Каҥашымаш:Еремеев, Никандр Сергеевич

Вот я думаю насчет псевдонимов марийских писателей. Стоит ли их унифицировать по тому же стандарту? Скажем, Олыка Ипая оставить «Олык Ипай». Никандр Лекайна - тоже. Дело в том, что это очень хорошо устоявшиеся собственные имена. --Санюн Вадик (обсуждение) 16:29, 30 Ага 2013 (UTC)

Было обсуждение. Решили привести к общему стандарту. Одних переименовали, других нет. И что получится? Думаю, что не надо здесь бояться переименовывать. В Вики есть замечательный инструмент: «перенаправление», легко решает все эти вопросы «на раз». --Сергей Иванов (обсуждение) 06:40, 25 Шыжа 2014 (UTC)

 Сылнымут корно

Тӱҥалтыш ошкыл

Писательын сылнымут корныжо «Насти» ойлымаш гыч тӱҥалеш. Тудо 1929 ийыште «У вий» журналеш савыкатлтын. Тиде жаплан Еремеев изи огыл опытым поген шуктышо ялкор лийын.

Морко районысо Керебеляк участкыште чодырам руымо годым Настий лӱман ӱдырым пӱнчӧ пызырен пуштын. Тидын нерген ялкор Еремеев статьям возен, шке лӱмжым «Лекайн» манын ончыктен.

Кушеч тиде псевдонимже лектын? Ялыште тудым изиж годым Лекай маныныт, н  ужашым ешарымеке Лекайн шочын.

Тулык ӱдырын ӱмыр лугыч лиймыже рвезе еҥын шӱм-чонжым вургыжтарен. Ятыр шонен коштмек, ушышто ойлымашын сюжетше рончылташ тӱҥалын. Тидын нерген писательын шкенжын серен кодымыжым ончалаш лиеш: «1929 ий кеҥежым ты материал негызеш «Насти» ойлымашым возышым да «У вий» журналыш пуышым. Тунам редакторлан С.Г. Чавайн ышта ыле. Тудо лудын лекте да, вачем вӱчкалтен, веселан пелештыш:

– Молодец! Ойлымашет уда огыл, печатлена. Ончыкыжымат возен шого.

 «Калинин колхоз» очерк

Очеркым Марий книга савыктыш 1931 ий мучаште савыктен. Тудым  документ негызеш серыме. Рвезе писатель книгаштыже шочмо ялешыже  колхоз почмым, тиде колхозын тӱҥалтыш ошкылжым сӱретлен ончыктен. Очеркын геройжо-влак коклаште Содорон Епремым, Элнет Сергейым вашлийына. Писатель шкенжымат очеркыште Лекай лӱм дене ончыктен.

Повесть аланыште

1936 ийыште Н. Лекайнын «Кандаш вате» лӱман повестьше савыкталтын. Автор йӧратымаш темым, ешым чоҥымо йодышым тарватен, но келгын ончыктен сеҥен огыл. Повестьыште тӱҥ герой семын Никитин Йогор, тудын йӧрдымӧ койышыжо ончыкталтыт. Ялыште у, волгыдо койышын вияҥын толмыжым пеш талякан сӱретлыме.

Сар деч пӧртылмеке,  «Кугу сарын тулыштыжо» романым тӧрлен шинчылтмыж годым,  Никандр Сергеевич, каналташ манын, Ноля эҥер деке ошкылын. Тушто йоча- влакым ужеш, нунышт рокым пургедыныт.

Писатель лишке миен да йодын: «Мом кычалыда?». Нуныжо «шӧртньым»  манын вашештеныт. Тыге Лекайнын вуйышкыжо у шонымаш толын пура да «Шӧртньӧ падыраш» повестьын сюжетше шочеш. Тыште писатель Кугу Отечественный сар жапысе ял илышым устан сӱретлен. Действий Элнет эҥер воктене кая.

«Шӧртньӧ падыраш»повесть деч вара Н. Лекайн икшыве-влаклан кум книгам пӧлекла: «Ӧрыктарыше лыве» (1958), «Эҥыжвондо коклаште», (1964) да «Вараксим-влак» (1966). «Ӧрыктарыше лыве» ойлымашын геройжо Витя але школыш веле кайышаш, но чулым рвезе эре уым пален налаш тырша.

Роман-влак

Н. Лекайн "Кӱртьӧ вий" книган комжо.

Лекайнын икымше романже – «Кӱртньӧ вий». Тудым 1937 ийыште возен пытарыме. 1939–1941 ийлаште «Пиалан илыш» альманахын кум номерешыже савыкталтын.

Романын пытартыш ужашышкыже автор «Пакет» ойлымашым пӱтынек пурта, но тыште геройжо вашталтеш – Василий Краснов огыл, а Элексей Эчан. Элексей Эчанын прототипше Морко район Йошкарэҥер ял марий лийын.

«Пакет» ойлымашым серыме амалже оҥай. Автор Морко вел марий, граждан сарын тул лоҥгаштыже талын кучедалше, патырлыкым ончыктышо Василий Краснов дене вашлийын. Тудын деч радамын йодыштын, возен налын, илыш чыным ойлымаштыже кучылтын. Возымыжым Сергей Чавайнлан ончыктен. Кугу серызе самырык авторын ойлымашыжым лудын лектын да тудын негызеш романым возаш темлен. Никандр Лекайн, С.Чавайнын ойжо дене кумылаҥын, 30-шо ийла кыдалне «Кӱртньӧ вий» романым возаш пижеш. Тиде жапыште ешыж дене Йошкар-Ола воктене верланыше Кугысола ялыште ила.

Икана Никандр Сергеевич ден писатель Василий Юксерн йолташыже отар гыч пӧртылыныт. Юксерн ик коммун нерген каласкален. Каласен пытарыме годым Лекайн кычкыралын: «Могай чапле фактический материал!»

Серызе кыртмен пашам ышта, ужаш почеш ужашым воза. Роман 4 ий утла жапыште возалтын. Тӱҥ шотышто 1939 ийлан ямде лийын да 2 ий почела роман «Пиалан илыш» альманахеш савыкталт лектеш. 1940 ийыште тудым СССР Писатель ушемыш пуртеныт.

«Кӱртньӧ вий» романыште ятыр вере шочмо пӱртӱс сӱретлалтеш. Тыште ончыктымо пӱртӱсшӧ - шочмо ялжын, шочмо кундемжын пӱртӱсшӧ.

Клеымшо романже – «Кугу сарын тулыштыжо» – сар годым шочын. Ончыч тудым автор «Аня» манын лӱмден. Романыште партизанка Аня эн кугу верым налеш.

Кугу сарыште кредалше калыкын сеҥымашыжым ончыкташ манын, автор кугу произведенийым  возаш шонен пыштен ыле. Йодыш лектын: геройлан кӧм налаш? «Кӱртньӧ вийым» возен пытарыме огыл.Кузе лияш? Тудым кошартыме огыл гынат, сюжет  шот дене икмыняр ийлан сар жап деке лишемаш да ончысо герой-влак нерген возаш гын, уда мо? Тыге Элексей Эчанын эргыже – Геннадий - фашист-влак ваштареш кучедалеш. Рукописьым Никандр Сергеевич ватыжлан колтедылын.

1954 ийыште «Ончыко» журналеш «Кугезе мланде» лӱман кумшо романжын икымше книгаже савыкталтеш. Тыге трилогий шочеш: «Кугезе мланде» -империалист сар нерген, «Куртньӧ вий» – 1920-шо ийласе ял илыш нерген,  «Кугу сарын тулыштыжо» – Кугу Отечественный сар нерген.

Никандр Лекайн нерген шарнымаш

Василий Юксерн

«Лекайн шке илышыж гыч тӱрлӧ койдарчыкым каласкалыш. А йомаклаш мастар. Юзо кугыза гай. Йытыра, кудыр ойжым южгунам туге савырал колта, чонышкет пуйто мамык возеш».

«А йылмыже тудын лывырге,яндар, тӱвыргӧ. Калык йылме. Кутыраш кумылаҥ шумек, ойлымыжо памаш вӱдла кӱдыралт йога, ок кӱрышталт, ӧрдыж шомак дене ок кумыжаҥ».

(Нигӧ ок мондалт, нимо ок мондалт. Йошкар-Ола, 1994. С. ?, ???)

В. Исенеков

«Н. Лекайнын первый очерк книгаже 1931 ийыште савыкталтын. Лудшо-влак тудым кумылын вашлийыныт. Но самырык автор ӱмбак лавырам кышкыше-влакат лектыныт, сандене тудлан республик деч ӧрдыжкӧ каяш логалын. Кум ий наре Беломорканалым ыштымаште тыршен, тушто культработник лийын. 1935 ийыште веле шочмо кундемышкыже пӧртылын».

(Ончыко. 1987. 3 №. С. ?)

Макс Майн

(Н. Лекайн лӱмеш)

Шочмо калык верчын,

Ший гай Какшан верчын,

Пеледалтше шкенжын

У олаж верчат,

Роман ден стих верчын

Бронебойкыж дене

Воин Еремеев

Танк ӱмбак лӱя.

Шымлымаш паша-влак

А. Асылбаев. Сеҥымаш корнышто 

Н. Лекайн "Кугезе мланде" книган комжо.

Кушко ит ончал – тушто чодра, мланде, олык, ер. Йырым-йыр могай кугу поянлык! Но йорло кресаньык адак орлана: ӱдаш мландыже ок сите, южыштын имньыштат уке. Молан? Тудын пиалже поян кидыште. Мланде уло гынат, тудо – поянын. Теве тидым «Кугезе мланде» романын сюжетшын неҥызшылан налме.

Революций деч ожно кажне 330 кресаньык ешлан кокла шот дене ик помещик еш лийын, а мландыже гын, тыге верештын: ик помещик ешлан кокла шот дене 2300 десятин, а ик кресаньык ешлан – 7 десятин. Южо йорлырак кресаньык ешын улыжат 2–3 десятиныже веле лийын.

1861 ийысе реформа деч вара кресаньык-влак мландым община дене кучен иленыт. Кресаньыклан мландыжлан юридический оза сельский община лийын. Тиде мландым «душа» («чон») шот дене пайленыт,ӱдрамашлан пуэн огытыл. Общинын пунчалже деч посна нигӧат шке мландыжым ужален але коден каен кертын огыл, молан манаш гын, тудын налогшо вара община ӱмбак возеш ыле. Кулаклан мландым налаш эрык лийже да тудо пойыжо манын, 20 курым тӱҥалтышыште правительство крестьянский общиным шалаташ да хутор ден отруб- влакым шараш пижын. Тидлан келшышын, кугыжан министрже Столыпин 1906 ий 9 ноябрьыште мланде дене пайдаланыме шотышто у законным луктын. Тиде закон почеш кресаньык-влак (чынжым гын, кулак-влак) община гыч хуторыш лектын кертыныт. Хуторыш лекше-влаклан правительство общинын сай мландыжым пӱчкын пуэден, а крестьянский банк ссудым пуэн. Тиде закон ваштареш шуко вере шемер кресаньык-влак восстанийым ыштылыныт, чодрам виеш руэныт, хуторыш лекше кулак-влакын оралтыштым йӱлалтылыныт, мланде шеледаш мийше землемер-влакым поктеден колтылыныт. Тидын нерген кугыжан Думыштат ойленыт. Вятский губерний гыч Думыш сайлен колтымо крестьянский депутат А. Кропотов (Куженер район, Токтай-Беляк села гыч, 1930-шо ийлаште колен). Думышто тыге ойлен: «Мыйын избирателем-влак мыланем ойленыт:  9-ше ноябрьысе закон – тиде помещикын законжо, тудо ялысе кулакым помещикыш савырен, а йорлым – батракыш, эре шужен коштшо пашаеҥыш. Тиде закон мемнам иктына-весына ваштареш шогалта, иктына-весынам пиктымашке шукта, а охранным вияҥдымаш тиде пиктымашым писемда веле».  <…>

1907–1917 ийлаште <…> кресаньык коклаште пашазе классын влиянийже эре кушкын толын. Ик велымже, революционный пашаш ушнымыштлан кӧра, ола гыч поктен колтымо пашазе- влак ялыш шукын пӧртылыныт. Вес велымже, оласе большевистский организаций-влакат ялышке агитатор-влакым шуко колтылыныт, яллан келшыше листовка-влакым шаркаленыт. Тыге первый буржуазно- демократический революций годым Российысе пашазе ден кресаньык коклаште кугу келшымаш шочын. Чыла тидым «Кугезе мланде» романыште Элнет велысе марий-влакын 1911–1914 ийласе илышыштым  сӱретлыме гоч ончыктымо. «Кугезе мланде» – революций деч ожно марий калыкын мланде ден эрык верч кучедалмыжым сӱретлыше роман. Тыште первый империалистический война деч ончычсо ял илышым кумдан сӱретлыме.

Мланде шотышто Столыпинын законжо кулак-влакым ятыр шочыктен, утларак пойдарен. Тиддеч вара ялыште классовый дифференциаций утларак кугун ойыртемалташ тӱҥалын. Ялысе кресаньык койынак кок тӱшкалан шелалтын, ик тӱшкаже эре поен толын, весыже эре йорлештын. Шуко йорло кресаньык-влак,шкеныштын имньышт укелан, шужен илымыштлан да парымышт шуко погынымылан лийын, шке мландыштым кулаклан ужален, олашке каеныт але саде кулакын батракышкыже савырненыт. Марда кресаньыкынат илышыже эре вашталт толын, икмыняр «пиаланже» кулакыш савырнен гын, утларакше эре йорлешт толын. Тиде сӱретым «Кугезе мланде» романыште ончыктымо. Йорло Эчанын,  марда кресаньык Степан Йыванын да кулак Епремын образышт гоч тиде коеш.

Эчан вес ялеш шочын. Ачаж колымеке, аваже Кожеръялыш Элексей кугызалан марлан толын. Тыге, Эчан «ситмыж» йоча лиеш. Сандене тудлан Кожеръялыште мландымат пуэн огытыл.

Эчанын чыла ӱшанже тушто веле: чодра пожар деч вара лийше 300 десятин куклымо мланде гыч ужашыжым Кожеръял налын кертеш гын, тудат мландан пӧръеҥ лиеш ыле. Вара ушкалым ужален, талгыдым налаш, тудым имньыш савыраш да ӱдырымат налаш лиеш ыле. Но мландым хуторыш лекше кулак-влак руалтен налыт. Верысе чиновник-влак палат:  Эчан кызытак бунтарь айдеме гын, ончыкыжо тудо эше чот «пужлен» кертеш. Сандене, приставын ойжо почеш, ялын старостаже Лазыр хуторской мландым пуэн, тудым шке векыже, хуторян-влак велке савырынеже. Тиде чоя оптышыш Эчан ик жаплан чынжымак верештеш. Хуторыш лекташ манын, кулак-влак дене пырля тудат мландым налеш. «Эчанын тиде кечылаште шулдыр гына уке: тудо мландан лиеш», тудын шонымашыжым почын, воза автор.

Йорло еҥлан хуторыш лекташ шоныман огыл, манын Элексей кугыза ден ссыльный революционер Зоринын тыныктымыштлан Эчан ондак ок ӱшане. Но пире тӱшкашке логалше шорык семын улмыжым Эчан варажым шкак умылен налеш. Тудлан, кӱчызылан пуымо семын лӱмынак уда мландым пуат, имне налаш пуаш сӧрымӧ ссудым огыт пу, имньыдыме  хуторян Эчан саде уда мландыжымат  Епрем кулак дене лошеш ӱда. Вес ий шошым икияш пасу мландым пайлыме годым Эчанлан адак уда мландым пуаш толашат. Тунам вара Эчан хуторян-влак чот кредалешат, тюрьмашке логалме деч лӱдмыж дене, Казаньыш лектын кая. Талукат пеле гыч Эчаным Казань гычат поктен колтат: тудо Ленский событий деч вара лийше забастовкышто участвоватлен. Тудо адак ялышке толеш, кулак Епремлан пашам ышта. Ондакшым Эчан ялыште бунтарь семын кучедалын гын, Казаньысе пашазе- влак коклаште илен толмекыже, тудо революционный кучедалмашке  организованнырак пижеш. Шолып лукмо книгам лудеш, газет ден листовка- влакым ял калык коклаште шаркала, умландарымаш пашам ышта, думыш сайлыме кампанийым шемер калыкын интересшылан келшышын вуйлата. Епрем вате Эчан нерген тыге манеш: «Ситмыжым йомдараш пеш йӧсӧ. Шӱдӧ пудан кӱ йымак пызырен пыштет гынат, пеҥыж- пеҥыж лектеш». Чын, йорлылыкшылан кӧра Эчанын илышыже пеш неле. Илышыште улшо чыла осал вий тудым пызыраш толаша. Но тудо пӱйжым пурын, ты йӧсылыкым сеҥаш тырша, пассивно огыл, а сознательно кучедалеш. Вет чыла осалым тудо раш ужеш, революционер Зоринын туныктымыжо почеш тиде осал ваштареш кучедалаш тунемеш.

Эчанын индивидуальный тӱсшат лудшылан раш коеш: кугу капан, лопка туп-вачан, виян рвезе, шӱвырзӧ, мыскараче. Жапше дене ойгыренат налеш, йӧратенат мошта:

– Веруш таҥем! Мый тыйын верчет илем! Илыш, илыш мыйым ӱжеш, – тыге, таҥын лӱмжӧ дене, йӧратымаш лӱм дене, Эчан илыш верч кучедалаш товатла. Тыге, Эчан ден Верушын образышт гоч автор йӧратымаш чувствым пиалан чувство семын сӱретлаш тыршен.

Зорин – промышленный центр гыч, Иваново ола гыч, поктен колтымо ссыльный революционер, большевик. Тудо Элнет велысе марий-влак коклаште ссылкыште ила гынат, шкенжын революционный пашажым ок кудалте, – марий, татар да руш кресаньык-влакым  «мланде верч» кредалаш туныкта. Кресаньык-влакын мланде верч кредалмыштым чын революционный корно дене колташ тудо кугун полша, садланак, эсер Лазыр Якимын провокацийже дене пайдаланен, кугыжан охранкыже тудым адак каторгыш кучен колта. Но Зориным кучен колтат гынат, революционный кучедалмаш ялыште ок лушко, кум-ныл ий жапыште тудо кресаньык-влакын шинчаштым почын шуктен: политикым да класс кучедалмашым умылаш туныктен, мланде ден революций верч кучедалше еҥ-влакым ямдылен коден. Эн первыяк тыгай еҥлан Эчаным шотлыман, вара Элексей кугызам, Свистуновым, Шадриным, Габдуллам, молымат.

Зоринын образше – ленинский типан революционер-большевикын образше. Тыште тиде образын ик эн кугу значенийже. Лудшо еҥ, Эчанын образшым йӧратыме семынак, Зоринын образшым йӧратыде ок керт. Эчан пеле тулык рвезе гынат, тулыкла ок кой, молан манаш гын, Зориным тудын духовный ачажлан шотлаш лиеш.

Зорин калыкын ойгыжым ужын да умылен мошта, ты ойго деч утлаш корным ончыктен шога, калыкын пиалже да эрыкше верч кучедалмаште шкенжымат ок чамане. Зоринын тыгай улмыжым ужын, лудшо еҥ тиде образым йӧрата. Романыште Зорин але самырык революционерла коеш гынат, умбакыже тудын виян, тале коммунист лийшашыже раш палдырна.

Веруш революций деч ончычсо марий ялын ончыл ӱдыржӧ. Тудым ончыл ӱыр манын, тунеммым але революционный пашам шотыш огына нал, а практический илышым шотыш налына. Верушын тӱҥ ойыртемже - шкенжын личный илышыжым шкаланже келшымыже семын, шке воляже дене чоҥаш тыршымаште. Садланак Веруш, чонеш пиждыме поян каче-влакым пелке шӱкалын, йорло Эчанланак марлан лектеш. «Эчан - йорло, Эчан - кредалше, Эчан - еҥым пуштшо, Эчан – каторжник Зоринын йолташыже» манме шоякат, осал йылме гыч лекше моло мутат Верушым огыт лӱдыктӧ, молан манаш гын, Эчанын сай, чын айдеме улмыжым тудак веле пала.  Сандене Эчанын  революционный пашаштыже полшашат тудо огеш лӱд.

Йорло кресаньык-влак кокла гыч ятыр образым сӱретлен ончыктымо, но Эчанын ачаже Элексей кугызан, Эчанын йолташыже Максин, илалше кресаньык Свистуновын, да йорло марий Кыстынчин образыштым эн кумдан сӱретлыме.

Элексей кугыза - кулак пашаш орленен кушшо марий. Кулаклан пашам ыштенак, тудо инвалидыш савырнен. Латкок ияшыже годымак, Епремын ачажлан чодра руаш миймыж годым, Элексейын оҥылашыжым пӱнчӧ катен налын. Тудо батрак улмыж дене, кул шотышто илымыж дене кӧнен гын, тыгай илышым шкенжын «пӱрымашыжлан» шотлен гын, Эчан эргыжын да революционр Зоринын шолып пашаштым ужын, нунылан полшаш тӱҥалеш, пиалым сеҥен налаш манын, класс кучедалмашке ушна.

Свистунов чынжымак устан шӱшкалтен мошта. Тидым ужын,  Зорин «тый талант улат» манеш. Но Свистуновын «талантше» шӱшкалтен моштымаште веле огыл, а илышым шымлен, илышым умылен моштымаштыже. Илыш нерген Зоринын агитацийжым колыштмеке, Свистуновялысе поян-влакын кузе пойымышт нерген шуко шонкала. Калыкым ондален, калык вий дене поян-влакын пойымыштым раш пален налеш. Свистуновын шӱкшӧ оралтыже, лапка пӧртшӧ, оҥа дене тумыштылмо изи окнаже, терыс дене пеле петырыме пырдыжше, шогаш лийдыме лапка пӧрт кӧргыжӧ - теве тудын уло поянлыкше. «Талант» пиалым кычал мушаш, но тидын верч шуко кредалашыже верештеш!

Кыстынчи – тиде комический образ. Тудо, чынжымак, мыкараче еҥ,  садланак ял калык тудлан тӱрлӧ лӱмым пуэден пытарен: Маштук, Юлдырт, Кыстынчи, молат. Тудын чын лӱмжӧ Константин Тойметов. Кыстынчин мыскараче улмыжым тудын тӱвал тӱсшӧ ден йылмыжак палдырта. Тудо первый гана лудшылан ыштен пытарыдыме йыдалже дене крнча. Кыстынчи саде йыдалже дене хуторян-влакым кыра. Лудшо вес гана пристав ончылно тудын шогылтмыжым ужеш. Тунамак Кыстынчи пеш оҥайын кутыра. Теве тиде сӱрет гыч изи ужаш: «Пӧртыштӧ тудо шӱкшӧ картузшым нале, кумык лийын, вуйжым савен шогыш.

– Ушан але ушдымо улат? – становой йодеш.

– Хе-хе, мо ушдымо деч мом йодашыже? Хе-хе…но агытанын нарыже уло, докан… Ме пычкемыш улына. Вуйторыкна изи, шагал умылена. Тендан гай кугу тӧражын таган нарат лиеш дыр, хе-хе…

– Тый мыскылет! Теве тыланет тага! – становй совен колтыш.

– Ой-ой, катурушной! – шӱргыжым ниялтен колта Кытынчи.

– Мый каторожный?! Мый, да?

– Господин, мыйын ойлымашемжак тыгай, – сӧрвалаш тӱҥале Кыстынчи».

«Кугезе мланде» оманыште Стапан Йыванын образше ик кугу верым налын шога. Йыван - йорло ден поян-влак коклаште шогышо социальный тип – середняк. Стапан Йыван ден кулак Епрем  ик тукым улыт, тыге нуно ик социалный вож гыч лектыныт. Епрем «пиалжылан» кӧра поян лийын, а Стапан Йыван шке илыш вожшым пеҥгыдемдаш мыняр толаша гынат, нигузеат поян радамыш вончен ок керт. Ожно тудым кочаж ден ачаже обижаеныт. Кызыт Епрем изаже тудым шке кид йымакыже поген налш ваҥен коштеш. Тыге, пиалым муыдымыжлан кӧра, Стапан Йыван кулак-влаклан полшаш тӧча. Но туге гынат, йорло ден поян-влак кокласе кучедалмашым тудо шкенжын середняк интересше гыч ончен гына акла. Теве, мутлан, Стапан йыван урядникым эсер Лазыр Якимын пуштмыжым пеш сай пала. Но урядникым пуштын манын, каторгыш Зориным колтат гынат, Йыван уждымо-колдымыла веле коеш. Тудо ынде, Яким деч взяткылан налме оксаж дене ӱй машинам налын, пешак пойынеже. Но пашаже кузе пыта але каласаш йӧсӧ, империалистический сар тӱҥалеш, меж машина семын, тиде машинажат, очыни, адак «йывылдик» лиеш.

Лекайнын геройжо-влакын тӱжвал тӱсыштак нунын социальный тӱсыштым палдырта. Шийла койшо пондашан Ондри Япык – тиде карт; Чара шинчан, лопка саҥган, кугу капан Атбаш Вӧдыр – тиде шке вийже дене моктаныше кулак, сотский, ожнысо разбойник; икмарда капан, вичкыж неран Стапан Йыван – тиде пояш толашыше середняк.

Авторын сӱретлымаштыже Йыванын «вичкыж нерже» барометр гаяк: барометр игече вашталтмым ончыкта гын, Йыванын вичкыж нерже тудын пойымыж ден йорлештмыжым палдырта, Йыван йорлешташ тӱҥалеш – тудын вичкыж нерже эше чот вичкыжемеш.

Класс тушман кокла гыч романыште ятыр образым сӱретлен ончыктымо. Земский начальник Орлов – карт дене модын панкрутыш лекше помещик, взяткым налаш йӧрата; становой пристав Комелин - профессиональный палач; урядник Узков Самсон  аҥышыр ушан, служака, тудо начальствын приказшым автоматла шуктен толеш - нине еҥ-влак закон лӱм дене яллаште озаланат, кулакын интересшым аралаш полшат.

Кулак-влак кокла гыч Епрем ден Лазыр Якимын образышт кумданрак ончыктымо. Сотский Атбаш Вӧдырым налаш гын, тудо утларакшым унтер Пришибеевлан келшен толеш. Марий карт Ондри Япыкым романын тиде ужашыштыже эше тичмашынак сӱретлен шуктымо огыл; тыште тудым утларакшым кулак семын гына сӱретлыме, а пычкемыш калыкым юмын лӱм дене ондалымыже, юмын еҥ улмыж дене пайдаланымыже раш ок кой. Карт тӱсшым улыжат йылмыж гоч гына почын пуымо. Ондри Япык эре юмын лӱм дене кутыра, шкенжым юмын еҥжылан шотлыктынеже. Шке шоякшым южгунам омым ужшыла койынат каласкала. Чыла годымат тудын мутшо - пойымо нерген. Карт кугыза приставымат юмыш савыраш тореш огыл, лач тиде «юмыжо» пояш   гына полшыжо. Пристав дене тудо тыге кутыра: «Ош юмын пӱрымыжӧ дене Шале чоҥга  мланде мемнан лийшаш. Мет ушан хуторым почына. Саде мландым пуэт гын, ончыл перкежым эре тыланет пӧлеклен шогаш тӱҥалына ыле…»

Епрем – типичный марий кулак. Ик вере тудын портретшым автор тыге сӱретла: «Чынак Епремым ала-могай кӱчызылан шотлаш лиеш. Вуйышто кушкедлыше мераҥ упш, ӱмбалныже тумыштыл пытарыме тошто мыжер, кыдалыште кандра ӱштӧ, йолыштыжо шӱкшӧ йыдал, эсогыл ыштыржат кечылтеш. Тудо кугу капан Атбаш Вӧдыр воктене шоҥшыла койын шогылтеш, шинчажым иземден ала- мом мутлана, коклан шуэ пондашыжым чывыштал колта».

Романыште автор поян-влакын кузе пойымышт нерген каласкала. Япык тулыкеш кодшо поян ӱдырым опекыш налын поен; Лазыр староста улмыж дене мирской мландым ӱен поен; Атбаш Вӧдыр гын,еҥымат пуштеден, толен.

Епремын кидыштыже эпидемий годым колен пытыше-влакын погышт ятыр погынен. Кӱкшӧ савар дене печен налме кудвечыштыже кум кугу пий поянлыкшым йӱдшӧ-кечыже орола. Кинде деч да вольык деч посна тудо кугу парышым чодрасе смола заводшо гыч налеш. Казаньыш шӱ ден тегытым ужалкала. Пытартышлан, Стапан Йыванын меж почкымо машинажым пел акеш налын, кугу оксам пога. Тӱжвач ончымаште Епрем шкенжым Плюшкин гай куча гынат, шке озанлыкшым утларак капиталистический корныш шогалта, капиталистический товарный озанлыкым кушта.

Кулак-влак кокла гыч Епрем эн чоя. Кӧн илышыже кушечын кӱрылтшашым тудо ончылгочак шонен ямдыла. Тудо,  Атбаш Вӧдыр семын, оҥжым кадыртен, «мый кӧ улам» манын, еҥ ваштареш кредал ок кошт, тудо чылаланат порым шонышыла кояш толаша. Тидын годымат кеч-можымат шкаланже пайдашке савыраш тырша. Тыгай чоя койыш денак тудо Эчанлан Верушым марлан налашыже полша, Эчаным судыштат арален кода. Тиде йӧн денак тудо моло кулак-влакым ончылтынеже.

Лазыр Яким - рвезе кулак,эсер, террорист. Тудо эсер партийын утларак реакционный ужашышкыже пура, очыни, Яким кулакым арала. Сандене шемер кресаньык-влак Якимын политический демагогийжым вашке пален налыт. <…>      

Лекайнын «Кугезе мланде» романыштыже националный вопрос посна верым налын ок шого, тиде вопросым кугу политический вопрос семынат шындыме огыл. Но туге гынат, национальный вопрос романыште шижалтеш. Ссыльный рушым, революционер Зориным, агитационный пашам кугунак ыштен ынже керт манын, лӱмынак пычкемыш марий шемерат, руш шемерат, татар шемерат, йылмышт тӱрлӧ гынат, иктышт-весыштым сайын умылен моштат, шкеныштын тушманыштым ик семын ужыт:  тиде тушманже -помещик, буржуй, кулак, поп кашак, поян-влакын вийыштлан эҥертыше кугыжан власть.

"Кугезе мланде" романыште Зорин йыр Искаул йорло татар Габдуллат, Старый завод ял гыч йорло руш Шадринат, Кожеръял йорло марий Эчанат да молат чумыргат, нуно ик ой дене келшен, кулак-влак ваштареш,верысе власть ваштареш да чумыр кугыжан строй ваштарешат кучедалыт.

"Кугезе мланде" романым страница почеш страницым лудын лекмеке, кум тесте утла герой-влак лудшын шинча ончылныжо илыше еҥла койын эртат. Кажнын, манме семын, шкенжын посна тӱсшӧ, посна характерже, ойлымо-кутырымо ойыртемже уло. Теве тумышан марий тувыр-йолашым чийше, "ӱмбачат, йымачат ӱйым шуралтышыла", чоян кутырен моштышо поян Епрем; мызе кайыкла койын, чоян пыльдыртаташ йӧратыше Епрем вате, "Мый кӧ улам" манын, эреак кредалаш толашен коштшо Атбаш Водыр (тудым кугу капан, кугу виян улмыжлан татар мут дене "имне вуй" але "Атбаш" манын лӱмдымӧ); армий гычак ковран чиен коштшо тунем толшо, тугаяк ковра койышан, пеле марла, пеле рушла кутыркалыше Яким;  кулакын чодра пашаштыже шӱргывылышыже сусыргышо йорло Элексей кугыза; теве ончыклык сай илыш верч шонкалыше да тыршыше, виян рвезе кап-кылан ончыл еҥ-влак:  Зорин ден Эчан, Эчанын таҥже-Веруш, – чыла нине герой-влак индивидуализироватлыме, типичный образ улыт.

Сюжет илыш негызеш чоҥалтеш. Сюжетыште реальный илышын закономарностьшо ден художникын мировоззрейнийже иктешлалтеш.

Писатель реальный илышлан келшышын шке произведенийыштыже кӱлеш конфликтым палемда, персонаж-влак кокласе отношенийын шарлен толмыжым сӱретла; но чыла тиде илышым художник шке, умылымыжо семын ончыкта.

Сюжет ден образым художник илыш гыч налын чоҥа гынат, герой-влакым илышыште лийше "средний арифметический" шот дене ок сӱретле,  молан манаш гын,тиде "среднийже" характерный, интересный ок лий. Вет тиде "среднийыште" ни явленийын сущностьшо, ни илышысе конфликт раш ок кой. Сандене писатель сюжет ден образым чоҥымыж годым бухгалтерла "кокла шот" дене ок ончыкто, а, пӱсемден, келгемден, рашемден, художникла сӱретлаш тырша.

"Кугезе мланде" романын сюжетше кок линий дене кая: иктыже - революций деч ончычсо марий ялыште мланде верч класс ден класс коклаште кучедалмашым ончыктышо линий, весыже - Эчан ден Веруш кокласе йӧратымашым сӱретлыше линий.

Ожно мланде верч кажне ялыште гаяк виян кучедалыныт. Но могай ялыште тиде кучедалмаш лач "Кугезе мланде" романысе семынак эртен? Тиде мемнан илыш гыч налме сӱрет, тиде романыште сӱретлыме ятыр явленийже кажне ялыштат лийын кертын. Тыште ме писательын ожнысо марий ял илышым иктешлен сӱретлен ончыктымыжым ужына. Мемнан шонымаште, ты сӱретым тӱҥ шотышто чын ончыктымо. Но сюжетын чоҥалтмыж нерген ойлаш гын, тидымат каласаш лиеш: романын мучашыжым эше писыракын чоҥаш лиеш ыле.

Кызыт романын сюжетше тыге пыта: ссыльный революционер Зориным судитлат, вес вере ссылкыш колтат. Тудым утараш манын, материалым погаш ялыш вес революционер, Русанов толеш. Зориным утараш кӱлшӧ материалым поген шуктымекыже, Русанов мӧҥгеш Казаньыш кая, а Эчаным салтакыш налыт. Тыге, роман ялыште революционный ситуацийын лушкымыжо дене мутыкын пыта. А вет пален лийман: первый империалистический войнашке кугыжан власть, уло эл кумдыкеш уэш тарваныше революционный ситуацийым пызыралаш манын, пурен. Тидыже 1914 ийыште туналше войнан ик кугу причыныже лийын.

Адакшым "Кугезе мланде" романын мучашыже революций деч ончысо илыш нерген марий литературысо моло роман-влакын мучашыштым ушештара.

Романын вес сюжетный линийже – Эчан ден Веруш кокласе йӧратымаш. Эчан Веруш таҥжын лӱмжӧ дене, вес семын манаш гын,йӧратымаш лӱм дене, эрык илыш верч кредалаш товатла. Эчанын тиде товатлыме мутшо кузеракын вара реализоватлалтеш? Мемнан шонымаште, Эчан ден Веруш кокласе йӧратымашын кугу цельже роман мучкак шижалт ок шого. Йӧратымашын социально-активный рольжым мучкак почын шуктымо огылла чучеш. Тиде мотивым романыште утларак объективистически сӱретлыме, тугеже натуралистически ончыктымо манашат лиеш. Йӧратымашын романтический сынжым келгын почын пуымо романыште ок кой. Эчанын революционный пашажлан кушкашыже, вийнашыже йоратымашын полшымышым романыште кугунак ончыктымо огыл, а тидым ончыкташ авторлан йӧн ыле. Вет йӧратымаш айдеме чонын поянлыкше, йӧратымаш утларакшым илышын сай могыржым ужаш туныкта.

Эчан ден веруш кокласе йӧратымаш сӱрет йоршын йордымо манын аклаш она шоно. Ме тудым эше сайракын ышташ лийме нерген гына кутырена.

Романын сюжетше кушкын толмо геройын характерже, кӧргӧ чонжо кушкын да вашталтын толмым ончыктымаш, вес семын манаш гын, айдемын илышыже вашталтын да кушкын толмо дене кылдалтын шогышаш. Уке гын, чын сюжетный негыз олмеш произведенийыште улыжат йомак семын шонен лукмо, шояк сюжет веле озаланаш туналеш. Лекайнын тымарте возымо произведенийлаштыже, мутлан, "шортньо падраш" повестьыштыжат, "Кугу сарын тулыштыжо" романыштыжат, искусственный, шонен лукмо сюжетный линий ден деталь-влак ятыр ыльыч. "Кугезе мландыште" тыгай "чер" ок шижалт. Мӧҥгешла, тыште чылажат илыш гыч налмыла чучеш, ончыктымо герой-влакын илыш корнышт лачак тыгай илыш условийыште эртымылан лудшо пеҥгыдын ӱшанен кертеш.

Мемнан марий прозышто южо автор-влак геройын пашажым, илышыжым, кучедалмыжым, тидын годым тӱрлӧ йӧсылыкым сеҥымыжым, геройын характерже, идеологийже вашталт толмым келгын огыт сӱретле, тиде вашталт толмын результатшым веле каласат. Мутлан, Н. Ильяковын "Марий чодраште" повестьше тыге возымо. Повестьын тӱҥ геройжо Толоконцев вараш кодшо бригадым кӱчык жапыште ончал бригадыш луктеш. Но кузе тудо чылажымат сеҥен, тидым годым могай йӧсылыкым чыташыже логалын да тулеш молымат келгын ончыктымо огыл. Автор, улыжат  "ондак тыге ыле, ынде тыге лийын" манме семын, шке мутшо дене гына каласкален кая.  Автор илышым умбачын суретла, положительный геройжын илыше айдеме тӱсшӧ йомеш. Йӧсылыкым, нелылыкым сеныме пафос, геройын кучедалме пафосшо, геройын келге чувствыжо, келгын шонымашыже кумдан ончыкталтын гын, тунам веле произведений куанен лудалтеш, тунам веле лудшо еҥ герой-влакым йӧратен кертеш.

"Кугезе мланде" деч ончыч возымо ятыр произведенийлаштыже Лекайнат шке геройжым келгын ок ончыкто ыле. Мутлан, "Кугу сарын тулыштыжо" романыштыже Алексеев Геннадийлан моткоч шуко да кугу нелылыкым, йосылыкым нумалтен. Туге гынат, Геннадийын образше сылне образыш савырнен шуын огыл, молан манаш гын, геройын действийже кумдан ончыкталтын, а характерже раш ок кой.

Кугу произведенийыште положительный геройым суретлаш пеш йосо.

Положительный геройын образшым сайын суретлен пуашлан писатель геройын реальный илышыжым сайын палымаш. Писатель, мутлан, илышым сайын палыше еҥым сӱретлаш шона гын, шкежат илышым сайын палышаш.

Мемнан литературыштына положительный герой - шкенжын пашаже да кучедалмыже гоч калык ончылно чапле еныш лекше айдеме. "Кугезе мланде"  романыште тыгай геройлан  шотлен, мутлан, Эчанын, Зоринын, Верушын, Элексей кугызан образыштым ончыктен кертына.

Лекайн шкенжын положительый геройжо-влакым орканыде, тичмашын суретлаш тырша гын, отрицательный герой-влакым шукыж годым плакатно, куакшын суретла. Тиде ситыдымаш "Куртньо вий" романыште пешак раш койын. Тыгай торсыр "Кугезе мланде" романыште кугу верым ок нал,но туге гынат уло. Тиде утларакшым староста Лазыр, карт Ондрий Япык да сотский Атбашым портретыштышт, образышт шижалтеш.

Чыла годымат, отрицательный геройым положительный герой семынак кумдан да келгын суретлаш кӱлеш манын, ме шкенан рецептнам огына пу.  Художественный материаллан келшыше плакатный образ-влакат южгунам йорат, очыни. Но иктым пален налман: положительный геройын тушманжым плакатно суретлен гын, положительный геройын качествыжат волен кертеш. Вет плакат гай койышан герой лудыкшо огыл, тудо улыжат схема веле, сандене тудым куштылгын сенаш лиеш.

Лекайнын "Кугезе мланде" романыштыже отрицательный герой-влак кокла гыч ятырже положительный геройлан достойный тушман улыт. Мутлан, Сопром Епремын, кулак да эсер Лазыр Якимын, середняк Степан Йыванын образышт келгын суретлалтыт.

Чумыр шот дене налаш гын, "Кугезе мланде" романым контраст шот дене возымо. Тидыже авторын мутшо гычак раш коеш. Тудо воза: "Пайрем сылнын эрта, но йорлылан огыл, поянлан. Илыш сылне, но йорлылан огыл, поянлан".

Тыгай контрастный прием денак положительный ден отрицательный герой-влакым да нунын кокласе отношенийым сӱретлыме. Авторын тыгай приемжо первый главаштыжак раш коеш: герой-влак тыштак кок тӱшкалан - йорло ден поян тӱшкалан - шелалтыт да вара роман мучко иктышт-весышт ваштареш кучедалыт. <…>

Н.С.Лекайн марий илыш-йулам сайын пала да тудым художник-реалистла кучылт мошта, этнографический материалым герой-влакын илышышт гоч сӱретлен ончыкта. <…>

Н.С. Лекайн - илышым палыше писатель. Мутлан,теве ӱдыр ончымо, темлыме, тулартыме але сӱаным ыштыме эпизодлан налаш. Лекайн, кугу материал гыч эн кӱлешыжым гына ойырен налын,романын идейно-политический содержанийжым образно почын пуэн мошта.

Н.С. Лекайнын «Кугезе мланде» романже  – марий литературышто у сеҥымаш. Тиде сеҥымашын тӱҥ  причиныжлан шотлен, ме теве мом ончыктышаш улына: эн ондакак, Н. Лекайн коло ыич ий жапыште творческий опыт шотышто эре вияҥын, поен толын. Тымарте возымаштыже лийше ситыдымаш-влакым  автор ужын моштен да критически аклен, тыге шкенжын творческий пашажым чын корныш луктын. «Кӱртньӧ вий», «Кугу сарын тулыштыжо» да «Шӧртньӧ падраш» роман ден повестьыштыже автор ятырже годым «оҥай», «занимательный» сюжетный деталь-влакым шке гыч шонен луктын возаш йӧратен гын, «Кугезе мланде» роман – 1911–1914 ийласе марий  ял илышым чын ончыктышо произведений манын кертына.

Н. Лекайнын творчествыжлан пытартыш ийлаште руш литература деч тыршен тунеммыжат кугун полшен. «Кугезе мланде» романыште «Мать» романын влиянийже коеш, тидыже авторын М. Горький деч тунеммыжым мыланна раш ончыкта. Н. Лекайнын романже М.Горькийын романжылан вигак «келыштарен» возымо манын она ойло. «Келыштарен» возымо манме механически подражатлымыжым гына ончыкта ыле. Ме М. Горькийын художественный опытшым Н. Лекайнын творчески кучылтмыжо нерген ойлышаш улына.

Леакайнын Горький деч тунеммыже эн ондак тышечын коеш: «Мать» романыште руш пролетариатын помыжалтмыже сӱретлалтын гын, «Кугезе мландыште»  марий кресаньыкын класс шотышто помыжалт кынелмыже сӱретлалтеш. Горький шке романыштыже пролетарский революцийын писын кушкын толмыжым да тошто илыш радамын шыгыр кышкарже шаланен толмым сӱретла. Лекайнын романыштыжат пролетарский революций дене пырля крестьянский революцийын, тыгак национально-освободительный движенийын кушкын толмышт сӱретлалтын.

«Кугезе мландыште» Зорин ден Эчаным судитлыме эпизод уло. Тиде эпизодым «Мать» романыште Павел Власовым да йолташыже-влакым судитлыме сӱрет дене таҥастараш гын, ятыр икгай могырым палемдаш лиеш. Теве тыгай ик сӱрет: «Суд зал пычкемышалтше тӱсан, шӱлыкын ончыкта. Тоштемше пырдыжлан келшышын, шӧртньӧ рама кӧргыштӧ кугыжан портретше кеча. Карме шичме дене рамыште тамкалалтын… Залыште теҥгыл да пӱкен-влак ряд дене шогат… Тыште еҥ-влак чылан гаяк шӱлыкан коштыт. Эсогыл…  стражник-влакат ӱҥышын шыпак шогат.

– Суд толеш! – шоктыш йӱк».

Лудшо йолташ вигак пала. Тиде вер М. Горькийын «Мать» ромныштыже Павел Власовым судитлымым ончыктышо сӱретымат шарныкта.Но тиде ик тӱжвал сӱрет веле. Тиде сӱрет «Кугезе мланде» романын идейно-политический направленийже да чумыр содержанийже дене органически кылдалт шога, сандене тиде сӱретын «подражательный» тӱсшӧ лудшын шинчажлан виҥак ок перне.

«Кугезе мланде» ден «Мать» роман-влакым таҥастарен ончаш гын, моло художественный параллельмат ончыкташ лиеш. Мутлан, газет ден листовка-влакым шаркалыме, террористла пуштмо тыштыжат-туштыжат келшен толыт; Зорин ден Андрей Находкан, Веруш ден Сашан, Эчан ден Павелында моло образ-влакын коклаштышт идейный параллельым ужаш лиеш. Но Н. Лекайн,  М.Горький деч тунемшыжла, эн чотшым илышым М. Горький семын кумдан да келгын сӱретлаш тырша, сӱретлыме илышын революционный сущностьшо ден тенденцийжым социалитический реализм негызеш ончыкта.

Социалистический реализм – илышым исторически конкретно, революционно кушкын толмыжо негызеш сӱретлаш йодеш. Тиде йодмым «Кугезе мланде» романыште тӱрыснек шуктымо.

<…>

Кызытсе марий прозаик-влак кокла гыч Н. Лекайнын йылмыже искусственный «интеллигентный» йылме огыл, а оригинальный марий калык йылме.

«Кугезе мланде» романным лудмо годым герой-влакын индивидуалный тӱсыштым йылме ойыртемышт гочат раш ужаш лиеш. Теве Свистуновым налына, тудо эре тӱкнен ойла; йорло марий Кыстынчин йылмыж гоч ме тудын мыскараче улмыжым ужына; Якимын коштан койышыжо йылмыж гочат раш коеш; Япыкын йылмыже марий карт улмыжым вигак ончыкта; Орловын, земский начальникын, тӱсшӧ кугешнен, руэн ойлымыж гыч коеш; шуко герой-влакын йӧратыме мутышт, мут савыртышышт уло. Тиддеч посна ятыр герой-влак кутырымышт годым туштым, калык мутым кучылтыт. Автор шкежат, повествований ден описанийым пуымыж годым, сылнештарыме йӧн-влакым, тошто илыш дене кылдалт шогышо илыш йӱла термин-влакым моштен кучылтеш. Зорин эре шонкален, пеле туштен ойла, тидыже тудын подпольщик койышыжлан пеш келшен толеш. Шадринлан товарым ыштен пуымыж годым тудо тыге каласа: «На, чодрашке кае да эн кугу пӱнчым руэн шу…» Вес гана тудо адак ойла: «Шӱйшӧ пӱнчын шанчашыжым гына руал налмаш шагал…» Зоринын тыге туштен ойлымыжым Шадрин ондак ок умыло, но варажым, кунам класс кучедалмашыш шкежат талын пура, тунам иже умыла - тиде кугыжам сӱмырен шу манме лиеш улмаш.

Романыште татар ден руш герой-влакат улыт. Нунын кокла гыч шукышт литературный йылме дене чын кутырат, лач Габдулла веле пеле марла, пеле татарла ойла, тыгак землемер пеле марла, пеле рушла кутыра.

Теве армийыште шуко жап  илен коштшо унтер-офицер Якимат марла мондаш тӱҥалын улмаш. Пазарыште ӱдыр-влакым ужынат, кутыра:

«-  А которые мемнан ял-то?... Палаш кӱлеш, мей да тей ик ял гыч улына-с…

Тудым оҥарен, Веруш воштылеш:

-Не тӱкевей! Тыгай руш дене мый мутланен не моштенает…»

Верушын тыге оҥайын оҥарен моштымыжлан калык «рӱж» воштыл колта.

«Марий коммуна» газетеш печатлалтше рецензийыштыже М. Казаков тиде романным сайын аклен, Лекайнын йылмыжымат М. Казаков положительно акла да, сайлан шотлен, калык йылме гыч налме тыгай пример-влакым ончыкта: «Марий калык манмыла, ик мераҥ деч кок коваштым ньыктат»; «Мыйын пӧртыштем нужна шинча. Тидым юзат, локтызат поктен луктын ок керт», «Йоча-влак вараш деч лӱдшӧ пӧрткайыкла, выж-ж веле койыч».

Тиде рецензийыштыжак М. Казаков йолташ Н. Лекайным ик ‘’оҥай’’ предложенийымак, мут савыртышым шуко гана кучылтмыжлан вурса. Ик шот дене тиде чынлан шотлаш лиеш. Мутлан, герой-влак нерген, ‘’ӧршыжым кок могырыш пӱтырале’’, ‘’пондашыжым ниялтыле’’, “шинчажым пыч-поч ыштыш”,  “сукен кумалеш”, “умшажым шупшкедылеш” манын,  автор уэш-пачаш ятыр вере ойла гын, тиде чынжымак, сай огыл. Но герой-влак, мутлан, Епрем, тыгай кугу роман мучко 4 гана «мелна ӱмбачат, йымачат шӱралташ кӱлеш» манеш гын, але земский начальник Орлов кум-ныл гана «ась» але «ать» манеш гын, мемнан шонымаште, тыште кугу зиянжак уке вет оҥай мут савыртыш нунын характерышт дене кылдалт шога.

М. Шкетанын «Эреҥер», Н. Игнатьевын «Вурс мардеж», О. Шабдарын «Ӱдрамаш корно», Д. Орайын «Тӱтыра вошт», С.Г. Чавайнын «Элнет», Ал. Эрыканын «Кучедалме тулеш» романышт марий ялысе илышым – класс кучедалмашым, ялын политический тӱсшым, классовый  дифференциацийжым, марий кресаньыкын илыш-йӱлажым, марий кундемын пӱртӱсшым, экономикыжым – ончыктымо шотышто эн сай марий художественный произведенийлан шотлалтыт. Мрий прозын ты поянлыкышкыже ме таче эше ик романным ушышашулына - тиде «Кугезе мланде».

«Кугезе мланде» романын мучашыже Эчан ден Максийын первый империалистический войнашке каймышт дене пыта.

1939 ийыште 1 №-ан «Пиалан илыш» альманахеш печатлалтше «Кӱртньӧ вий» роман Эчан ден Максийын войнашке каймышт дене тӱҥалеш ыле. Тыге лиймек, «Кугезе мланде» роман «Кӱртньӧ вий» романын тӱҥалтыш книгаже лиеш, манын кертына. Тыште ме кок роман-влакым таҥастараш огына тӱҥал, молан манаш гын, «Кӱртньӧ вий» романым автор кызыт уэмден тӧрлатен воза. Можо тушечын утен кодеш, ме ешарыме лиеш-кызыт каласенат огына керт. Вашталтышыже лийде ок код, молан манаш гын, «Кугезе мланде» романыште, «Кӱртньӧ вий» роман дене таҥастарымште, ятыр геройжын тӱсшӧ вашталтын да у герой-влакымат ешарыме. Илен-толын, нине роман-влак ик кугу романыш -  эпопейыш –савырнышаш улыт.  Никандр Сергеевич Лекайнлан тиде задачыжым шукташыже чыла семын  полшыман.

(Марий литература нерген. Йошкар-Ола, 1957. С. 149-167). 

Г. Зайниев. Первый ойлымаш 

«Ончымет да куштыметлан

Тый, ачаем, таум нал.

Кырем кишкым мые тудлан –

Лийже ман тылат пиал!»

– тыге возен Никандр Сергеевич Лекайн «Шочмо ачамлан» почеламутыштыжо. Тунам,  1945 ий 19 январьыште, писатель-фронтовик Балтий теҥыз лишнысе Дзени манме верыште лийын. Да,  ончен-куштымылан, йол ӱмбак шогалтымылан кажне еҥ ача-аважлан таушта. Лекайнат ачажлан, Сергей Григорьевичлан, поро шомакшым каласен. Ты почеламутшо сар пытыме ийын «Родина верч» альманахеш савыкталтын.

Но ончыклык писатель ачан суртышто илымыж годым сайжым пеш шагал ужын. Тудлан изинек шуко ойго-йӧсым, орлыкым чыташ логалын. Тидын нерген тымарте нигушто серыме огыл. Векат, Н. Лекайнын илыш-корныжым шымлыше-влак «лавырам» тӱжвак лукташ йӧндымылан шотленыт. Но чыным шылташ огеш лий, тудо кунам-гынат шкенжым палдара…

<…>  Школыш кошташ тӱҥалмекшат, Н. Лекайн ондакше порым ужын огыл. Икымше туныктышыжо Клавдия Северьяновна осал ӱдырамаш улмаш. Кӧ йодышлан вашештен кертын огыл але пӧрдын-мутланен шинчен, нуным совен але мушкындыж дене перкален. Кыралташ огыл манын, изи Никандр кажне урокышто сайын вашешташ тыршен. Эреак визытан ден нылытанлан тунемын. Тидыже шӱмдымӧ ӱдырамашын неле кидше деч утлаш полшен…

<…> Сылнымут сандалыкыш ыштыме икымше ошкыллан «Насти» ойлымашыже шотлалтеш. Тудо «У вий» журналын 1929 ийысе луымшо номерешыже савыкталтын. Ойлымашын лудшо дек толмо пагытлан Никандр Еремеев изи огыл опытым поген шуктышо ялкор да ликвидатор лнйын (кугыеҥым туныктышо, грамотдымылыкым пыгараш полшышо чолга еҥ-влакым ликвидатор маныныт).

<…> Москосо «Марий ял» газет 1928 ий 15 апрельыште «Чодыра пызырен пушто. Профсоюз мом онча?» заметкым печатлен. Тиде ойган уверым ласка чон дене лудаш ок лий:

«Марэксплолесын» первый  Ӱшӱт районыштыжо, кумшо Керебеляк участкыште, пурыс (чодыра) руымо годым Япык Настасийым пӱнчӧ сӱмырлен пуштын.

Настасий – Провой кантон, Выльыпсола ял тулык ӱдыр. Нигушеч кочкаш муде, пурыс руаш миен. Профсоюз полша гын, тудлан куштылгырак пашамат муаш лиеш ыле…»

<…> Никандр Сергеевич шкежат поэзийлан путырак шӱман лийын. Архивыштыже поян муро аршаш аралалт кодын, нуным тудо, векат, колымшо да кумлымшо ийлаште поген. «Ленин ой» редакцийыш ялкор-влакат колтен шогеныт. 1936 ийын тӱҥалтыш кандаш тылзыштыжегына газетверла гыч толшо 150 наре мурым савыктен. Нунын ош тӱняшке лекме корнышт литпашаеҥ Н. Еремеевын ӱстелже гоч эртен. Тудо ужын: южо еҥ уремыште колмо кеч-могай мурым возалтен колта, сайжым, утларак келшышыжым ойырен налын ок мошто. Погышо-влаклан ой-каҥаш шот дене вара лӱмынак статьям серен да «Ленин ойын» 1936 ий 14 сентябрьысе номерешыже печатлен…

<…> Писатель-влак могырым сайжымат, йӧрдымыжымат ятырак ужынам. Илышыште вет тӱрлыжат лиеда. Ме ола воктенак, сӧрал олык лишне иленнат, тышке каналташ толаш иктат торешланен огыл. Южгунам пеленже пижынак толыныт. Сандене пытартыш ийлаштыже, пашадарым налшаш кечын, мылам эрденак каласен кая ыле: «Таче оксам пуышаш улыт, паша пытымашеш редакцийыш мие. Пырля толына, ончыч магазинлашкекоштын савырнена». Тугай кечын мияшак тыршенам…

<…> Лекайнын лӱмжым молан кораҥдыме?

Тиде йодышым икана Мария Васильевналан пуышым. Тудо теве кузе каласкалыш:

- Илымыж годым Лекайнлан сырыше-влакат лийыныт. Ялнам Лекайн урем манаш тӱҥалмеке, ик еҥ (тудо ялыште вуйлатыше пашаеҥ лийын, мый фамилийжым да лӱмжым серен налынам, тетрадьыштем уло - Г.З. ) олашке - горкомыш да горисполкомыш - вуйым шийын кошташ тӱҥале. Шонымыжым ыштен керте - Лекайн урем лӱмым шӧрышт. Тунам Юмо деч йодым «Тиде еҥ колышо мариемлан ӱчым шуктен, карге тудым». Тыгак лие: урем лӱмым вашталтыме деч вара жап шукат ыш эрте, саде «активистым» ала- кӧ шке пулдырешыжак шӱшкыл коден. Мый тудлан тынар шучкымак желатлен омыл, но Юмо тыге ыштен… Тольык тиде ойлымем молылан ит каласкале, -иктешлыш мутшым М.В.Еремеева.

<…> 1936 ийыште «Кандаш вате» повестьым серен да « Марий ӱдырамаш журналеш печатлен.

<…> Вашлийыныт «Кандаш ватым» торжан, шыдын. Лач повестьын савыкталтме жапыште «Правда» рӱдӧ коммунист газетын лаштыклаштыже формализм ден натурализмын зиянышт, совет сылнымутлан келшен толдымышт нерген дискуссий каен <…>.

«Пий опта - караван ончык кая» манме семынак, критик- влак вурсеныт – писатель пашам ыштен. 1937 ийыште Н. Лекайн икымше романжым серен пытара. Тудлан «Сеҥалтдыме вий» лӱмым пуа да ик ужашым «Эрыкын тулжо» вуймут дене «Марий коммуна» газетеш савыкта…

<…> Пытартышлан марий писатель-влакын Никандр Сергеевич дене чеверласыме мутыштым шарналтыме шуэш. Тиде мутышто - кугу мастарын пашаж дене кугешнымаш, тудым йӧратымаш, ӱмыр шуде кайымыжлан кӧра пеш чот чаманымаш.

«Ший аршаш гае сылне, шулдыран ойым шочыктышо йылмыже ынде ику мутымат ок пелеште. А 15 февраль кечывалым й шагатат 35 минутышто «Чеверын!» манын каласымыже тудын пытартыш шомакше ыле… Марий калык курымла дене тыге мурен: «Меже каена- мурына кодеш…»  Уста писатель-мурызо деч тудын сылне мурыжо, калык шӱмым кумылаҥдыше тул гай мутшо, ӱжара гай волгыдо пашаже кодыныт…»

Тиде ойган мутаршаш йымалан кидым пыштыше кудло наре еҥ кокла гыч таче кечылан икмынярже гына кодын. Нимом от ыште - тыгае мланде ӱмбалсе илышын савыртышыже.  Икте кая, весе толеш. Но ила да илаш тӱҥалеш марий сылнымутын патыр пушеҥгыже. Тудым тутло саска дене пойдараш пуэн чыла вий-куатшым, уло ӱмыржым Марий республикын икымше калык писательже Никандр Лекайн.

(Зайниев Г. Кугезе мландын эргыже //  Усталык памаш. Йошкар-Ола, 2003. С. 25-81.) Тыш луктын сакышым. Тидыже биографий огыл...--Сергей Иванов (обсуждение) 19:00, 31 ага 2019 (UTC)