Каҥашымаш:Герасимов, Михаил Степанович

Савыктыш-влак

Иванов И.С. Оргажан корно

Шочмо сылнымут памашым почаш, жапын тургымжым шижын моштышо С.Г.Чавайн, шемер калыкын кумылжым сайын палыше Н.С.Мухин дене пырля, шке шотан мурызо Герасимов-Микаят полшен.

Пашаче калык кокла гыч лекше Герасимов-Микайын илышыже оргажан, йӧсым сеҥен толшо, кӧргӧ виян айдемын корныжо лийын. Шочын тудо 1885 ий 7 октябрьыште Татарстан Республикыш пурышо, кызытсе Менделеевский районысо Элнет ялыште. Ачаж ден аваже йорлын иленыт. Ончыклык мурызо кресаньык илышым, тудын шере-кочыжым сай пален. Рвезыеҥ шке велысе оҥай калыкойпогылан шӱман лийын, чонеш логалше мурым, сылне йомакым йӧратен колыштын. Тудым шинчымашын вийже шке декыже кумылаҥден. Г.Микай 1898 ийыште ялысе тӱҥалтыш школым тунем пытарен да тыштак йоча-влакым туныкташ тӱҥалын. Утларак пален налаш, уш-акылым вияҥдаш манын, 1900 ийыште туныктышо-влакым ямдылыше Елабугысо второклассный школыш тунемаш пура. Руш писатель-влакын эрык шӱлышан произведенийыштым лудеш, илышым кумданрак умылаш тӱҥалеш. Кум ий гыч М.С.Герасимов (Г.Микай) у вий дене, утларак ӱшанлын, шочмо школыштыжак туныкташ тӱҥалеш. Самырык туныктышо тошто илышын тӧрсыржым, осал ден торжа койышыжым ужмышудымын ончен.

Кугыжан Россий ден Японий коклаште тарваныше сар шемерын илышыжым эше чот нелемда. Чонышто кугыжан власть ваштареш шыде погына. Эрык кумыл утларак вияҥеш. Лач тыгай жапыштак Г.Микайын шӱмыштыжо шыде мут-влак шочыт. 1904 ий декабрьыште кугыжан власть ваштареш виктаралтше почеламутым воза. Тургым, неле жапыште тудо пӱтынек аралалт кодын огыл. Чон шыде дене тургыжланен возымо почеламутышто автор тошто илышын нелылыкшым, сарын шемерлан ойгым кондымыжым сӱретлен:

                         Еш деч мемнам ойыркалет.

                         Вара сӧйыш наҥгает.

                         Кола калык, эмгана... –

ойлалтын почеламутын тӱҥалтыш корнылаштыже.

1905-1907 ийласе икымше руш революций жапыште самырык туныктышын шинчаончалтышыже кумдаҥеш, илыш умылымашыже келгемеш. “1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо,” – ойлен поэт шкенжын “Илыш корнем” возымаштыже. Тиде туткар пагытыште ончыл шонымашан, эрык верч кучедалше тале еҥ-влак дене вашлиеш, шӱм почын мутлана. А.С.Пушкинын, М.Ю.Лермонтовын да молынат эрык шӱлыш дене шыҥдаралтше куатле сылнымутшым лудеш. И.А.Крыловын басньыже-влакын илыш вийыштым, кӱлешлыкыштым шижын налеш, чоныштыжо сылнымут сескем, шке гыч возаш шонымо кумыл вияҥеш.

Г.Микайын сылнымутшым тургым илыш шкежак шочыктен. Теве илыш йыжыҥжым рашемден, сылнымут пашашке ушнымыж нерген тудо чон почын тыге серен: “ Еҥ ончылно палыме лияш, лӱмым чапландараш шонен, сылнымут пашалан пижын омыл. Тунам туге шонен омат мошто ыле – лӱмет, чапет кӱлын огытыл, рвезе годым тугакат чапле шоненам... Рвезе шӱм шолын, чон вургыжмо ташлен лекташ тӱҥалмыла чучын. Чыла тидым мастарынжак почын моштен омыл гынат, сераш тӱҥальым.” Тыге самырык мурызо шке шӱм-чон кумылжым, шонымыжым сылнымут гоч ончыкташ тыршен.

Поэтын тӱҥалтыш жапыште возымо почеламутшо-влак кокла гыч “Рестанжым” палемдаш кӱлеш. Автор тошто саманыште шемерын неле илышыжым палемда, кугыжан Российым пычкемыш тюрьма дене таҥастара. Но але почеламутын геройжо ончыкылык раш илыш корным огеш пале, садлан шӱлыкын ойгырен ойла:

Куржаш?! Шылаш?! Кузерак?!
Керек куштат тӱняжак
Ик гане гын мом ыштет?
Тышеч лектын куш пурет?..

Туге гынат почеламут волгыдо илыш ӱшан дене пыта: шемерын куатле эрык вийже тошто илышым сеҥышаш.

Марий поэзийыште Герасимов-Микай С.Чавайн дене пырля илыш, айдемын ӱмыржӧ нерген шонкалыше лирикылан тӱҥалтышым ыштыше кокла гыч иктыже лийын.

Айдеме илышым нергелыше почеламут радам гыч “Ӱмыр” поснак ойыртемалтеш. Тудын рӱдӧ чока ойжо: кажне еҥ “илышым волгыдын, суаплын илен эртарышаш, чыла неле-йӧсым сеҥен лекшаш, кӧргӧ алым мушаш. Поэт айдемын чон моторлыкшо нерген шонкала, виян, яндар шум-кылан еным мокта. “Илыш ой” почеламутышто айдемын кӱчык ӱмыржӧ вӱд ӱмбалсе пуш корно дене таҥастаралтеш. Но тудын пеш писын эртен кайыше илышыже ояр игечыште пушышто улмо гае огыл. Айдемылан кӱчык ӱмырыштыжат шуко йӧсым-нелым ужаш логалеш. Автор тале мардежан игечым, толкыналтше, мӱгырышо кугу вӱдым ончыктен. Пуш дене кайыше еҥлан моткоч йӧсӧ: чарныде шем-канде кугу толкын кыра, ончыко каяш чаракым ышта. Тыгай сӱрет гоч эрык шӱлышан мурызын икымше руш революций жап нерген туштен каласаш тыршымыжым шижына.

Шемер калыкын у илыш верч кучедалме вийжым, эрык кумылжым “Шем пыл” почеламутшо ончыктымо. Тудын мучашыже шемер калык дене мутланыме семын чоҥалтын, ӱжшӧ, кумылаҥдыше шӱлышан:

Айста, шыдым чот нӧлталын,
Шӱмеш у тулым чӱктен,
Шем пыл дечын лӱддымашын
Шогалына чумырген...

Г.Микай марий сылнымутышто В.Ӱпымарий дене пырля басня жанрлан тӱҥалтышым ыштен. Поэт шуко пӱсӧ басньым возымыж годым калык ойпогым шотыш налын. Возымо усталыкшым вияҥдаш И.А.Крылов да моло-влак деч тыршен тунемын. Илыш тӧрсырым, незер ден поян кокласе шыде кумылым ятыр басньыште ончыктымо. Нунын  коклагыч “Ӱвыра”, “Шыҥа”, “Пормо” да оло басньымат ончыкташ лиеш. “Корак” басньын пӱсӧ умдыжо шолыштшо еҥ, тудын осал койышыж ваштареш виктаралтын. Произведенийже тачат кӧргӧ вийжым йомдарен огыл.

Г.Микай шке вийжым пьесым возымаштат терген ончен. 1909 ийыште “Суд” койдарчыкым серен. Автор илыш гыч налме ик сӱретым пуэн. Коштан марий Паҥгелде йӱшӧ вуя осал койышым ончыктымыжлан кӧра суд ончыко мутым кучаш шогалеш, но чышт яндар, тӱвыт титакдыме семын лекнеже. Осал пашамжым шылташ, чыныш лекташ манын, Паҥгелде Токтамышым шоям ойлаш тарла. Но Токтамыш шоям ойлен огеш керт, суд гыч куржын лектеш. Паҥгелдын осал тӱсшӧ почылтеш.

«Суд» койдарчык почеш спектакльым ялыште, орол пӧртыштӧ, модын онкыктеныт.

“Пекши кува” драмыште илалше ӱдырамашыын поянлык верч тыршымыже сӱретлалтын. Тудо Канипа ӱдыржӧ декат поро кумылжым, лыжга койышыжым йомдарен. Пеккши куван койыш-шоктышыжо торжаҥын. Тыге Г. Микайын “Судшо”, “Пекши куваже”, С.Г. Чавайнын “Кайыклудо”, Н.Игнатьевын “Кужы ӱпанын кужы ыш”, Н.С.Мухинын “Ушан дурак” пьесышт дене пырля марий драматургийын первый саскаже лийыныт.

1915 ийыште Г.Микайым кугыжан армийыш налыт. Империалистический сар тул коклаште тыглай салтак шуко йӱштӧ-шокшым ужеш. Шке шӱм шижмашыжым, пуштыланымыжым сылнымут гоч почын пуа. Теве “Йолташ” почеламутышто поэт сусыргышо салтакын йӧсланымыжым, родо-шочшыж дене курымешлан чеверласыме орлыкшым сӱретла. А “Сӧйын пӧлекше” почеламут салтакын шонкалымыж семын чоҥалтын. Сар тул лоҥгаште самырык пӧръеҥ жап шуде шоҥгемеш, тазалыкше лунчырга.

1917 ий деч вара Г.Микай ятыр произведенийым воза. Мутлан, 1919 ийыштепоэтын “Кӱсле” почеламутшо шочеш. Тудым марий композитор И.С.Палантай калык семлан келыштарен.

Г. Микайын мурсаскаже “Сескем-влак” книгаш чумыралтын. Тудо 1920 ийлаште Елабуга олаште савыкталтын. С.Г.Чавайнын “У саска”, Н.С. Мухинын “Почеламут” ссборникышт дене пырля марий поэзийым палынак пойдарен.

Микай калык илышын мурызыжо лийын. Тудо кумлымшо ийлаштат икмыняр сылне почеламутым возен. Нунын коклаште “Радио”, “Шурно пасу” да моло почеламутымат ончыкташ лиеш.

Мурызо Кугу Отечественный сар жапыштат икмыняр виян почеламутым воза. Мутлан, “Шочмо элын ӱжмыжлан” почеламут тушманым сеҥаш лийме ӱшан дене шыҥдаралтын. Мемнан элысе армийын патырлыкше “Совет элын куатше” почеламутышто почылтеш. Но шӱмбел элысе калык-влакын кугу вийыштлан ӱшаныше поэт Сеҥымаш кечым вучен шуктен огыл. Тудын ӱмыржӧ 1944 ийыште кӱрылтын.

Г. Микай прозаик семынат пашам ыштен. Тудо калык йомак, мыскара негызеш икмыняр произведенийым возен. Мутлан, “Алдар” ойлымаш гыч йорло Алдарын ушыжо сатучо, кугыжан тӧра дечат пӱсырак.

“Йомай”, “Оразман ден Алкеч” йомак-влакат оҥай улыт, тӱрлӧ еҥын койышыжым почын пуат.

Писатель калык мурылан шӱман лийын. Тудо 1909-1910 ийлаште эрвел марий-влак коклаште ятыр мурым возен налын. Нуно шемерын илышыжым, йӱлажым, сылнын шонен моштымыжым пален налаш полшат.

Тыге Г.Микайын сылнымутан ойпогыжо калык коклаште ила. Тудо илышысе чыла йӧсым сеҥен лекташ, паша кумылым утыр вияҥдаш, ваш-ваш поро келгемдаш, икте-весе деке чакрак лияш полша.

( Г. Микай. Йошкар-Ола, 1993. С. 21–24)

Иванов И.С. Лыжга кумыл дене ойыртемалтын

Икана шочмо сылнымутан литератур нерген лекцийым лудмо годым ончыл радамыште шинчыше самырык тунемше ӱдыр чулымын кынел шогале да чолган йодо:”Г.Микайын ешыже могай лийын?” А вара ой шӱртыжым порсынлен, поснак шыма йӱк дене пелештыш: “А шӱм, илыш пелашыже кӧ лийын?”  Йодышым кошартыме семын каласыме ойжат пӱтынь кугу пӧлем мучко йоҥгыдын шергылте: “Писательын шочшыж-влак кокла гыч кызыт кӧ ила, кушто пашам ышта?”

Вучыдымын, ялт кенета пуымо йодыш радам мыйым изиш гына ӧрыктарыш , но тӱжвал тӱсем, койышем дене тидым йылтак  ыжым палдаре. Мом шинчымемым радам дене ойлен лектым, но тунамак маньым: ” Вес гана вашлийме годым утларак кумдан, тичмашрак рашемден каласем.”

Тиде паша кече деч вара тунемше ӱдырын оҥай, палаш тыршыме кумыл дене шыҥдаралтше йодышыжым эреак ушыштем кучаш тыршышым. Г.Микайын эргыже Марий Эл Республикысе Композитор-влак ушем вуйлатышын алмаштышыже шочмо музыкым шымлыше О.М.Герасимов дене лишыл жапыште вашлийын кутыраш шонен пыштышым, икмыняр кече почела телефон денат йыҥгыртен нальым. Но кеҥежымсе тӱрлӧ паша тургым коклаште шонымо семын писын вашлийын ыжым керт, но ончыкылан садыгак ӱшаным ыжым йомдаре. Но август тылзе кыдалне Г.Микайын эргыж дене шинчаваш ужын  кутыраш йӧн лекте.

– Шочмо-кушмо ял гыч кок кече ончыч гына пӧртыл тольым, ятыр сылне мурым возен нальым , – кумыл нӧлтын ойлаш тӱҥале О.М.Герасимов. Шӱмбел кундемыште ачамын йӧратыме мурыжо-влакат калык чонышто волгыдын шарналт илат.

– Мыят ачат нергенак шӱм почын кутыраш тольым, - пелештышым мый.

Олег Михайлович утыр ылыжме гае лие, чурийончалтышыже поснак волгалтме гае койо. Шергакан тошто фотосӱрет-влакым тӱткын шымлен ончаш пижна. Эн ончыч Г.Микай ден ватыжын икшыве-влак дене пырля велыме фотосӱретым ятыр жап тӱслышна. Олег Михайлович, йӱкшым изиш шуйдарен жаплыме кумыл дене ойлаш тӱҥале.  “Ачам ден авам 1920 ийыште пырля илаш тӱҥалыныт,”- мане тудо. Умбакыже шыман кутырымо мундыра ятыр жап йомартлын рончалте, ятыр тымарте палыдыме у ойым кольым.

Теве Г.Микайын пелашыж дене вашлиймыже оҥай. Писательын шӱжарже,  Ксения Степановна Красноперова, Пӱрӧ оласе педагогический техникумым тунем лекмеке, пошкудо Удмурт кундем, Кизнер районысо Марий Сармак ялыш туныкташ кая. Лыжга койыш-шоктышан самырык туныктышо вашке ялысе калык дене палыме лиеш. Илалше ма, самырык ма, кажныж ден кутыралтен колташ келшыше ойым муэш. Ӱдырамаш-влаклан гын ялт  шке лишыл еҥ гай лиеш. Нуно Ксения Степановна дене чон почын мутланат, шке куанышт да ойгышт дене палдарат,южгунамже каҥашымат йодыт. Икана туныктышо деке икмарда кап-кылан, мотор чурийвылышан, чатка вургемым чийыше самырык ӱдырамаш аптыранен лишемын, мутланымашке шыман ушнен, шке кажне ойжым шоналтен чонен. Тиде Пелагея Яковлевна Соловьева лийын. Лу икшыван кугу пашаче ешыште кушкын, пеш вашке тӱрлӧ кресаньык сомылым ышташ тунемын, кид-йолжо лывырген. Ик пайрем годым кожмак ӱдыр ӧрдыж ялысе качын чолга шинчаончалтышышкыже логалын, чон кумылжым савырен. Тыге у еш шочын. Но пиал гына лийын огыл. Икымше империалистический сар годым Пелагея Яковлевна марийже колымо нерген неле, чон коржмо уверым налеш, чот ойгыра. Вашке шочмо ялышкыже пӧртылеш, пошкудыжо-влак дене чон почын мутланен, кресаньык пашам талын ыштен, чонжым лыпландараш тыршен. Но шӱлыкан кумыл шке йӱкшым садыгак пуэн шоген, палдарен.

Поро чонан, еҥ ойгым умылышо дене чон лушкен кутырымо вийым пуа маныт. Тиде ганат лач тыгак лийын. Туныктышо Ксения Степановна ончыклык илыш пӱрымаш нерген важмалдыкын мутым луктын, у еш пиал нерген туштенрак ойлен. Чынжымак, икмыняр жап гыч Г.Микай Пелагея Яковлевна  дене вашлиеш, ваш-ваш умылымо кумыл шочеш. Икте-весым йӧратен, пагален илаш пеҥгыде ойым пидыт.

Г.Микай ден ватыже Татарстан кундемысе Элнет кугу марий ялыште ӱмырышт мучко ваш келшен, икте-весылан эҥертен, полшен иленыт. Кок гана сурт-оралтым йырым-йыр чоҥеныт. Кокымшо гана у, йоҥгыдо пӧрт 1937 ийыште ышталтын. Тудо ял тӱрыштӧ верланен. Г.Микайланат, ватыжланат ятыр тургыжланаш логалын. Уста кидан пашаче еҥ-влакым сай кочкыш-йӱыш дене сийлыме шотыштат шуко тыршаш верештын. Пелагея Яковлевна, эр ӱжара дене кынелын, тӱрлӧ сай чесым ямдылен. Кызыт тиде пӧрт уке гынат, тудым шуко еҥ поро кумыл дене шарналта. Йӱран кеҥеж игечыштат, шыже лавыра жапыштат, теле чатлама йӱштӧ годымат лишыл ялла гыч еҥ-влак кӱчык пагытлан каналташ шогалыныт, поро ойым вашталтеныт, увер-аҥарым пален налыныт. Пӧрт оза Г.Микай кеч-кунамат ласкан мутланен, кажнылан кӱлеш, келшыше ойым жапыштыже муын моштен, кумылыштым порсынлен. Ӱстел коклашкат ӱжын, чес дене сийлен. Покшым гае йӱштӧ шомакым, кумылым волтышо осал, торжа шомакым нигунамат ойлен огыл. Поэтын ватыжат шке кундемысе калыкым пагален моштышо, поро чонан лийын.

Г.Микай кеч-могай пашам ончылгоч умылышо, чыла могырым шонен пыштыше лийын. Мутлан, тудын каҥашыж почешак, пӧрт ден веранде манмым ик леведыш дене леведме.

Михаил Степанович пӧрт кӧргымат шке кидше денак тӱзаташ тыршен. Эр-кас еда паша йӱк шергылтын. Кеч-могай арвер-ӱзгарым ышташ кид-йолжо толын. Теве тыглай оҥа гычак мотор книга шӧрлыкым ыштен, сӧралын сӧрастарен. Тушко ятыр книгам вераҥден, кажныже пашалан полшышо лийын. Писательын кумылжым вес элласе, руш да марий сылнымут савырен. Устан туныкташ полшышо книга-влакат лийыныт. “Тиде книга шӧрлык таче мартеат аралалт кодын, ачамын уста кидшым шарныкта,” – манеш О.М.Герасимов.

Сурт оралте деч мӱндыр огыл Микаймытын сад-пакчашт лийын. Сурт оза да ватыжат мланде пашалан шке кумылыштым пуэныт. Эр шошо гыч тӱҥалын шыже кылмыктыме марте тӱрлӧ сомылым шуктеныт. Г.Микай сад пашам куанен ыштен. Рат ден шындыме тӱрлӧ олмапум поснак тӱткын эскерен шоген, тӱзланашышт йӧным ыштен. Тӱрлӧ шоптырвондат одарланен кушкын. Кеҥежым гын ик шоптырвондыжо шем шорык коваштым, весыже ош шорык коваштым шарныктен лӧзаҥыныт. Йошкаршоптыр орлаҥге-влак кечыште йылгыжше шер семын койыныт. Сад-пакча оза пӱртӱс деке поро, чаманыше кумылан лийын. Тудо чодыралан эҥгекым ышташ огыл манын, сурт оралте воктенсе мландышкак икмыняр вож лӱмегожым шынден куштен. Нуно чот шарленыт. Вочкым, тӱрлӧ атышӧрым шокшо вӱд дене йытыран мушмо, когартыме годым тыгыде-тыгыде лӱмегож укшым кучылтыныт.

Мӱндырчын ош шовырым чийыше гай койшо кок ладыра куэ мардеж дене мутланен. Шошым, лум шулымеке, мланде топланаш тӱҥалме годым, икшыве-влак погынен юарленыт, модыныт. Варажым шке ӱшыкшӧ дене куэ рвезе тукымым шке декше шупшын, йӱк-йӱан шоктен.

Пушенге-влак кокласе йыраҥлаште ковышта, кешыр, йошкарушмен, кияр да моло пакча саскат кушкыныт.

Эр гыч тӱҥалын кас марте сад-пакчаште мӱкш-влак чоҥештылыныт, шере мӱйым погеныт. Пелтен ырыктыше шокшо кеҥеж кечыште Г.Микай поснак эскерен шоген, у мӱкш еш лийшашым шекланен. У рамым да мӱкш ончымо моло арвер-ӱзгарымат шке кидше денак ышташ тыршен. Жапын-жапын мӱкш омартам тергыме годым ватыжат полшен.

Микаймытын сад-пакчаштышт чӱчкыдын пошкудо-влакымат ужаш лийын. Иктыже ик сомыл дене толын, весыже – весе дене. Кеч-кунамат лыжган мутланымаш шоктен. Г.Микай сад-пакча паша, мӱкшым ончымо нерген ойлен, кӱлеш ой-каҥашым пуэн. Южгунамже пошкудын пакчашкыже шкежак миен, кузе ышташ кӱлмым верыштак ончыктен коден.

Г.Микай ден ватыже тӱрлӧ вольыкым кученыт, сурт кайыкыштат лийын. Тӱрлӧ сомылым шеледен огытыл, кӧ шуктен, тудо ыштен. Кеҥежым шудо солаш лекме деч ончыч, Михаил Степанович савам сайын нӱжен ямдылен, мо кӱлешым ачален, шотыш конден. Шорвондат пашаче кидыш логалын, олыкышто кучылташ йӧршӧ лийын. Г.Микай ден ватыже яндар вургемым чиеныт, чинчылалт шогышо эр лупс дене нӧргӧ лийше шудым куштылгын соленыт. Кечеш кошкышо шудым савыраш, оварташ, удыраш йочашт-влакат полшеныт.

Кочкыш-йӱыш шотышто гын Г.Микайын ешыже моло пошкудо-влак деч кугунак ойыртемалтын огыл. Пелагея Яковлевна шукыж годым киндым шке куэштын. Телым ӱстембалне шыл шӱр, ӱяҥдыме паренге да моло чесат лийын. Кеҥежым чесым пойдараш тӱрлӧ емыж полшен.

Йоча-влак шӧр йӧре тамле чодыра снегым, эҥыжым йратен кочкыныт. Поҥго шӱарт томсык лийын. Пайрем годым сий палынак ешаралтын, тӱрлӧ мелна, когыльо, ӱян туара, малтыме торык да моло кочкышат ӱстелым чевертеныт. Сурт оза чылан пырля шинчын кочмым йӧратен.

Ешыште чийыме вургемат тыглай лийын. Г.Микай сурт коклаште тоштырак брюко, вичкыж тувыр дене кошташ йӧратен. Туныкташ але школ сомыл дене иктаж-кушко кайыме годым Михаил Степанович костюмым чиен. Телым мӱндыр корныш лекме годым ӱшанле, шокшын ырыктыше тулуп лийын. “Тудын ужашаже-влак таче кече мартеат аралалт кодыныт,”-  манеш Олег Михайлович.

Пелагея Яковлевнат чийыме вургем шотышто кычалтылын огыл. Мо кӱлешым шке кид денак урген.

Йоча-влакат суртышто ургымо вургемым чиеныт, вараракше кевытыште налаш тӱҥалыныт.

Еш паша кумыл дене илен. Ялын тӱр пӧртыштыжӧ керосин лампе тул кужу жап марте йӱлен. Михаил Степанович эрласе паша кечылан ямдылалтын, кажне урок нерген шонкален. Тудо у почеламутым, басньым возен. Пелагея Яковлевна турло кидпашам ыштен. Икшыве-влак уроклан ямдылалтыныт.

Г.Микай поро кумылан, лыжга койышан лийын. Мӧҥгыштат, школыштат нигунамат йӱкым кугемден, кычкырен ойлен огыл. Тыматле койыш-шоктыш дене ойыртемалтын. Шоҥго ен-влакын шарнымышт почеш, торжалыкым ужмыж Михаил Степанович туныктен тыге ойлен: “Э-э-э, тыге ышташ ок йӧрӧ.”

Школ вуйлатыше Михаил Степанович Герасимовын ешыже, пошкудыжо, туныктышо-влак дене келшен, татун илен. Уна-влакымат пагален, сийлен моштеныт. Пайрем годым Г.Микай ден ватыже ялысе калык дене пырля лияш тыршеныт. Кажныже уло чон кумылжым почын, эн йӧратыме мурыжым мурен. Поэт шочмо мурын сылне семжым, мотор мут аршашыжым йӧратен колыштын. Г.Микай калык коклаште кумылым савырыше ятыр мурым колын, ятыржым возен налын. Варажым нуно савыкталт лектыныт, шукылан палыме лийыныт.

Михаил Степанович Герасимовым ялыште фотограф семынат паленыт. Кӱлеш годым тудын деке толыныт, фотосӱретыш велаш йодыныт. Туныктышо вуйым шупшын огыл, еҥ кумылым шуктен, шарныктарыше поро пашам ыштен. Г.Микай ден ватыже кугу ешым йӧратеныт. Но йочашт-влакын илыш пӱрымашышт тӱрлӧ лийын. Вера  ден Ольга изинекак коленыт. Олег лӱман первый эргын индеш ияш улмыж годым шедра чер ӱмыржым кӱрлын.

Максим чулым, палаш тыршыше рвезе лийын. Ялысе школ деч вара педагогический техникумым пытарен, чолга туныктышо семын ойыртемалтын. Элнет ялысе калык самырык туныктышым пагален, кушкын толмыжлан куанен. Кугу сар жапыште Максим Михайлович Герасимов лӱддымӧ салтак лийын. Тушман дене ик неле вашпижмаште патыр рвезе салтак геройла колен. Геннадий Михайлович шке илышыжым шочмо ялже дене кылден. Йошкар-Оласе культпросветшколышто икмыняр ий тунеммеке, шӱмбел ялышкыже пӧртылын, клубышто пашам ыштен. Пошкудо-влакын паша деч вара канышышт верч азапланен. Гармонь деке шӱман лийын, устан шоктен моштен, ялысе калыкым куандарен. Варажым тӱшка озанлык пашашке чак ушнен, 61 ияш улмыж годым ӱмыржӧ курылтын. Борис Михайлович самырыкнекак техника деке шӱмаҥын, тракторист лийын. Шуко жап кресаньык пашам шуктен: мландым куралын, тырмален, ӱден. Умен шочшо шурно верч тыршен. Шке пашажым сай палыше мландын озаже шочмо мурымат пеш йӧратен, яндар йӱкшӧ дене мурен. Икмыняр мурыжо савыкталт лектын. Пашаче, йомартле рвезе эргын ӱмыржӧ кӱчык лийын, икмыняр ий ончыч илышыже кӱрылтын.

Г.Микай ден ватыжын тукымжым уныкаже-влак умбаке шуят, тӱрлӧ вере тӱрлӧ сай пашалан тунемыт, чонлан келшыше, калыклан кӱлешан сомылым шуктен толыт.

“Кайыкше кая, мурыжо кодеш,” – манеш калык. Г.Микай дене ватыже, Пелагея Яковлевна, йочаже-влак поро кумылышт, суапле пашашт дене калык чонеш волгыдо шарнымашым коденыт.

(Г.Микай. Йошкар-Ола, 1993. С. 28–33)

Иванов И.С. Басньылан тӱҥалтышым ыштен

Шочмо сылнымут памашым почаш, жапын тургымжым шижын моштышо С.Г.Чавайн, шемер калыкын кумылжым сайын палыше Н.С.Мухин дене пырля, шке шотан мурызо Герасимов-Микаят полшен.

Пашаче калык кокла гыч лекше Герасимов-Микайын илышыже оргажан, йӧсым сеҥен толшо, кӧргӧ виян айдемын корныжо лийын. Шочын тудо 1885 ий 7 октябрьыште Татарстан Республикыш пурышо, кызытсе Менделеевский районысо Элнет ялыште. Ачаж ден аваже йорлын иленыт. Ончыклык мурызо кресаньык илышым, тудын шере-кочыжым сай пален. Рвезыеҥ шке велысе оҥай калыкойпогылан шӱман лийын, чонеш логалше мурым, сылне йомакым йӧратен колыштын. Тудым шинчымашын вийже шке декыже кумылаҥден. Г.Микай 1898 ийыште ялысе тӱҥалтыш школым тунем пытарен да тыштак йоча-влакым туныкташ тӱҥалын. Утларак пален налаш, уш-акылым вияҥдаш манын, 1900 ийыште туныктышо-влакым ямдылыше  Елабугысо второклассный школыш тунемаш пура. Руш писатель-влакын эрык шӱлышан произведенийыштым лудеш, илышым кумданрак умылаш тӱҥалеш. Кум ий гыч М.С.Герасимов (Г.Микай) у вий дене, утларак ӱшанлын, шочмо школыштыжак туныкташ тӱҥалеш. Самырык туныктышо тошто илышын тӧрсыржым, осал ден торжа койышыжым ужмышудымын ончен.

Кугыжан Россий ден Японий коклаште тарваныше сар шемерын илышыжым эше чот нелемда. Чонышто кугыжан власть ваштареш шыде погына. Эрык кумыл утларак вияҥеш. Лач тыгай жапыштак Г.Микайын шӱмыштыжо шыде мут-влак шочыт. 1904 ий декабрьыште кугыжан власть ваштареш виктаралтше почеламутым воза. Тургым, неле жапыште тудо пӱтынек аралалт кодын огыл. Чон шыде дене тургыжланен возымо почеламутышто автор тошто илышын нелылыкшым, сарын шемерлан ойгым кондымыжым сӱретлен:

“Еш деч мемнам ойыркалет.
 Вара сӧйыш наҥгает.
Кола калык, эмгана...”

– ойлалтын почеламутын тӱҥалтыш корнылаштыже.

1905–1907 ийласе икымше руш революций жапыште самырык туныктышын шинчаончалтышыже кумдаҥеш, илыш умылымашыже келгемеш. “1905 ийыште тарваныше революций мыйын шинчам почо,” – ойлен поэт шкенжын “Илыш корнем” возымаштыже. Тиде туткар пагытыште ончыл шонымашан, эрык верч кучедалше тале еҥ-влак дене вашлиеш, шӱм почын мутлана. А.С.Пушкинын, М.Ю.Лермонтовын да молынат эрык шӱлыш дене шыҥдаралтше куатле сылнымутшым лудеш. И.А.Крыловын басньыже-влакын илыш вийыштым, кӱлешлыкыштым шижын налеш, чоныштыжо сылнымут сескем, шке гыч возаш шонымо кумыл вияҥеш.

Г.Микайын сылнымутшым тургым илыш шкежак шочыктен. Теве илыш йыжыҥжым рашемден, сылнымут пашашке ушнымыж нерген тудо чон почын тыге серен: “ Еҥ ончылно палыме лияш, лӱмым чапландараш шонен, сылнымут пашалан пижын омыл. Тунам туге шонен омат мошто ыле – лӱмет, чапет кӱлын огытыл, рвезе годым тугакат чапле шоненам... Рвезе шӱм шолын, чон вургыжмо ташлен лекташ тӱҥалмыла чучын. Чыла тидым мастарынжак почын моштен омыл гынат, сераш тӱҥальым.” Тыге самырык мурызо шке шӱм-чон кумылжым, шонымыжым сылнымут гоч ончыкташ тыршен.

Марий поэзийыште Герасимов-Микай С.Чавайн дене пырля илыш, айдемын ӱмыржӧ нерген шонкалыше лирикылан тӱҥалтышым ыштыше кокла гыч иктыже лийын.

Айдеме илышым нергелыше почеламут радам гыч “Ӱмыр” поснак ойыртемалтеш. Тудын рӱдӧ чока ойжо: кажне еҥ “илышым волгыдын, суаплын илен эртарышаш, чыла неле-йӧсым сеҥен лекшаш, кӧргӧ алым мушаш. Поэт айдемын чон моторлыкшо нерген шонкала, виян, яндар шум-кылан еным мокта.

“Илыш ой” почеламутышто айдемын кӱчык ӱмыржӧ вӱд ӱмбалсе пуш корно дене таҥастаралтеш. Но тудын пеш писын эртен кайыше илышыже ояр игечыште пушышто улмо гае огыл. Айдемылан кӱчык ӱмырыштыжат шуко йӧсым-нелым ужаш логалеш. Автор тале мардежан игечым, толкыналтше, мӱгырышо кугу вӱдым ончыктен. Пуш дене кайыше еҥлан моткоч йӧсӧ: чарныде шем-канде кугу толкын кыра, ончыко каяш чаракым ышта. Тыгай сӱрет гоч эрык шӱлышан мурызын икымше руш революций жап нерген туштен каласаш тыршымыжым шижына.

Марий сылнымутышто Герасимов-Микай В.Ӱпымарий дене пырля басне жанрлан тӱҥалтышым ыштен. Самырык тукым писательын басне-влакшым йӧратен лудеш.

Поэтын кажне произведенийже пӱсӧ умдан, тӱрлӧ йӧрдымӧ койышым почын ончыктышо. Автор возымыж годым пӱсӧ калыкмутым, мыскара устный ойлымашым шотыш налын. Руш баснописец И.А.Крылов дечат тунем шоген, усталыкым вияҥден толын. Шке гыч у образым, келшыше ой радамым, сылнештарыме йӧным кычалын.

Микайын басньыже-влак тӱрлӧ илыш йодышым тарватат, лончылат. Писательын сылнымут умдыжо еҥ кӱшеш илаш йӧратыше-влак ваштареш виктаралтын. Лач тыгай почкалтарыше улыт “Ӱвыра”, “Шыҥа”, “Пормо” да моло баснят. Сӱретлыме геройышт торжа, осал койыш дене ойыртемалтыт. Теве тыгаяк лӱман басне гыч пормо “изи-кугун каргаша”, шкенжым копшын куча.

“Маскаиге” басньыште гын шке верч гына азапланыше, шке илышыж нерген гына шонен илыше еҥ туштен ончыкталтеш. Тудлан гына сай лийже, моло керек. Шке кумылжым эн кӱшкӧ шында. Моло нерген шонымо чоныштыжо ялтак уке. Авторын возымыжо икте-весылан эреак поро, лыжга, полшаш ямде кумылан лияш ӱжеш. Вет айдемын чон волгыдыжо шӱм чеверлыкше моло нергенат шонымо алал кумыл гоч почылтеш. “Корак” басне шолыштмо осал койыш ваштареш виктаралтын. Тыгай еҥ чон яндарлыкшым йомдара, кидше “кужу” лияш тӱҥалеш, намысым йомдара. Йоҥылыш корныш шогалше, шолыштшо еҥын йыпше садыгак темеш, осал пашаже тӱжваке лектеш. “Водывычыраҥге” баснят йӧрдымӧ койышым когарташ полшышо. Шулдыран лиймеке, водывычыраҥге аваж деч вожылаш тӱҥалын. Микай шочмо калыкше, культуржо вияҥме верч азапланен возен.

Тыге басне жанр шочмаште да вияҥмаште Герасимов-Микайын сылнымут надырже изи огыл. Варажым тудын возымо опытшым моло-влак шотыш налыныт, тӱрлӧ ситыдымашым тӱжваке луктын, оҥай басне-шамычым сереныт. М.Казаковын, С.Вишневскийын, М.Майнын да молынат басньышт “пӱсӧ пӱян” улыт. Но тачысе сылнымутышто Микайын басне традицийже начар вияҥ толеш.

М.Герасимов-Микай кушкын толшо самырык тукымлан икмыняр йомакымат пӧлеклен. Нунын коклаште “Йомай”, “Оразман ден Алкеч” да моло йомакымат ончыкташ лиеш. Е-влакын тӱрлӧ койышыштым пален налаш полшат.

Михаил Степанович Герасимов ӱмыржӧ мучко рвезе калыкым туныктен илен. Тыматле, тыршыме кумылжо дене йоча-влакым порым, лыжга кумыланым кушташ тыршен. Нигунамат йӱкшым кугемден, кычкырен ойлен огыл, кажне икшывылан келшыше, эн сай мутым муын моштен. Школ вуйлатыше семын эреак рвезе калык верч тургыжланен, чон кумылжым, уло моштымашыжым пуэн. Татарстан Республикысе Элнет ялыште алал кумылан, поро чонан туныктышым да писательым кызытат волгыдын шарнен ойлат.

(Йоча литератур: тунемме книга. Йошкар-Ола, 1995. С. 40–46)