Йомак-влак

Марий калык йомак

Марий ойпогын ик тÿҥ ужашыже – йомак – илышыште лийын кертдымым сÿретлыше калык устный ойлымаш. Йомак-влак аллегорий йöнын полшымыж дене калыкын социальный илышыж нерген, еҥ-влак кокласе кыл нерген ойлат, порылыкым, чыным, пашам да шочмо элым йöратымашым, келшымашым чапландарат да тидын годымак осалым, шоям, йогым, икте-весе коклаште келшыдымашым шылталат.

Марий-влак калык ойпогын тиде жанржым лÿмдаш тÿрлö терминым кучылтыт: йомак, ямак, шоя, шая, нÿж. Утларакшым калык коклаште «йомак» шомак шарлен. Кокымшо «шоя» терминже лач Морко кундемыште веле кучылталтеш, а «нÿж» шомакым Киров областьысе Шурма да Уржум районлаште вашлияш лиеш.

«Йомак» термин марий йылмыште тюрк калык-влакын ойпогышт гыч пурен манын шонаш амал уло. Мутлан, пошкыррт да татар фольклорышто тиде шомак дене тушто жанрым ончыктат, а Сибирь кундемыште илыше татар-влак марий-влак семынак эше йомакымат тыге ойлат.

Йомакын калык коклаште ик тукым гыч вес тукымыш шарлен толмаштыже шке ойыртемже уло. Кугезына-влак посна шомакын юзо вийжылан ÿшаненыт. Йомакысе осал вий-влакын лÿмыштым йÿкын ойлымеке, нуно иктаж-могай эҥгекым ыштен кертыт манын шоненыт. Садлан йомак колтышо шкенжым йомак деч, тудын персонаж-влак деч йöршеш ойыраш тыршен, нуным Ю мут дене шкеж деч ойырен. Йомакын мучашыже «йомак умбак – мый тембак» тидымак ончыкта. Йомакым колтышо йомакым шке лÿмжö дене огыл, а вес еҥ лÿм дене колтен, пуйто тудо еҥ тиде йомакыште ойлалтме нерген ужын-колын. Тидлан кöра шуко йомак тыге тÿҥалын: «Ожно илен улмаш ик марий».

Йомакым идалыкын посна жапыштыже гына колтеныт: теле толмеке, кунам пундыш ÿмбак упш кÿжгыт лум возын, тунам веле кугезе йÿла почеш йомакым колташ лиеш улмаш. Шошым, мландыште лум шулен пытымек, йомакым колтымым чарненыт. Тиде йÿлам иктаж-кö, палыде, пудыртен гын, тудлан тошто мут дене тыгерак шижтареныт: «Пундыш ÿмбак лум вочмеш йомак колташ ок лий». Морко кундемысе марий-влак тиде калык мутым эше утларак рашемденыт: «Омарта ÿмбак лум вочмеш шоя шойышташ ок лий (ок йöрö), кожлаш аҥыргет». Шернур вел марий-влак тыге ойленыт: «Кеҥежым йомак колташ ок лий, сай огыл».

Йомакым идалыкын тÿрлö жапыштыже колташ ок йöрö манме чарымашын шке амалже лийын. Шукыж годым тиде марий еҥын ешыжын тазалыкше, мланде дене кылдалтше озанлык пашаже да сурт вольык тÿлымö жап дене кылдалтын. Мутлан, шошым шорык пачам ыштышаш, ушкал презылшаш годым, йомак колтымым йöршеш чарненыт: вольыклан нелылык толын кертеш манын шоненыт. Пöртыштö черле еҥ улмо годымат йомакым колташ ок лий улмаш.

Йомакым колташ да туштым тушташ эн сай жаплан Шорыуйол пайрем кас-влак шотлалтыныт. Кугыеҥ-влак веле огыл, ÿдыр-каче-влакат, посна погынен, мурен-куштымо коклаште йомакымат колташ жапым муыныт. Тематике шотышто тыште тÿҥ шотышто кайык да янлык-влак нерген йомак-влак лийыныт.

Шорыкйол эртымеке, йомак колтымашат иземын. Тетла лÿмын погынымашым ыштен огытыл, ялысе илыш адак тошто корнышкыжак возын. Южгунам гына южо иктаж пöртыштö йомакым колаш лийын, туге гынат тудо Шорыкйол годымсо оҥайлыкшым йомдарен.

Шошым, лум каяш тÿҥалмеке, марий-влакын йомак колтымым чарнымышт нунын пÿртÿс деке чак улмышт дене умылтаралтеш. Кугезына-влакын шонымышт почеш, шошым чумыр тÿня уло порылыкшо дене помыжалтеш, мланде дене кылдалтше озанлык паша тургым тÿҥалеш. Йомакым колтымо дене юзо осал шÿлышым тарваташ лиеш. Пашам ыштыме годым нуным кожгаташ ок йöрö, сурт лишкат кондыман огыл манын ойленыт.

Йомакын шарлен толмо йöнжö (бытованийже) тÿҥ шотышто марий калыкын илышыже, озанлык пашаже да йÿлаж дене кылдалтын. Шорыкйол пайрем деч посна тÿшка калыклан йомакым колтымо вер семын XIX курымышто чодырам руымо да шолым волтым годым каныме пöрт (зимовко) лийын. Шолым волташ эҥерын ий деч эртаралтмекыже тÿҥалыныт. Марий йÿла почеш шошо йомак колтымо жап лийын огыл. Туге гынат бурлак-влак кужу жапын мöҥгышт деч мÿндырнö, эреак серыште але вÿдыштö лиймышт дене, шкеныштын яра жапыштым муро да йомак дене сöрастареныт. Тыге нуно, калык йÿла традицийым пудыртен, йомак колтымо жапым кумдаҥденыт. Эше тидымат палемденыт, чодырам руышо да шолым волтышо артель-влак пеленышт лÿмын мастарын йомак ойлышо еҥым налыныт. Тудлан неле пашам ыштыктен огытыл, йомакчын тÿҥ сомылжылан каныме годым йодмо почеш тÿрлö оҥай йомакым каласкалымаш шотлалтын.

Марий йомак шуко тÿрлö сюжетлан да сюжет корнылан поян. Тиде калыкнан тÿрлö кундемлаште илымыже, пошкудо калык-влак дене вашкылже да ойыртемалтше озанлык пашам шуктен шогымыж дене кылдалтын. Мутлан, курыкмарий-влак, мланде паша деч посна, садым куштеныт, экономике да тÿвыра шотышто чуваш калык деке лишыл лийыныт. Морко вел марий-влакын озанлык илышыштышт чодыра паша кугу верым налын шоген, Озаҥ дек лишыл улмыштлан кöра татар калык культур нунын илыш-касышкышт ятыр шыҥен. Шернур марий-влак тÿҥ шотышто мланде пашам ыштен иленыт да вес калык денат (татар, чуваш) кылышт лушкыдырак лийын. Эрвелмарий-влак коклаште гын, мöҥгешла, пошкудо-влакын (татар, пошкырт, удмурт) культурышт кугу верым налын. Тидлан кöра марий калык ойпогыш нунын фольклорышт гыч шуко сюжет пурен да марий йомакым ятырлан пойдарен.

Марий йомакын ик ойыртемалтше сынжылан тудын диалог формо дене чоҥалтмыжым да тÿшка вержым мурен ойлымашым шотлыман. Тыгай ойыртем икмыняр иктешлымашым ышташ полша. Эн ондак марий йомакын утларак тошто (архаичный), писе да пÿсö сюжетан, сылне улмыжым ончыкта. Тидым моло пошкудо калыкын фольклоржо дене таҥастарымаште раш коеш. Марийын кеч-могай йомакыштыжат диалог элемент шуко уло, а южо йомакын тичмаш сюжетше йодышлан вашмут семын чоҥалтын. Ты шотышто янлык-влак нерген да илыш-йÿлам сÿретлыше йомак-влак утларак сöрал улыт.

Палемдаш кÿлеш, йомак тачат шке кÿлешлыкшым йомдарен огыл. Кызыт тушто ятыр вашталтышым ужаш лиеш: акрет годсо посна деталь, элемент-влак йомын толыт, поэтикыжат у тÿсым налын. Туге гынат, йомак шкежын поро, волгыдо, илышым умылаш туныктышо содержанийже да илаш полшышо куатше дене колыштшо еҥын, утларакшым йоча-влакын кумылыштым савыра. Садлан марий калык шке йомакше-влакым ок мондо да умбакыжат шарен толеш. Кызытсе жапыште йомак эпосын шарлен толмо йöнжö кумдаҥын, у формым налын. Йомак-влак книга, журнал, газет, радио, телевидений гоч шарлат, посна, шуко тиражан книга дене марла веле огыл, тыгак руш да моло калык йылмылашкат кусаралт лектыт.

Йомак-влак образ, сюжет, чоҥалтме шот дене тÿрлö улыт. Нуным тыгай тÿшкалан шелаш лиеш:

• янлык, вольык, кайык (животный) тÿня нерген;

• юзо (волшебный) йомак;

• илыш-йÿла йомак (еш да мер илыш але социально-бытовой).

Янлык нерген йомак эн тошто улеш. Тушто марийын йÿлаже, сонарзе илышыже, янлык культ, икманаш, пÿртÿс дене кылже, тудым аклымыже койын шога. Садлан шке жапыштыже тудын тÿҥ задачыжлан илыш опытым да пÿртÿс илыш нерген погымо шинчымашым тукым гыч тукымыш шарымаш шотлалтын. Ондак чодырасе янлык, кайык, кол нерген кÿчык, проста ойлымаш-влак шочыныт. Илен толын художественный мышлений вияҥме дене нуно йомакыш савырненыт. Тыгай йомаклаште тÿрлö янлык: маска, пире, рывыж, мераҥ, шоҥшо; кайыквусо: лудо, комбо, йÿксö, вараш, пöрткайык тÿҥ образ улыт. Нунын илышышт да койышышт гоч еҥ-влакын илышышт ончыкталтеш. Арам огыл янлык, вольык айдеме семын ила, ойла, койышлана.

Юзо йомак моло йомак тÿшка деч шке чоҥалтмыж дене ойыртемалтеш. Юзо йомакыште тÿҥалтыш, покшел да мучаш формул-влак улыт.

Тÿҥалтыш формулышто герой-влак нерген увертаралтеш. Мутлан, «Иленыт улмаш куваж ден кугызаже» але «Ожно иленыт ик кугыза ден куваже».

Покшел формул марий йомакыште чылт марла йоҥга: «кочкыт-йÿыт, малаш возыт; эр лиеш – мален кынелыт, кочкыт-йÿыт». Тыгодым марий йомакыште руш йомак гыч пурышо формулат вашлиялтеш: «шуко-шагал кая…» (таҥ. «долго ли, коротко ли идет…»).

Мучаш формул: йомак – умбак, мый – тембак. Юзо йомаклаште марий калыкын тÿня да илыш нерген акрет годсо умылымашыжым вашлийына, поро, волгыдо вий дене шем, осал вийын ваштарешла шогымыштым ужына.

Илыш-йÿла дене кылдалтше йомак-влак моло дене таҥастарымаште варарак шочыныт. Нуно шочмо калыкнан илыш-касышыжым – еш кокласе вашкылым, посна айдеме ден мер кокласе кылым, озанлык пашан тÿрлö шöрынжым, еш илышыште ÿдырамашын пöръеҥ дене тöр огыл улмыжым, посна еҥын ситыдымашыжым, йöрдымö койышыжым – почын ончыктат да чыла тиде уто-ситым, воштылын, тöрлаш ÿжыт. Тыгай йомак-влакын негызыштышт – кажне кечын лийын шогышо событий-влак. Тыште юзо да шонен лукмо образ-влак уке улыт, илыш гыч налме герой-влак сÿретлалтыт.

Шуко йомак сатир сынан. Тушто йолагай, ораде, чоя, ондален пояш тыршыше да моло йöрдымö койышан еҥ-влакым калык воштылын ойла.

Илыш-йÿла йомак чоҥалтме шотышто – проста, повествований кутырымо йылме дене вÿдалтеш. Сюжет утларакшым ик эпизод гыч шога, действий писын эрта, уэш-пачаш каласалтше сÿрет шагал годым вашлиялтеш, событий-влак койдарчык сынан, шотлан толдымо (нелепый), воштылтышым лукшо улыт. Йомакысе положительный герой чыла нелылыкым шке мастарлыкшылан, чулымлыкшылан, пÿсö да чоя уш-акылан улмыжлан кöра сеҥен лектеш.