанен пуэныт. Тудыжо вашке гына пеш кугу да окмак рецензийым возен. Олык Ипайын 30 почеламутшо гыч 17-шым «антисоветский» семын аклен, пÿтынь сборникшымат кÿлдымашлан шотлен.

Тиде йодыш дене кызыт гына Писатель ушемым вуйлаташ шогалше Василий Патраш 29 июльышто заседанийым поген. Тÿҥалтыш мутым каласышыжла, тудо партийын линийжым литератур илышыш пурташ, буржуазный национализмын чыла вожшым кÿрын лукташ кÿлмö нерген пеҥгыдын ойлен ушештарен: «Вет эшэ 6 майыштак Чавайнын, Шабдарын да Олык Ипайын возымаштышт буржуазный национализмым тÿжвак лукташ темлыме ыле. Кокытшо шотышто пашам тÿрыснек ыштыме: нуным поген наҥгаеныт. А Олык Ипай шотышто нимат ыштыме огыл, тудо Писатель ушемыште кызыт марте пашам ышта. Мола нале марте Ипайын возымыжым тÿжвак лукмо огыл?  Тудын «Пелед» сборникше антисоветский улеш. Тидын нерген чылан каласышаш улыт. Ипайжат шке йоҥылышыжым, титакшым умылымыжо нерген каласышаш». Но Олык Ипай шкенжым титаканлан шотлен огыл. Тунам Патраш мутым Лопатинлан пуэн. Тудыжо, вожылде, уста айдемым пытараш манын, возымо аляк кагазым лудын пуэн. Поэзийым пырчат умылыде, цензор шуко чапле почеламутлан политический титакым тушкен.

Сборникысе тÿҥ, программе шотан почеламутыштыжо Олык Ипай возен:

Курныж гае вÿд гыч лекше марий ял,

Чевер кечын йолжо дене тый пелед!

«Рецензент» умылтара: «Тыге лектеш: марий ял гына пеледшаш, моло калык илыме ял-влак ынышт пелед мо? Тидыже вет буржуазный национализм». «Аван вучымыжо» почеламутышто Ландавий лÿман ÿдырамаш кум эргыжым вуча да вашлиеш: Ленинград гыч – морякым, Сталинград гыч – тракторым чоҥышым, мÿндыр Эрвел гыч – пограничныкым. Нуно авашт дене уна лийыт да угыч лектын каят. Аван шÿмжӧ тургыжлана, но мом ыштет? Чыла тидым пеш сӧралын ончыктымо годым Олык Ипай «лум», «йÿштö», «пычкемыш йÿд» мут-влакым кучылтеш.

Йÿд пычкемыш луй гане,

Лумжо чапле могане –

Мамык семын пасум леведалын.

Йÿштö телым эрдене

Ял мучаш капка дене

Ландавий эргылам ужаталын.

Тыгай поэзий, аван тургыжланымашыжым ончыктымаш «рецензентын» шонымыж гыч – совет илышым игылтмаш лийын. Але теве могай йоҥгата мут, сӧрал таҥастарымаш:

Чодра дене чоя рывыж семын,

Почшо ден модылден ÿжара.

Кумдыкеш паша йÿкшö йыр темын,

Шыпланалын вара нур чара.

Тыште, ужат, колхоз ваштареш, социализм ваштареш возымо улмаш!? Вет «нур чара» манме. А тыгай поэтический ужмашым кузе аклаш?

Кече лектеш шӧртньö гае,

Той гае лие, волышаш.

«Рецензент» тыште революцийым мыскылымым ужын: тÿҥалмыж годым революций шӧртньö гае лийын гын, ынде весемын – той семын веле коеш.

Могай кугу кумылан, келге шонымашан улеш Чавайн нерген возымо кок почеламут. Лопатин нуным кугу поэтым моктымылан веле огыл вурса. ( «Чавайным тыге нöлтен, пуйто элыштына да тÿнямбалныжат вес тыгай сай еҥ уке. Буржуазный националист, контрреволюционерын лÿмнержым шояклен нöлтен.» )  Тудо Олык Ипайын ик ойсавыртышыжым посна, кÿрлын луктеш: «Вучалте, теле! Илыш-шошо, кеч-кӧн шÿм-кыл пашаш шолеш».

Кузе шонеда, тыште могай политический шонымашым ужаш лиеш? А теве мом улмаш: Олык Ипай, туштен воза гынат, мом каласаш шонымыжо раш коеш: «Вучалтыза, мемнан уремыштат (буржуазный националист-влакын уремыштышт) пайрем лиеш». Теве кузе поэзийым тупела савырал шындаш лиеш.

Чавайн нерген веле огыл, марий шÿшпыкна Палантай нергенат, тудын мурыжым калыкын йöратымыж нерген Олык Ипай пеш поро, йоҥгыдо поэзий мутым каласен моштен. «Муро ден мурызо» почеламутышто поэт ик тыгай сÿретым ончыкта, тушто колхозник-влак пасу гыч Палантайын мурыжым мурен пöртылыт.

А муро шем ойгым, лавыраҥше игечым

Шÿм-кыл гыч йöршешак луктеш.

Куп семын лÿҥгалтше киш гань лавра дечын

Тул тарванен да сай корныш лектын,

А илыш пеледын кушкеш …

А шÿшпык мура пеш виян.

Кö манын-я: шÿшпык шыпланыш,

Ок шÿшкӧ?!

А тудын у семже кÿзале пеш кÿшкö –

Пеледше тÿняште кумдан!

«Рецензент» тидым тыге умылтара: «Тыште автор шке шонымашыжым пеш чоян шылтен возен: мемнан совет элыштына илыш «шем ойган» да «лавран». А шÿшпыкшӧ антисоветский элементым ончыкта. Тудын дене кучедалме годым тудо шыплана, шке вийжым арален, шылтен кода, а вара угыч ылыжеш, шке семынже ышташ лектеш».

Вот тыгай окмак «рецензийым» чынлан шотлен, поэтым вурсаш пижыныт. …

(Шочмо йылме ден литературым школышто туныктымаш: туныктышо-влаклан полыш. Йошкар-Ола: Мар. туныктыш ин-т, 1998. С. 49–51).

С. Черных. Олык Ипай

<…>

Олык Ипайын первый жапыште возымо кугу социально-поэтический значениян произведенийжылан «Илыш шÿм» поэмым (1933)  шотлыман. Тудо марий поэт-влак кокла гыч эн ончыч эпический характеран произведенийыште чумыр прогрессивный айдеме тукымын гениальный вождьшо В.И. Ленинын образжым сÿретла. Поэмыште автор 1924 ийысе чатлама теле йÿштӧ кечыште Лениным тойымым да совет калыкын мучашдыме кугу ойгыжым ончыкта. Кокымшо ужашыште тÿнямбалсе шемерын кугу туныктышыжо Ленин вождьым алал кумылын йӧратымыж нерген ойла. Но поэмыште Ленинын образшым раш ончыктымо огыл, общий мут дене гына возымо. Тидыже произведенийын тÿҥ ситыдымашыже. Туге гынат, поэмын идейже раш: Ленин таче мемнан дене пырля уке гынат, тудын чÿктымö тулжо – совет калыкын шÿмыштыжӧ. Кугу теҥызыште ийше корабль-влаклан корным ончыктышо маяк семын, Ленинын партийже, тудын чылажымат сеҥыше туныктымыжо у илышым чоҥымаште калык-влаклан корным волгалтара. «Партий – Ленин. Ленин – Партий – ик вий, ик ой, ик мутан. Эрык илыш пикшла ончык чымалтеш, вуй мучаште – Ленин солык, Ленин тул».

     <…>

Социалистический реализм методын ик тÿҥ принципше – личный ден общественный интересым икте-весышт дене ваш кылдымаш. Олык Ипайын лирический геройжын характерыштыже тиде тÿҥ ойыртем семын палемдалтеш. Тудо – шке илышыжым пÿтынек калык пашалан пуышо, чынжымак мемнан жапысе герой улеш. Тиде теве мом ончыкта: Олык Ипай поэзийым келге шонымаш дене пойдараш тыршен:

Шканем гын, мурем ок кÿл, мурем йомжо,

Мурына лийже мемнан эрык элланна.

Поэт шке творчестыштыже тÿнямбалсе историйыште у, социалистический обществым тыршен чоҥышо совет калыкын куатшым ончыкташ тыршен, садлан тудо миллионло шемер-влак лÿм дене ойла. Тидлан авторын чыла праваже лийын.

Мурем мыйын маховик гань йÿклана гын,

Куана ыле мыйын рвезе шÿм-кылем.

     <…>

Олык Ипайын чумыр творческий корныж мучко эртыше йöратыме темыже рвезе тукымын шонымашыже, характерже вашталт, шуаралт толмым ончыктымаш. Тиде темым автор тÿшка паша дене кылда. Тыге «Индустрийын вÿржö» (1931 – 1932) поэмыште совет элыште куатле социалистический индустрий вияҥмым ончыкта. Ончылмутышто палемдалтеш: мемнан илыш – у паша да у айдеме. Тыгай шошо вÿдла шолын шогышо жапыште поэт, мурыде, öрдыжеш кодын ок керт, вет кажне еҥын шÿмжö эрык вий дене кыра, садлан «тачысе кечын, илыш кечын сай-моторжым моктыман». Поэмын тÿҥ геройжо, Микале, шочмо-кушмо ялжым коден, кугу оласе заводышко пашам ышташ толеш. Пычкемыш марий кресаньыкын эргыже, тудо икмыняр жап гыч ончыл пашазышке савырна, кечаш планым эрэак эртарен тема. Тÿшка паша айдемын кöргӧ шонымашыжым уэмда, тудым йöршеш пужен ышта – тыгай поэмын тÿҥ идейже. Но Микалын, тугак тудын йолташыже Пайметын образше але келгын сÿретлыме огыл. Нунын чон-шижмашышт вашталтмым ончыктымо олмеш автор заводысо домнам, паша да молымат кужу отступленийыште мокта.

     <…>

     (С. Черных. Олык Ипай // Кум поэт. Йошкар-Ола, 1973. С. 104–106)

Олык Ипай лÿмеш премий

Комсомоллан пел курым темме жапыште 1968 ийыште ВЛКСМ Марий обком республикысе самырык талант-влакым кумылаҥдышашлан премийым негызлаш да тудлан Олык Ипайын лÿмжым пуаш пунчалын. Лауреат лÿмым эн ончыч композитор Эрик Сапаевлан да поэт Валентин Колумблан пуымо.

Тыгак поэтын шочмо-кушмо кундемысе Кумыжъял школ 2002 ий годсек Олык Ипайын лÿмжым нумалеш.