Галютин, Юрий Иванович

Юрий Иванович Галютин
Юрий Иванович Галютин
	Юрий Галютин-Ялзак, Юрий Галютин
Шочмаш дене лӱм	Юрий Иванович Галютин
Шочын	1940 ий 1 ага (84 ий)
Шочмо вер	Марий АССР, Морко кундем, Усола ял
Колен	2021 ий 6 Идым (81 ий)
Колымо вер	Йошкар-Ола, Россий;
Эл	Совет Социализм Республик-влак Ушем; Россий;
Тыршымаш алан	серызе, прозаик, почеламутчо, журналист, редактор
Чап пӧлек да премий	Марий Эл Республикын Калык серызыже (2010), М.А. Кастрен Обществе премий (2005), Марий Эл Республикын Кугыжаныш Погынын Чапкагазше

Юрий Галютин-Ялзак, Юрий Галютин (Юрий Иванович Галютин) (1940 ага 1, Марий АССР, Морко кундем, Усола ял) – марий серызе, почеламутчо, драматург, журналист, СССР Журналист-влак ушемын йыжъеҥже, СССР Серызе-влак ушемын йыжъеҥже (1990), Марий Эл Республикын Калык серызыже (2010), М.А. Кастрен Обществе премийын лауреатше (2005).

Илыш корныжо

Йоча да тунемме жап

Юрий Галютин 1940 ийыште ага тылзын 1 кечыштыже Морко район Усола ялыште кресаньык ешеш шочын.

Ачаже, Каля Йыван, пашам йӧратыше айдеме лийын. Чодыраште бригадым вуйлатен. Колхозыштат тыршен. Сар деч ончыч советско-польский границыште служитлен. Но тудо ачажым ужын огыл, сарыште колен. Аваже, Кушакова Ольга Сергеевна, Зеленогорск гычын, школышто туныктышылан пашам ыштен. Ешыште шинчымашын, книган юзо вийжым акленыт. Ю. Галютин Арын кыдалаш школым тунем пытарен.

Школ тунемме жапыштак возаш тӱҥалын. Арын школышто «Рвезе вий» сылнымут кружокыш коштын. Визымше классыште тунеммыж годым икымше почеламутшым район газетыште савыктеныт.

1958 ийыште Н.К. Крупская лӱмеш Марпединтститутышко тунемаш пурен. 1960–1963-шо ийлаште Совет армийыште служитлен.

Пашам ыштыме жап

Службо деч вара Горький олаште МВД школышто тунемын, вараже Марий Элыште оперуполномоченныйлан уголовный розыскышто пашам ыштен. Тыгак электромонтер лийын.

Район газетыште ыштен.

1972 ийыште заочно университетым тунем пытарен. Умбакысе илыш корныжо марий печать дене кылдалтеш.

Ю. Галютин Мари-Турекыште лекше «Знамя» газет, варажым «Марий коммуна» газет редакцийлаште пашам ышта. Тиддеч вара Марий книга савыктышышке толеш. Тушто лу ий наре жапыште младший редактор гыч тӱҥ редактор марте кушкеш. «Пачемыш» журналыштат ыштен шуктен.Умбакыже шуко ий «Марий Эл» газет отделым вуйлатен. Кызыт «Ончыко» журнал редакцийыште пашам ышта.

Оҥай факт-влак

Юрий Ивановичын ачаже Калю Йыван лийын. Калю – чын марий лӱм. Жапын «к» буква «г» букваш савырнен. Тыгеак лектын Галю Йыван. «Галюта» – старославян шомак, тиде «кугу» манмым ончыкта. Армийыште служитлымыж годым, Украиныште, «Правда» газетым лудын, палыме фамилийым ужын: Галютина Тихвон гыч. Да вара серышым возен колтен, мыйын ачамын фамилийжым ок нумал дыр? Ачаже сарыште йомын, да тунам тӱрлым ойленыт, южо мӧҥгеш пőртылын огытыл да ешым погеныт. Тидлан Юрий Галютин ӱшанен огыл. Аважат каласен, ачаже тыге ыштен огеш керт. Но серышым возен колтен. Вашмут толын: Брянскыште Галютина уло, ожно партизанке лийын. Писатель ынде пала, Российыште кум Галютин еш уло.

Сылнымут корныжо

Ю. Галютинын творчествыже шуко жанран.

Икымше книгаже – почеламут сборник «Ит őпкеле» – 1969 ийыште лектын.

Лирике геройын мер шӱлышыжő «Йӧратем» тӱҥалтыш почеламутышто почылтеш.

Мый тиде мутыш пыштем уло шӱм-кылым,

Эн шерге аклан тӱняште шотлен.
Илышын корныж дек ончыко ошкылмым
Тиде мут ден эн ончыч кылдем.
Мый йӧратем шке элемым чеверлыкшым,
У ӱжара дек волгалтше мландем.
Вийже, чолгалыкше витыш вӱршерышке,

Шӱмыштӧ муро-влак шочыт санден.

«Родина» вес мурсаскаште лирический геройынн шочмо мландым, пӱртӱсым алал кумылын йӧратымашыж нерген ойлалтеш. Шӱмбел вел муро кумылым шочыкта, чон шижмашым порсынла.

Аваемын тамле шӧр ден витыш дыр

Вӱрышкем пӱртӱсын чевержат.
Шочмекет мемнан ден,
Морко велыште,

Мурызо лийде, чытет ужат.

Писательын «Йылме» почеламутшат келге шонымаш дене шыҥдаралтын. Тӱрлӧ еҥын кутырымо ойыртемжым, кумыл сынжым почын пуымо. Автор шижтара: мутланыме йылме яндар, поро, кумылым савырыше лийшаш, чон яндарлыкым почын пуышаш, волгыдо кумылым ешарышаш.

Ю. Галютин пӱсӧ умдан мыскараланат кумыллан, тудын кӱлешлыкшым кӱкшын акла. Теве Д. Орайын «Осып Ваня» ойлымашыжым шотыш налын, поэт «Кагаз тарзе» почеламутым возен. Автор илышыште вашлиялтше ситыдымашым тӱжваке луктеш. Сӱретлыме герой йӱштӧ шӱман, кугешныше койышан. Еҥ-влакын йодын толмо кумылыштым вашке ок шукто, тӱрлӧ чаракым, кӱлдымő амалым гына кычалеш. Ялт келшыдымын, покшым гае йӱштӧ кумыл дене гына вашешта:

Оласе контор гыч конторыш куржталмым

Кагазлан кумалмым шудал шинчем.
Мийышым бухгалтер дек.
Ик кагаз лаштыкым,
Пий йылме кугытым, кӱлеш налаш.
Ужо да мыйым, кычалаш пиже шылтыкым:
«Кузе? Иканаште? Ок лий пуаш!...»
Вара пыкшерак, шотым муын ойлен:

«Справке кӱлеш манын, справкым кондо»

Ю. Галютин пӱртӱс лирикыштат шкенжын келшыше мутшым, ойыртемалтше сылнымут чияжым муаш тыршен. Теве «Шошо» почеламутышто куандарыше жапын тӱсшым палемдыме:

Чийыш мланде шонанпыл шергашым
Калыкын шинчаже ончылан.
Агрономла вискалат у кашым

Мланде тӱсым налше шырчык-влак.

Тыге, самырык мурызо «Ит ӧпкеле» поэзий книгажым марий сылнымут кавашке луктын колтен, ончыкылык шулдыржо нерген утларак шонаш тӱҥалын. Ончыкылык писатель шинчымашан тошкалтыш семын уш-акылжым эре вияҥден, шарен толын. Ю. Галютинлан мурызо семын кушкашыже утларак йӧн лектын. Тудо лӱмлő писатель-влак дене вашлиеш, возымо усталык нерген ойыштым колыштеш, шотыш налеш. Самырык поэт-влак денат кылым куча. Сылнымутлан шӱман студентлан В. Колумбын, А. Степановын возымышт утларак келша. Писательын илышым шымлыме кумылжо вияҥеш, икмыняр почеламут аршашыже шочеш.

1973 ийыште мурсаскажым чумырен, автор «Ӱмыр пасушто» у сборникшым самырык лудшылан пӧлекла.

Ю. Галютин шке вийжым басньым возымаштат терген. Теве «Урем чап» басньыште кугешнаш йőратыше еҥым ончыктен.

1979 ийыште «Порсын солык» поэме ден почеламут-влак сборникше у сылнымут йыжыҥыш куснымыжым ончыкта. Автор илыш кумданрак авалтен ончыкташ тырша. Сӱретлыме геройжо-влакын вияҥын толмыштым, илыш чынлан ӱшанле улмыштым иктешлыме.

«Олмасолан почтальонкыжо» ойлымаш-влак сборникышто (1976 ий) Ю. Галютин шкенжым оҥай прозаик семын ончыктен. Тиде сборникеш савыкталтше мыскаражат оҥай, лудаш кумылым савырыше. Автор возымыж годым калык ойлымашымат шотыш налын, кызытсе илыш дене моштен кылден.

Ю. Галютинын мыскара ойлымашыже-влак возымо сынышт денат ойыртемалтыт. Автор калык кутырымо йылмым моштен кучылтеш, кажне сӱретлыме геройын мутланыме ойыртемжым почын пуа.

Писательын творчествыштыже кугу событий семын почеламут дене возымо «Авамланде» роман-диалог (1981–1983) лекмым шотлаш лиеш. Романыште илыш чын верч чолган кучедалше журналист Иван Чернов ончыкталтын. Тудын шӱм-чон яндарлыкше, ял илышым кумдан да келгын палымыже рашемдалтын. Журналист кундемысе илышым сайын пален, еҥ-влакын чон моторлыкшым ужын моштен.

Ю. Галютинын 1990-шо ийласе творчествыже актуальный проблеме-влакым нӧлталме дене ойыртемалтеш.

1990 ий гыч 2000 ий марте ятыр возымыжо «Марий коммуна» (вараже «Марий Эл»), «Кугарня» газетлаште, «Ончыко» журналыште печатлалтын. 1980-ше Ты пагытыште писательын 4 повестьше, 3 романже да ятыр ойлымашыже лектеденыт. Жанр ойыртемышт дене тиде конъюнктур, криминал ойлымаш-влак, приключенческий повесть да т.м. улыт.

Тиде жапысе творчествыжын тӱҥ палыже – айдемын да тудын дене кылдалтше событийын амалжым почмаш. Мутлан, криминал йыжыҥым ончалына. 1980-ше ийлаште писатель преступник-влак нерген куштылгын, мыскара тӱсым пуэн серен, йоҥылыш корныш тошкалше еҥ-влак эше тőрланат манын, ӱшаным коден. 90-ше ийлаште гын Галютин ты темыш келгын пура, кажне сюжетшым кумдан почеш, шпана илышым шымла, лудшо-влакымат шонаш тарата. Геройжо-влак тыглай изирак вор, хулиган, юандит огытыл, а пеҥгыде, шучко тӱшка, илышыште чоткыдын лакемше мафий. Лач тидын нергенак автор «Санта-Барбара», «Пожар», «Ашык», «Сажидэ» криминал ойлымашлаште каласкала.

«Сажидэ» (Шем еҥга) повестьын героиняжын, Сажидэн, сценыште чаплын куштымо талантше кӱшеш Озаҥысе, а вараже Москосо мафий шкаланже оксам ыштынеже улмаш, сандене самырык ӱдырамашын илышыжым тамыкыш савыра. Но преступник-влакат шке коклаштышт огыт келше.

«Пожар» ойлымашын сюжетше почеш, Элнет кундемыште йӱлышӧ дачыште пуштмо еҥын капшым мумек, сследствий Озаҥ олаште йолчиемым ыштыме «Мук» фирмым озашт деке миен лектеш. Пуштмо еҥ, Перминханов Николят Васильханович, «Мукым» тӱҥ озаже, шкежат преступник улмаш, но чоярак да шакше. Оксажын кугу ужашыжым шке кӱсенешыже шолып пыштымыжым шижын, тудым йолташыже-влак пуштыт.

Писатель оласе калык, интеллигенций нерген йомаклымыж годым ял илышымат сӱретлаш ок мондо. Возымыжо тӱҥ шотышто еш проблемым тарвата, мутлан, икте-весым пагалыдымаш, икшыве-влак ача-аваштым мондат монь. Галютин шкет ӱдырамаш илышыжымат ӧрдежеш ок кодо. Ялыште тудлан путырак йӧсӧ. Неле пашам, пошкудо-влакын тӱрлӧ семын игылтмыштым «Йӱд пире» ойлымашын героиньыжлан чыташ перна

Палемдаш кӱлеш, Юрий Галютинын 1990-ше ийласе прозыжо утларак келге шонкалымашан, шӱлыкан улмыж дене ойыртемалтеш. Тыште, очыни, писательын илыш опытшо изи огыл рольым модын.

Авторын шуко ойлымашыже автобиографий шӱлышан. Тудо шке илышыжым икмыняр татшым мут лончышкыжо пыштен. Мутлан, Ю. Галютинын ватыже Угарман кундем гыч. Тидын нерген «Шолагай йőратымаш», «Шӧртньӧ ырес» произведенийлаште сӱретлен. Нине ойлымашын геройышт- пушкыдо кумылан марий, туманлаш йӧратыше, чылаштым кидыште кучышотоньыкувамда мутшым колыштшо ӱдыржӧ, геройын ватыже.

Ю. Галютинын прозыштыжо посна тӱткылыкым сарзе «пасу» налын шога. Тымарте марий писатель кашак сар темым нőлталмыже годым эн ончыч тушманын шучкылыкшым, Россий калыкын шке элжым аралымаште пытарлыкшым, ончыкташ тыршен гын, Юрий Иванович тымарте тарватыдыме йодышым нӧлталын. Ты шотышто поснак «Штрафник» повестьым ончыктыман. Писатель шкежат серен: «Эртыше Кугу Отечественный война нерген але марте тӱкален ончыкташ лийдыме чыным возаш тӱҥалыныт. Марий сылнымутшат тиде лекташ тӱҥалнеже, очыни. Ме шуко лудынна штрафной манме подразделений нерген, тушто могай еҥ-влакым чумырымо улмаш да кузе нуно шкеныштым ончыктеныт».

Тылыште тыршыше-влак нерген писатель «Сӱремсолаште чатлама» повестьыштыже воза. Лудшо-влакын шинча ончылнышт йӱштӧ телым чодыраште пурысым руымаш, ялыште, колхоз пашаште шогылтмаш сӱретлалтыт.

2008 ийыште «Георгий Пушкин» роман савыкталтын. Тудын шке сынже уло, тудо шарнымаш шотан. Романыште кодшо курымысо марий ялын илышыжым, йӱлажым, тӱрлӧ пайремын ойыртемжым ончыктымо. Калык муро поянлыкымат шотыш налме. Ю. Галютин Г.М. Пушкинын илышыжым тӱрлӧ жапшым, шуаралтын, уэмын, у койыш дене пойдаралтын толмыжым сӱретлен.

2010 ийыште писатель «Мариэст» романым савыктен. 1941–1945 ийласе сар жапыште эстон калыкын эргыж ден ӱдыржő-влакын Марий мландыште порылыкым да полышым шижмышт нерген возен.

Ю. Галютин пьесымат возен. Кокытшо («Йорга Йоргий», «Ший сӱан») сценыште шындалтыныт.

Юрий Иванович кусарыме пашаж денат марий литературышто суапым ыштен шога. Тудо тӱрлӧ калыкын писательже-влакын возымыштым марлаҥдаш тырша. Теве Д. Байронын кумдан палыме «Дон-Жуан» поэмыжым, В. Фёдоровын «Женитьба Дон-Жуана» кугу поэмыжым марлаш кусарен.

Тӱҥ произведенийже-влак

Ит ӧпкеле: почеламут-влак [Не упрекай: стихи]. Йошкар-Ола, 1969. 48 с.
Слезуана: йомак-поэма // Ончыко. 1972. С. 59–61.
Ӱмыр пасушто: почеламут влак [На поле жизни: стихи]. Йошкар-Ола, 1973. 80 с.
Олмасолан почтальонкыжо: ойлымаш-влак [Почтальонка Олмасолы: рассказы]. Йошкар-Ола, 1976. 128 с.
Порсын солык: поэма ден почеламут-влак [Алый платок: поэма и стихи]. 1979. 128 с.
Авамланде: роман [Земля-кормилица]. Кн. 1. Йошкар-Ола, 1981. 176 с. Кн. 2. 1983. 167 с.
Мужыр куэ: ойлымаш-влак [Березы: рассказы]. Йошкар-Ола, 1986. 256 с.

Моло вере савыкталтше произведенийже-влак

Мокмыр: почеламут // Колхозная правда. 1966. 8 янв.
Авамлан: почеламут // Ямде лий. 1969. 5 июль.
Почеламут-влак // Ончыко. 1979. № 8. С. 35–38.
Рӱдӧ уремыште: поэме // Эрвий. 1984. С. 4–22.
Шыде пар: почеламут // Марий коммуна. 1988. 25 окт.
Бомж: почеламут // Марий Эл. 1998. 12 нояб.
Бекеша, Кеша да ша: мыскара ойлымаш // Марий коммуна. 1988. 24 июль.
Шымлу шым шижмаш. Йӧратымаш ден ужмышудымаш нерген; эссе // Саман. 1991. № 4. С. 82-105.
Ашык: ойлымаш // Марий Эл. 1994. 24, 27 сент.
Штрафник // Марий Эл. 1994. 25, 26, 27, 27, 28, 29 окт.
Илен моштыман шол: ойлымаш // Марий Эл. 1995. 28, 31 янв.
Шийын-шöртньын йылгыжше салтак – Олорын веҥымарийже… Ойлымаш // Кугарня. 1996. 28 июнь.
Арын школ, вуем савем: почеламут // Марий Эл. 1997. 9 янв.
Пимын Семон тулар: ойлымаш // Кугарня. 2003. 21 нояб.
Какшан вальс: фарс // Ончыко. 2004. № 4. С. 114–157.
Армийлан куштышыч, тау, Авай: очерк // Марий Эл. 2004. 25-27 май; 1-3 июнь.
Шорыкйол кастене: комедий // Ончыко. 2005. № 4. С. 58–109.
Модыш гыч лодыш: драме // Ончыко. 2007. № 5. С. 116–170.
Ипат-Копат: роман // Ончыко. 2010. № 4. С. 30–105.
Вынер кырымаште: поэме // Морко мланде. 2010. 19 февр. С. 6.
Шулдырдымо талант: ойлымаш // Морко мланде. 2010. 12 март. С. 6.

Ю. Галютин-Ялзакын кусарыме произведенийже-влак

Руш йылме гыч кусарыме пашаже

Пирогов Герман. Почеламут аршаш // Ончыко. 1994. № 7. С. 77–80.
Березин М. Мый Россий улам; Уштена тендам ме // Марий Эл.- 1997.- 24 май.
Репин Н. Экстрасенсын титакше: повесть // Марий Эл. 1998. 11–18 апр.
Чуковский К. Мойдодыр // Марий Эл. 2004. 1 май.
Байрон Д. Дон-Жуан: эпическая поэма. Песнь вторая // Ончыко. 2007. № 12. С. 165–181.
Калинкин Г. Ош тулпуш гай койын… Ший шомакше Юлын уло; Юл балладе: почеламут-влак // Ончыко. 2007. № 8. С. 74–75.
Фёдоров В. Дон-Жуанын сӱанже: поэме гыч ужаш // Кугарня. 2008. 28 нояб., 5 дек.

Финн йылме гыч кусарыме пашаже

Сумманен Т. Лӱмет – чон эҥертыш: почеламут // Родо-тукым улына. Йошкар-Ола, 1996. С. 195.

Руш йылмыш кусарыме произведенийже-влак

Салам; Гроза: стихи / пер. В. Лякишева // Дружба. Йошкар-Ола, 1977. С. 172–173.
Ода теще: стихи / пер. И. Законова // Юмор мари. Йошкар-Ола, 1979. С. 287–290.
Дело – табак: отрывок из романа в стихах «Земля-кормилица» // Пачемыш. 1980. № 7. С. 8.
Стихи / пер. Н. Беляевой // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1984. С. 312–320.
Кузнецы: стихи / пер. Н. Репина // Мар. правда.1985. 2 май.
Маме: стихи // Мар. правда. 1987. 16 сент.
Где моя Пампалче? тихи // Мар. правда. 1988. 30 дек.
После спектакля: стихи / пер. В. Панова // Братство песенных сердец. Йошкар-Ола, 1990. С. 90–91.
Салика: стихи / пер. В. Панова // Знамя. 1990. 1 сент.
После спектакля / пер. В. Панова // Братство песенных сердец: стихи. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во. 1990. С. 90-91.

Театр постановко-влак

Йорга Йорги [Ухажер: комедия]. Нар. театр ДК им. XXX-летия Победы, 1987.
Ший сӱан [Серебряная свадьба: комедия]. Нар. театр ДК им. XXX-летия Победы, 1989.

Илышыже да творчествыже нерген литератур

Ведерникова В., Яковлева Г. Порылык, яндарлык деке ӱжеш: Ю. Галютинын 90-ше ийласе прозыжо // Ончыко. 2005. № 8. С. 185–191.
Иванов И. Чытамсыр чонан мутмастар. Марий элын калык писательже Ю. Галютинлан – 75 ий // Ончыко. 2015. № 4. С. 101–106.
Куликов В. Ӱмыр пасуш лекмеш… // Марий коммуна. 1973. 10 февр.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 84.
Михайлов Г. Юрий Галютин – сегодня литератор, до рождения был… моряком // Морко: замечательные люди удивительного края края: сб. док. очерков. Йошкар-Ола, 2002. С. 185–190.
Писатели Республики Марий Эл: автобиблиогр. сборник. Йошкар-Ола, 2004. С. 18–19.
Шуко шӧрынан мурызо: Писатель Галютинлан – 70 ий // Ончыко. 2010. № 4. С. 29.
Юрий Галютин-Ялзак // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник / сост. А. Васинкин, В. Абукаев и др. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 166–168.

Чап

Марий Эл Республикын Калык серызыже (2010).
М.А. Кастрен Обществе премий (2005).
Марий Эл Республикын Кугыжаныш Погынын Чапкагазше.

Кылвер-влак

Негыз

Писатели Марий Эл. Библиографический справочник. Йошкар-Ола, Марийское книжное издательство, 2008.
Юрий Галютин-Ялзак // Писатели Марий Эл: биобиблиогр. справочник / сост. А. Васинкин, В. Абукаев и др. Йошкар-Ола: Мар. кн. изд-во, 2008. С. 166–168.
Шуко шӧрынан мурызо: Писатель Галютинлан – 70 ий // Ончыко. 2010. № 4. С. 29.
Иванов И. Чытамсыр чонан мутмастар. Марий элын калык писательже Ю. Галютинлан – 75 ий // Ончыко. 2015. № 4. С. 101–106.
Ведерникова В., Яковлева Г. Порылык, яндарлык деке ӱжеш: Ю. Галютинын 90-ше ийласе прозыжо // Ончыко. 2005. № 8. С. 185–191.