Байгузин, Юрий Владимирович

Юрий Владимирович Байгузин
Юрий Владимирович Байгузин
	Юрий Байгуза
Шочын	1959 ий 7 идым
Шочмо вер	Башкир АССР, Мишкан кундем, Тӧргымтӱр ял
Колен	2004 ий 28 вӱдшор (44 ий)
Колымо вер	Марий Эл, Маскасола кундем, Сенькан ял

Юрий Байгуза (Юрий Владимирович Байгузин) (1959 идым 7, Башкир АССР, Мишкан кундем, Тӧргымтӱр ял —28 вӱдшор 2004, Марий Эл, Маскасола кундем, Сенькан ял) — марий серызе, почеламутчо, кусарыше, драматург, Россий Серызе-влак ушемын йыжъенже (1998).

Илыш корно[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Юрий Байгуза 1977 ийыште Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пурен, тунамак марий калык йомак-влакым руш йылмыш кусарен.

1978 ийыште Москосо М. Горький лӱмеш Литуратур институтыш кусарыше-влакым ямдылыме группыш куснен, Россий Серызе-влак ушемын стипендиатше лийын.

Вара комсомол обкомышто библиотекарьлан пашам ыштен.

1984 ий январьыште «Ямде лий» газет редакцийыште тыршен. Тушечак тудым Совет Армий радамыш налыныт. 1984–1986 ийлаште армийыште служитлен. Армий деч вара угыч тошто паша верышке пӧртылеш.

1991 ий гыч «Кугарня» газет редакцийын ответственный секретарьже.

1992 ийыште тудо шке пӱрымашыжым М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театр дене кылда, режиссерын полышкалышыже лиеш.

1998 ий гыч Россий Серызе-влак ушемын йыжъенже.

Юрий Байгузан ӱмыржӧ моткоч эр кӱрылтын. Тудым Маскасола кундемысе Сенькан ял шӱгареш тойымо.

Сылнымут корно[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Возаш школышто тунеммыж годым тӱҥалын. Икымше почеламутшо да статьяже-влак «Ямде лий» да «Ленинец» газетлаште савыкталтыныт. Тыгак 1986 ийыште «Ончыко» журналыште кок почеламутшо савыкталтын:

Эр
Пундашдыме канде кава
Ужатыш ший тылзым умбак.
Чевер оҥан ош пыл шава
Куаным Пӱнчер ял ӱмбак.
Тора гыч, чылам чонаҥден,
Тӱням саламла ӱжара.
Эр кече тойлалме чаҥ ден
Пиалым пашаште сӧра.
Тарваныш лыжга лай мардеж:
У ныжыл сем лекте шыман.
Да Тӧргым вӱд тыйын лӱмеш,
Чӱчкалын, тавалтыш чолган.

Кас
Тӱрлен мотор тӱрым
Кундем урвалтеш,
Заҥгар кава тӱрыш
Кас кече иеш:
Шарен шулдырлажым
Ӱда ший йолвам,
Йочан кок шинчажым
Урга омылан.

Тыгак Юрий Байгузан «Тый от тол тетла мемнан кундемыш…» почеламутшо «Ончыко» журналыште 1987 ийыште савыкталтын.

Тый от тол тетла мемнан кундемыш…
Тый от тол тетла мемнан кундемыш,
Ял воктене от уж садымат.
Эх, мемнан-влак, сай айдемым
Родылак шарнат да сагынат.
Толынат тора гыч Коклалоҥгыш.
Койышет келшен гын я чонет,
Калык, жапын лончым тутыш лоҥын,
Вашлийнеже угыч тый денет.
Юэо ямде, лектын Тӧргым серыш,
Пушыш шинчын, толкын вач ияш.
Южо Сарманай ӱмбалне эрым
Ямде тул воктене вашляш…
Тый гает чылт ер воктене ото:
Шӱлыкан, йомартле,кумылзо;
Кундемем ӱмбалне тыйын сото,
Морко вел пӱртусын мурызо.
Тый от тол тетла мемнан кундемыш,
Ял воктене от уж садымат.
А мемнан-влак поро, сай айдемым
Родылак шарнат да сагынат.

Марий кугыжаныш университетыште да Литератур институтышто тунеммыж годым почеламут-влакым возкален да калык йомак-влакым руш йылмыш кусарен.

Тудын икымше эн кӱлешан произведенийже – «Эмукан памаш» – 1990 ийыште «Саман» альманахыште савыкталтын.

Тудын возымо пьесыже-влак: «Порсын лӱҥгалтыш» (1992), «Поргем ӱмбалне ӱжара» (1998), «Окса тул» (1999, В. Пектеев дене пырля сереныт), «Кресӱдыр» (2000) да «Шӧртньӧ лудо» (2002, В. Пектеев дене пырля).

Шуко пьесыже М. Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драме театрын сценыштыже ончыкталтын.

Тугак Ю. Байгуза марий йылмыш ятыр пьесым кусарен. Тудын произведенийже-влак келге философий шӱлышан, калык ойпого негызеш чоҥымо улыт.

Тӱҥ произведенийже-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Эр. Кас: почеламут-влак // Ончыко. 1986. № 3. С. 58.
Тый от тол тетла мемнан кундемыш... Почеламут // Ончыко. 1987. № 2. С. 72.
Чинче падыраш: ойлымаш // Ямде лий. 1987
Чинче падыраш: ойлымаш // Эрвий. Шочмо кече. Йошкар-Ола, 1988. С. 42-45.
Эмукан памаш: повесть // Саман. 1990. № 3. С. 22–55.
Порсын лÿҥталтыш: драме // Ончыко. 1993. № 6. С. 91–129.
Порсын лÿҥталтыш: драме // Кызытсе марий литератур: 11 кл. хрестоматий / Р.А. Кудрявцева ямдылен. Йошкар-Ола, 1995. С. 180–213.
Поргем ÿмбалне ÿжара: пьесе // Ончыко. 1999. № 6. С. 90–124.
Кресÿдыр: шулыкан койдарчык // Ончыко. 2001. № 1. С. 116—154.
Шöртньö лудо: койдарчык / Ю. Байгуза, В. Пектеев // Ончыко. 2002. № 5. С. 90–145; Марий Эл. 2001. 22-25, 27 нояб.
Таче – шочмо кече: психологический драме // Ончыко. 2002. № 10. С. 150-172.
Шнуй пызле: пьесе // Ончыко. 2003. № 11. С. 78—90.

Театр постановкыжо-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Порсын лӱҥгалтыш: драме (Марий театр) 1992, 1999.
Окса тул: калык комедий (С. Чавайнын произведенийже почеш) / автор-влак: Ю. Байгуза, В. Пектеев (Марий театр) 1994, 1999.
Поргем ӱмбалне ӱжара (Марий театр) 1998.
Кресӱдыр: шӱлыкан комедий (Марий театр) 2000, 2017
Шӧртньӧ лудо: комедий / автор-влак: Ю. Юайгуза, В. Пектеев (Марий театр) 2002.

Илышыже да творчествыже нерген литератур[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Андреев И. Ончыклыкна — шкенан кидыштак // Ончыко. 2004. № З. С. 87-88.
Бояринова Г. Проблема характера в современной марийской драматургии. Йошкар-Ола, 2005. С. 109–110.
Бояринова Г. Художественные особенности драмы Ю. Байгузы «Шелковые качели» // Актуальные проблемы межкультурных и межъязыковых контактов // II Грузовские чтения. Йошкар-Ола, 2007. С. 77–81.
Бояринова Г. Поэтика драмы Ю. Багйузы «Сегодня – день рождения» // Языковые контакты Поволжья. Языки, литература и культура народов полиэтнического Урало-Повольжья. Йошкар-Ола, 2011. С. 321–324.
Бояринова Г.Н. Художественное оформление драматургии Ю. Байгузы // Финно–угорский мир. 2013. № 1. С. 28-32. (руш)
Бояринова Г. Марий сылнымутышто у форман, у содержаниян драме // Ончыко. 2008. С. 179–187.
Бояринова Г. Ю. Байгузан «Таче – шочмо кече» психологический драмыже // Марийская филология. Йошкар-Ола, 2012. Вып. 8. С. 24–30.
Бояринова Г. Вклад Ю. Байгузы в марийскую драматургию // Вестник МарГУ. 2016. 3(23). С. 55–59. (руш)
Васинкин А. Чонжо калык верч азапланен // Ончыко. 2006. № 5. С. 174–181; № 6. С. 90–108.
Горохова А. Порсын лӱҥгалтыш волгыдо шӱлышым шындара // Марий Эл. 2007. 18 авг.
Йолташ дене чеверласыме мут // Марий Эл. 2004. 30 апр; Кугарня. 2004. 30 апр.
МБЭ. Йошкар-Ола, 2007. С. 39.
Талантливому драматургу было бы пятьдесят // Дружба. 2009. № 98.
Тимиркаев А. «Чоныштем пьесе гына атыланен шочеш…» // Ончыко. 2001. №1. С. 114–115.
«Тый от тол тетла мемнан кундемыш, ял воктене от уж садымат» // Кугарня. 2014. 9 май. С. 10.

Шарнымаш[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Юрий Байгуза нерген тукым акаже Галина Кучукаевна Сайпашева:

Ешыште кум икшыве лийыныт: Юра, Юля, Эдик. Лариса кызыт Йошкар-Ола воктене Сеньканыште ешыж дене ила, шочмо аважымат пеленже налын Эдик М. Шкетан лӱмеш театрыште декораторлан тырша.

Байгуза кочашт Ӱпысӧ церковно-приходской школым тунем лектын, школышто ыштен. Тудо Кугу Ачамланде сареш йомын, пеш ушан лийын. Юран ачаже, Володя, колхоз гаражым вуйлатен. Аваже почтальонкылан ыштен. Йоча-шамыч ача деч посна кушкыныт. Ачан еш гыч кайымыж годым Юра школышкат каен огыл ыле. Икшыве-влакым ава ден ковашт ончен куштеныт.

Юра изиж годым чыла палаш тыршыше йоча лийын. Кочаж гай ушан кушкын. Книгам лудаш чот йӧратен, книгам ӧлте дене нумал толеш ыле. Урокым ышташ тӱҥалмеке, иктаж-кӧ иктаж-мом йодын толын гын, Юра «Тидымат от пале мо?» манын. Тудо велосипед дене кудалышташ моткоч йӧратен. Садлан ялыште тудым «мардеш орва» маныныт. Кугу Соказа кыдалаш школым сайын тунем лектын. Школышто тунеммыж годым спектакыльыште модын. Кушташ моткоч тале ыле. Спортым йӧратен. Ече дене писын коштын. Районысо Сабантуйлаште велосипед дене ӱчашен, сеҥышыш лектын. Школышто А. И. Игнатьевын вуйлатыме «Шахмат» кружокыш коштын. Пеш мыскараче лийын. Тудым ялыште чыланат йӧратеныт. Шкеже йоча-влаклан шӱман лийын. Школышто тунеммыж годым газетыш возкален. 9 классыште тунемше ала-кушеч печатный машинам муын конден, пеш печатла ыле. Изиж годым пырля йӱштылаш коштынна. Кайымыж годымак кум-ныл мутан почеламутым каласенат пуа ыле

(Кугарня. 2014. 9 май. С. 10).

Л. Русиеван шарнымашыж гыч:

Ю. Байгузин (Байгуза) «Порсын лӱҥгалтыш» пьесе-притчым марий литературлан 2005 ийыште лекше программыш пуртымылан пеш йывыртенам ыле: вет 11 классыште тунемше икшыве Ю. Байгузан возымыж гай произведений-влакым лудаш школ гычак кумылаҥ кайышаш. Мутат уке, первый гана землякнан пьесыже-влакым лудаш шичмеке, нимом от умыло гай чучеш. Йомак але фантастике? Лудшо тидым кузе умыла? Нине да моло йодыш-влаквуйышто пӧрдын нальычю Но лудманак. Шочмо йылме поянлыкетым сайынак палет да умылашак тыршет гын, умылет. Тылеч вара мый тудын кажне произведенийжым лудынам. Ом умыло гын, уэш-пачаш лудам. Кажне мутшо, ойжо ушым, чоным пудыратат, веет пьесыже-влакым тымарте марий литературышто лийдыме формо дене возен.

(Кугарня. 2014. 9 май. С. 10)

Г. Бояринова. Марий сылнымутышто у форман, у содержаниян драме[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Юрий Байгуза «Порсын лӱҥгалтыш» драмым 1993 ийыште возен. Лекмекыже, тудо вигак шкенжын оҥай формыжо да келге шонымашыш дене шукыштым ӧрыктарен, вет марий драматургийыште тымарте тыгай сынан пьесе лийын огыл. Чынжымак, автор пьесыште тыглай огыл эпизодла, марий калыкын духовный илышыж дене кылдалтше символ сынан образ ден, сӱретлагоч илышын тӱрлӧ шӧрынжым почын пуа, тудын нерген вискален шонкалаш тарата.

<…>

Драмысе персонаж-влакат шке сынан улыт, автор нуным иктешлен ончыкта, шукынжо маске семын койыт. Ю. Байгуза драмыштыже ик семын шкеныштым кучышо да шонымашым иктешлыше тип-влак дене палдара. Пьесын тӱҥ геройжо, Тудо, шуко жап тӱня мучко коштын, шочмо кундемышкыжат толын коштеден, вет тыште тудлан эн лишыл еҥ-влак илат: аваже, йӧратыме ӱдыржӧ, пошкудо-шамыч.

<…>

Драмын геройжо-влак тӱрлӧ шӧрынан койыш-шоктыш семын огыт почылт, нуно социальный да мер илыш кончышым иктешлат, абстрактно ончыктат. Ик семынже знаковый фигур семын койыт гын, южгунамже «илыше» характер семынат палдарнат. Шукынжо посна айдеме семын огыл, а социальный да мер системын еҥже гай койыт.

<…>

Драмыште действий кызытсе жапыште Марий мландыште шога. Коеш, автор тудым посна мланде да историй жап дене кылден… Действий моткоч кугу кумдыкан, тидыже, ик семын, посна историй татыш экскурс лийме денат кылдалтын, тыгодым фактический материал конкретика сынан огыл гынат, тудын могай жап дене кылдалтмыжым шижаш неле огыл. Тыгак Тудын тӱня мучко коштмыжо, тидын нерген каласкалымыже, келге шонышыжо сылнымутын кумдыкшым да жап палыжым лопкаҥдат.

<…>

Драме контраст полшымо дене чоҥалтын. Тудо пролог да шым сӱрет гыч шога. Кок вий кучедалеш. Конфликт эн ондак идей дене кылдалтын. Тудыжо идеологий, нравственность, экологий, философий шӧрынла гоч кая. Пьесыште пеш кугу ӱчашымаш почылтеш, нуно почылтшо улыт. Шонкалымаш-ӱчашымаш-влак произведенийлан кӧргӧ чымалтышым пуат. Пьесын тӱҥ геройжо системылан ваштареш шкет шога. Тыгак автор калыкын шонымашыже молан тыгай лиймым эскера. Тыге кок тӱрлӧ илыш умылымашым ваш шогалта.

<…>

(Ончыко. 2008. С. 179–187)

Кылвер-влак[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Литератур[тӧрлаташ | кодым тӧрлаташ]

Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / сост.: А.Васинкин, В.Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — 752 с. С. 83-85.
Васинкин А. Чонжо калык верч азапланен // Ончыко. 2006. № 5. С. 174–181; № 6. С. 90–108.