Муро

Муро — марий калык ойпогынэн поян да кумдан шарлыше жанрже. Тудо калыкын тӱня умылымашыжым, койыш-шоктышыжым, илыш-йӱлажым, кумылжым почын пуа, айдемын чон кӧргӧ моторлыкшым, уш поянлыкшым ончыкта, неле жапыште кумылым нӧлташ полша, куан годым куатым ешара. Калыкын илышыштыже мурын вержым икымше марий композитор И.С. Ключников-Палантай тыге палемден: "Муро- мемнан калакнан илыш нервше".

Муро ожнысек калык йӱлам, модыш ден куштымашым сӧрастараш кучылталтын, моло жанр дене таҥастарымаште кӱэмалтше огыл, утларак лывырге, эре гаяк вашталт, пойдаралт толеш. Тошто лирический муро-влакым функций могырым икте-весышт деч ойыраш йӧсӧ. Нуно айдеын шонымашыжым, чон кумылжым, шӱм шижмашыжым почаш полшат, тӱрлӧ событий, факт деке кумылым ончыктат. Тидланак кӧра марий фольклористикыште лирический калык произведений-влакым шеледымаште тече кече мартеат икгай шонымаш уке.

Шымлызе-влакын паледымышт почеш, лирике сынан муро-влак утларак кумдан вашлиялтыт. Муро-влакын вес кугу тӱшкашт - драме-влак - марий калыкын илыш йӱлаж дене кылдалтыныт (сӱан, калаендарь пайрем-влак, модыш).

И.С. Иванов "Иарий калык лирике" шымлыме пашаштыже йӱла дене кылдалтдыме тошто лирический муро-влакым содержаний шот дене шеледаш, очыни, утларак келшен толеш манын палемден. Тидын годым мурын пойдаралт толмыжым, ойыртемалтше сылнештарыме йӧнжым, поэтикыжым шотыш налаш темлен. Шымлызе олык, курык, кас-йудвел, эрвел шуко марий мурым тӱткын шымлен, нергелен лекмекыже, тыгай цикл-влакым ойырен: 1) йӧратымаш, 2) еш илыш нерген, 3) тулык еҥын мурыжо, 4) рекрут да салтак муро, 5) муро-шонымаш-влак.

Кужу лудыш муро

Кужу мурым чӱчкыдынак тошто кужу лудыш муро маныт. Тыгай калык лирике произведенийым Пошкырт кундемыште илыше марий-влак пайрем муро семын палат да аралат.

Йӱла дене кылдалтдыме кужу лудыш муро-влак содержанийышт шот дене тыгай радамышке ушнат: илыш нерген шонкалымаш муро, йӧратымаш муро, еш да родо-тукым кокласе кумыл нерген муро да т. м.

Илыш нерген муро. Калык лирикыште илыш нерген муро айдеме илышын тӱрлӧ шӧрынжым лончылен иктешла. Кугезына-влак шке пӱрымашышт, ончыкылык илышаш кече нерген тургыжланен шонкаленыт.

     Кече эрта, шонеда мо да,
     Кече эрта, шонеда мо?
     Кечынажат огеш эртал, 
     Мемнан ӱмырна эрталеш. 
     Йӱдшат эрта, шонеда мо да, 
     Йӱдшат эрта, шонеда мо? 
     Йӱд жапшынат огеш эртал, 
     Мемнан ӱмырна эрталеш. 
     Ийгот эрта, шонеда мо да, 
     Ийгот эрта, шонеда мо? 
     Ийготнажат огеш эртал, 
     Мемнан ӱмырна эрталеш.

Марий калыкын шонымыж почеш, айдеме шне ӱмыржым шот дене, пайдалын, икте-весе дене келшен, порым ыштен илен эртарышаш. Лишыл еҥ верч тыршыме, тургыжланыме айдемым сӧрастара, моторешта.

Илыш нерген шонкалыме мурылаште шочмо элым, шке кундемым шокшын йӧратыше кумыл кукшын аклалтеш.

     Арка ден аркаже икте ок лий,
     Пӱкшерме-лай аркажлан мо шуэш. 
     Элже ден элже-лай икгай ок лий, 
     Шочмо-кушмо элжылан мо шуэш.

Кужу лудыш мурылаште кресаньыкын тошто саман годсо неле пӱрымашыже, пиал улмо-укелык нерген шагал огыл вер ойыралтеш. Илыш нерген муро-влак шке куатыштым тачысе кечынат йомдарен огытыл. Нунын кӧргӧ вийышт, келге сылнылыкышт кызытсе калык лирикым поянгдаш полшат, илышыште айдемын вержым нергелат.

Йӧратымаш нерген муро. Калык лирикыште самырык-влак кокласе чон шижмашым, кумылым келгын сӱретлыше йӧратымаш нерген муро кугу верым налын шога. Ик могырым, тиде икте-весым ваш йӧратыше ӱдыр ден рвезылан вий-куатым пуышо ныжылге, волгыдо шижмаш. Тыгай чон кумылым сӱретлыше мура-влак содержанийышт да семышт дене йомартле, шӱм-чоным вӱчкышӧ улыт.

      Чевер кече лекмеке,
      Мотор садыш пурымеке,
      Пыта ойгем, лушка чонем,
      Йӧратыме таҥем ужмеке.

Вес могырым, йӧратымаш лирике шӱлыкан, чон вур-гыжтарыше муро-влакланат поян. Утларакшым нуно кок йӧратыше чонын икте-весе деч ойырлымо татым, южгу-нам нунын кокласе лекше умылыдымашым почын ончыктат. Тыгай мурылаште йӧратыше еҥ шке шӱмбелже нерген чон вургыж шонкала, тудым монден ок керт, сад-ланак вашлиймашым кычалеш.

      Кайыкын шулдыржо уло да
      Пушеҥгыш шинчын муралта.
      Мыйынат шулдырем лиеш ыле гын, 
      Йӧратыме йолташем дек мием ыле.

Йӧратыше кок самырык еҥ тӱрлӧ могырым сӱретлалтеш: койыш-шоктыш, кап-кыл моторлык, ныжылге йӱк да т. м .

      Кӱшычынат ош йӱксӧ чоҥешталеш,
      Ӱлычынат эрталеш шордыжо. 
      Капетат, таҥем, шордо гае,
      Йӱкетат, таҥем, йӱксӧ гае.

Утларакшым калык лирике ӱдырым чапландара. Тудо поро, ныжылге кумылан, пашалан кожмак, ура чонан, кече гае шыргыжше. Тудын моторлыкшым ончыкташ оҥай таҥастарымаш-влак кучылталтыт: кап-кыл - шымавуч, чурий - кӱшӧ мӧр гай чевер, шинча - шем шоптыр, памаш вӱд, канде кава гай, уп - кӱляш гай тӱсан, пушкыдо, пыл гай кудыр.

Калык лирикыште рвезыланат кугу вер ойыралтеш. Тудо яшката кап-кылже дене якте пӱнчым, шордым шарныкта. Тыгодым калык рвезе пӧръенгым вургем ден огыл, а уш пӱсылык дене акла.

      Ош Вичынат серже пешак ямле, 
      Ужар шудо кушкеш - сандене.
      Пӧръеҥ ямже уло, ай, вургем дене, 
      Вургем дене огыл, уш дене.

Ныжылге йӧратымаш лирика шке шотан, ойыртемалтше сынан, муро поэзийыште кугу сылнымут тул дене йӱла, калыкын моторлык нерген умылымашыжым ӱшандарен почын пуа.

Еш да родо-тукым кокласе кумыл нерген муро. Марий калык лирикыште кресаньык еш илыш, еш кокласе кумыл кумдан сӱретлалтеш. Тыгай мурылаште тӱҥ верым ача-ава да икшыве-влак кокласе койышым ончыктымаш налын шога.

      Юмын кӱкӧ ачам уло,
      Кӱкӧ шулдыр авам уло.
      Варсеҥге гае авам уло,
      Варсеҥге шулдыр еҥгам уло. 
      Кеҥеж лыве шольым уло, 
      Лыве шулдыр шӱжарем уло. 
      Кеҥеж саска шке улам,
      Саска пеледыш таҥем уло.

Еш илыш нерген лирикыште куштылго мыскара сынан муро-влакат вашлиялтыт. Нуно шемер калыкын мыскарам умылен моштымыжо, таза шӱлышан улмыж нерген ойлат.

      Шем агытан муралта гын,
      Салтак ватылан кынелаш. 
      Йошкар агытан муралта гын, 
      Пӧръеҥ ден качылан кынелаш.
      Ош агытан муралта гын,
      Ӱдыр еҥлан кынелаш. 
      Шоҥго чыве кекела гын,
      Кува ден кугызалан кынелаш.

Тыгайже кресаньык-влакын илышыштым, йӱлаштым келгын пален налаш полша. Муро вияҥ толмо корныштыжо шке шотан сылнылык дене пойдаралтын. Еш илыш дене кылдалтше калык поэзий айдеме илышым утларак аклаш да эше чот тыршен тӱзаташ туныкта.

== Марий такмак муро ==

Калык мурын кумдан шарлыше ужашыже - такмак. Такмак илышын чыла шӧрынжымат тӱрлӧ могырым волгалтара, самырыкынат, илалшынат йӧратыме фольклор жанрыш савырнен. Олыкмарий коклаште тудо кӱчык лудыш муро семын палыме. Кас-йӱдвел да курыкмарий-влак частушка шомакым кучылтыт.

«Такмак» шомак тюрк йылме гыч пурен, мутлан, татар да пошкырт йылмылаште куштымо муро манмым ончыкта. Тиде термин пошкудо чуваш калык поэзийыштат вашлиялтеш.

Такмакын шке сынже уло. Фольклорист-влан тудын тыгай ойыртемжым палемдат:

1) кӱчыклык (утларакшым ныл корнан);

2) илыш-йӱла дене кылдалтдыме;

3) кужу муро дене таҥастарымаште, ик сем деке чак пижын ок шого, тӱрлӧ сем ден муралт кертеш;

4) тидлан кӧра кажне мурызын шке тӱсшӧ палдырна.

Кызытсе калык поззийыште илышын тӱрлӧ шӧрынжым келгын нергелыше такмак-шонымаш-влак шарленыт. Нунын тӱҥ шонымашышт - айдеме шке ӱмыржым моторын, чеверын илен эртарышаш, поро пашаж дене илышыште волгыдо кышам кодышаш. Тыгай такмак-влак калык творчествыште шке шотан да виян произведений семын ойыртемалтыт.

       Илыш модыш огыл вет,
       Оксала налаш ок лий нет.
       Пеледыш семын кӱрлын налын, 
       Кидеш кучаш ок лий вет.

       Огеш пелед вет пеледыш
       Идалыклан кок гана. 
       Огеш лий вет рвезе илыш 
       Ӱмырыштӧ кок гана.

Такмак поззийыште родо-тукым кокласе пеҥгыде кыл мокталтеш. Еш да родо-тукым кокласе кумыл, еҥ-влакын шӱм-чон моторлыкышт, ныжыл койышышт раш почылтеш.

       Йывыртенам, куаненам 
       Пакчаште олмапуэм пеледмылан.
       Йывыртенам, куаненам 
       Изам ден еҥгам толмылан.

       Чодыра гӱжла, чодыра лӱҥга 
       Мардежан кече годым.
       Чон куана, кумыл нӧлтеш, 
       Шочшет мӧҥгӧ толмо годым.

Пагалыме унам сайын, шокшын ончен моштымо калык коклаште кӱкшын аклалтеш. Поро озан сийлыме усталыкше шергакан:

       Мотор деч мотор родым кучаш 
       Порсын деч пушкыдо йылме кӱлеш. 
       Сай деч сай родым ончаш
       Порсын деч пушкыдо кумыл кӱлеш.

Калык лирикыште йӧратымаш нерген такмак поснак кугу верым налын шога. Тушто, ик могырым, самырык-влакын ныжыл, волгыдо куан ден шыҥдаралтше шӱм-чон шижмашышт сӱретлалтеш. Вес могырым, кок йӧратыше чонын икте-весе деч ойырлымо татымат, южгунам нунын кокласе лекше умылыдымашымат почын ончыкта. Тыгай такмаклаште лирический герой шке шӱмбелже нерген чон вургыж шонкала, тудын дене вашлиймашым кычалеш.

       Шӱдыр кӱшнӧ, шӱдыр кӱшнӧ,
       Шӱдыр - канде каваште.
       Шӱдыр - канде каваште да, 
       Илыш - йӧратымаште.

       Муралташет, шӱшкалташет 
       Оҥгыр гае йӱк ӱлеш,
       Рвезе ӱмыр эртарашет
       Йӧратыме таҥ кӱлеш.

       Ошо, ошо, ошо лийже, 
       Йырже пеледыш лийже. 
       Йӧратыме йолташемже 
       Эре пеленем лийже.

Кызытсе такмак лирикыште калыкын шонымашыже почылтеш, илышын тӱрлӧ йыжыҥже, тӱрлӧ могыржо кумдан сӱретлалтеш. Кӱчык муро поэзийын тӱҥ геройжо шке койыш-шоктышыжо, чон яндарлыкше дене ойыртемалтше, шӱмбел элым да шочмо калыкшым йӧратыше, мер пашалан кумылзак, эре уым кычалше, ситыдымашым чытен кертдыме да волгыдо йӧратымаш тул дене авалтше улеш.